تأثیر ماساژ درمانی بر سطح گلوکز خون کودکان دیابتی

از جمله درمانهایی كه امروزه در كنار درمانهای طبی معمول برای درمان بسیاری از بیماریها استفاده می گردد، درمانهای مكمل می باشند. ماساژ درمانی یكی از مفیدترین درمانهای مكمل است كه از تكنیكهای خاص پرستاری نیز محسوب می شود. درصد بالایی از بیماران دیابتی از درمانهای مكمل استفاده می نمایند. بنابراین با هدف تأثیر ماساژ درمانی در كاهش قند خون، این تحقیق صورت گرفت.
▪ روش ها:
این مطالعه یك پژوهش نیمه تجربی با طرح دو گروهی، دو مرحله ای (قبل و بعد) می باشد. متغیرهای پژوهش را متغیرمستقل (ماساژ درمانی)، وابسته (سطح همو گلوبین گلیكوزیله) و زمینه ای (سن، جنس، طول مدت دیابت، میزان انسولین مصرفی، سطح تحصیلات و شغل والدین) تشكیل داده اند. نمونه های پژوهش شامل۵۱ كودك دیابتی ۱۵-۷ ساله مراجعه كننده به مركز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشكی اصفهان و دارای شرایط شركت در پژوهش بوده اند كه در قالب دو گروه: كنترل و ماساژ درمانی مورد مطالعه قرار گرفته اند. انتخاب نمونه ها به روش آسان و تقسیم آنها بطور تصـادفی صورت گرفته است. جهت تجزیـه و تحلیل داده هـا از نرم افزار SPSS و آزمون های آماری (میانگین و انحـراف معیار) تی زوج، آنالیز واریانس و همبستگـی پیرسون استفاده گردید.
▪ نتایج:
نتایج نشان داد كه میزان همـوگلوبین گلیكوزیله بعد از مطالعه، در گروه ماسـاژ، نسبت به قبل از مطالعه، كاهش معنـا دار داشته است (۰۵/۰p<) و همچنین اختلاف میزان هموگلوبین گلیكوزیلـه قبل و بعد از مطالعه بین گروه ماسـاژ با كنترل، از نظر آماری معنادار می باشد (۰۵/۰p<).
▪ بحث:
نتایـج به دست آمده نشـان داد كه ماسـاژ در كاهش سطـح قند خون كودكان دیابتـی و در نتیجـه كاهش مـیزان هموگلوبین گلیكوزیله كودكان دیابتی تأثیر مثبت داشته است. بنابراین می توان این روش را به عنوان درمانی مكمل در كنار درمان روتین دیابت، جهت كاهش قندخون كودكان دیابتی توصیه نمود.
● مقدمه:
دیابت ملیتوس یكی از شایع ترین وجدی ترین بیماری های مزمن كودكی است و میزان بروز آن در سراسر جهان در حال افزایش است، بطوری كه انتظار می رود، از ۱۳۵ میلیون نفر در سال ۱۹۹۵ به ۳۰۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۵ خواهد رسید (۱) . دیابت در ایران وضعیتی مشابه دارد، بطوری كه در سال ۱۳۷۷ تعداد مبتلایان ۳ میلیون نفر بوده و سالیانه ۲۵۰ هزار نفر به این تعداد اضافه می شود. پیش بینی می شود طی۳۰ سال آینده این میزان به بیش از ۳ برابر برسد (۲). در استان اصفهان، دیابت حدود ۱۲۰- ۱۰۰ هزار نفر را درگیر ساخته و این میزان در شهر اصفهان به ۲۵-۲۲ هزار نفر میرسد، كه سالیانه ۲۰۰۰-۱۶۰۰ نفر به آن اضافه میشود (۳). از بدو شناخت بیمـاری دیابت تاكـنون، روشهای متفاوتـی برای درمان آن، یافت نشـده است كه اصلی ترین و مهم ترین آنها، درمان روتین انسولین، رژیم و ورزش می باشد. اما چندی است در كنار این درمان، یك سری درمانهای مكمل نیز به كار برده می شوند.
درمانهای مكمل می توانند به عملكرد انسولین كمك كنند یا اثر آن را افزایش دهند. بیمار دیابتی ممكن است برای كاهش سطوح قندخون، كاهش دوز دارو یـا كاهـش مقـاومت به انسولـین، در جستجـوی درمان هـای مكمل باشـد، همـچنین درمانهـای مكمل می تواننـد به بیماران در بهـبود كیفـیت زندگی یا كنترل عـوارض دیابت كمـك نمایند (۴).اطلاعـات موجود نشـان می دهنـد كه بیشتـر بیمـاران دیابتـی از درمان هـای مكمـل در كنـار درمانهـای معمولی استفاده می كنند كه این میزان به نسبت افراد غیر دیابتی، ۶/۱ برابر می باشد. در تحقیـق انجـام شـده توسـط اجـد (Egede) و همكاران، مشخص شد كه افراد بالای ۶۵ سال و افراد با سطح تحصیلات بالاتر، بیشتر از این درمانهـا استفاده مـی كردند. طبق هـمین تحقیق، درمان مكمل رایج در دیابتـی ها به ترتیب شیوع عبـارت بودند از: رژیم غذایـی، شفای معنـوی، داروهای گیاهی، ماساژ و مراقبه (۵). طبق تحقیق مروری انجام شده توسط كاكس (Cox) از سال ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۷، سهم استفاده كننـدگان از ماساژ در ایالات متحـده، از ۷ به ۱۱ درصـد جمعـیت رسیـده است كه بیشترین افزایش را در بین تمام درمان های مكمل نشان می دهد (۶).
ماساژ با افزایش گردش خون عضلات باعث رفـع تنش مزمن اعضـای بدن شده و با بر طرف كردن خستگی جسمی و روحی می تواند آرامش ذهنی و جسمی برای فرد ایجاد كند و همین امر باعـث كاهش استـرس مـی شود (۷). هـمچنین مـی تواند با كاهـش سطح كورتـیزول و افزایش سروتونین اضـطراب و استرس را در فرد كاهش داده و بدین وسیلـه بر روی سطوح قندخـون اثر بگذارد (۸).ماسـاژ به شكلهای مختلف در تحقیقات طبی دیابت، به كار گرفتـه شده است. از ماساژ پاهای مبتلا به نوروپاتـی گرفته تا ماساژ محل تزریق و ماسـاژ تمامی بدن البته هر چند مفیـد بودن صد درصد آن بعنوان درمانی مكمل، در درمان دیابت هنوز به تحقیقات فراوان نیاز دارد (۹).
تحقیق انجام شده توسط بكر(Becker) روی ۱۰۰۸ آمریكایـی نشان داد كه درك آمریكائـی ها از ارزش ماساژ درمانـی و پذیرش عمومـی این درمان، در حال رشد است، بطوری كه ۲۷ درصد بالغین در ۵ سال گذشته، یك تجربه ماساژ داشتند (در مقایسه با ۲۲ درصد در سال ۱۹۹۸ و۱۷ درصد در سال ۱۹۹۷) (۹و۱۰).متأسفـانه تا آنجا كه محقق بررسـی كرده، در ایران برخلاف كشورهای پیشرفته، تا زمان حاضر، هیـچ كار اساسـی روی درمانهـای مكمـل جهت كـودكان دیابتـی صورت نگرفته است. بنـابراین پژوهشگران بر آن شدند تا تأثیر ماساژ درمانـی را بر سطح قندخون كودكان دیابتی بررسی نمایند. هدف از این مطالعه "تعیین تأثیر ماساژ درمانی بر سطح قندخون كودكان دیابتی تحت پوشش مركز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشكی اصفهان در سال ۱۳۸۱" بود. اهداف ویژه شامل: تعیین و مقایسه میانگین هموگلـوبین گلیكوزیله قبل و بعـد از مطالعـه در گروه ماسـاژ، تعیین و مقایسه میانگین هموگلوبین گلیكوزیله قبل و بعد از مطالعه در گروه كنترل و سپس مقایسه میانگین هموگلوبین گلیكوزیله قبل و بعد از مطالعه در دو گروه بود.
● مواد و روش ها:
این مطالعه یك پژوهش نیمه تجربی با طرح دو گروهی، دو مرحله ای (قبل و بعد) می باشد. نمونه های پژوهش را ۵۱ كودك دیابتی مراجعه كننـده به مركز نامبرده، كه دارای شرایـط شركت در پژوهش بودند انتخاب و در قالـب دو گروه: كنترل (۲۶ نفر) و ماساژ (۲۵ نفر) تشكیل می دهند. شرایط ورود به پژوهش، سن ۱۵-۷ سال، مجرد و دارای والـدین حقیقـی، ابتـلاء به دیابت طـبق تشخیص پزشك، داشتن پرونده در مركز تحقیقات غدد و متابولیسم، علاقمندی و داشتن انگیزه مثبت برای انجام تحقیق و عدم ابتلاء به بیماری مزمن دیگری غیر از دیابت بود. شرایط خروج از پژوهش داشتن موارد ممنوعیت ماساژ، عقب ماندگی ذهنی، نابینایی و ناشنوایی، حمله كتواسیـدوز در یك ماه اخیر، ایجـاد مشـكلات جسمی جدید، بـی علاقه شـدن به ادامه مطالعـه، قرار گـرفتن در مـعرض درمان هـای دیگـر و مـوارد مـؤثر روی سطـح گلیكـوهموگلـوبین بود. متغیرهای این پژوهش، شامل متغیر مستقل، ماساژ درمانی، و متغیر وابسته، سطح هموگلوبین گلیكوزیله و متغیر های زمینه ای شامـل: سن و جنس، طـول مدت بیماری مـیزان انسولـین مصرفـی نمونه هـای پژوهـش، سطـح تحصیلات پدر و مادر و شغل پدر و مادر می باشند.
نمونه ها به روش آسان انتخاب شدند و بطور تصادفـی به دو گروه تقسیـم شـدند. پژوهشگـر پس از دریافت مجوزهـای لازم در اردیبهشت و خردادماه ۱۳۸۱ همه روزه از ساعت ۱۱-۸ صبح به مركز مراجعه نموده و پس از مصاحبه با افراد دارای شرایط شركت در مطالعه و تقسیم تصادفی آنها به دو گروه، جلسات آموزشـی ۳-۲ نفره با آمـوزش چهره به چهـره توسـط پژوهشگـر تـا اطمینان كامل از یادگـیری والدین نمونه ها برای گروه مداخلـه (ماساژ) ترتیب داد. در این گـروه، والدین می بایست هر روز به مدت دو ماه، قبل از خواب، ۶ قسمت بدن كودك شامل: سر و صورت، دستها و بازوها، قفسه سینه و شكم، ساق های پا، پاها و پشت را طی ۱۵ دقیقه ماساژ دهند. پس از آموزش كامل والدین نمونه ها و در اختیار قرار دادن جـزوه آموزشـی ماسـاژ، یك آزمـایش هموگلوبین گلیكوزیله از تمام افراد گرفته شد و پس از ۲ ماه نیز آزمایش مجدد برای سنجش تأثیر مداخـلات، گرفته شد. ۴ بار كنترل یا ارزیابـی از طریـق تلفن تصادفـی (علاوه برمشاهـده انجـام صحیح تكنیك) جهت بررسی و اطمینان از انجام مداخله در طی دوره مطالعه انجام شد، همچنین شماره تلفن تماس هم به منظور جواب دادن به سئوالات احتمالی، در اختیار نمونه ها قرار داده شد.تفاوت هـای فرهنگـی، اجتماعی، اقتصـادی و روابـط درون خانوادگـی بین نمونه هـا، تفـاوت وضعیت روحی و روانی نمونه ها وخصوصیات شخصـی آنها، نوع نگرش بین فرد ماسـاژ دهنده (والدین) و كودك در لحظه ماساژ، انجام تكنیك ماسـاژ توسط والدین، از محدودیت های مطالعـه محسوب می شدند.
جهت گرد آوری اطلاعات از مقادیر آزمایشگاهی هموگلوبین گلیكوزیله، پرونده یا شناسنامه افراد و نیز مصاحبه طبق فرم مخصوص استفاده گردید. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آماری توصیفی ( میانگین و انحراف معیار) و استنباطـی ( آزمونهـای تی زوج، آنالیز واریانس و همبستگی پیرسـون) استفـاده گـردید. نرم افزار كامـپیوتری استفاده شده در این پژوهش، SPSS بود.
● نتایج:
نمونه هـای مورد پژوهش در هر دو گـروه از نظر جنس یكسـان بوده اند. میانگـین طول مدت دیابت در هر دو گروه تقریباً یكسان بود (۱۵۵/۰=p).
حداقـل طول مدت ابتلاء به دیابت یك ماه و حداكثر ۹ سال بود. اكثریت مادران (۶/۹۴ درصد) خانه دار بودند و سطح تحصیلات آنها در دو گروه اختـلاف نداشت و ۶۴ درصد آنها تحصیلات در سطح سیكل و پایین تر داشتند، همچنین اكثریت پدران (۴۰ درصد) دارای شغل آزاد بودند و سطح تحصیـلات آنها در دو گروه اختـلاف نداشت و ۶۵ درصد آنها تحصیلات در سطح سیكل و پایین تر داشتنـد. میانگین انسولـین مصرفی در دو گـروه، یكسـان بود. همـچنین حداقل انسولین مصرفـی بیماران، ۱۱ واحد در روز و حداكثر ۹۸ واحد بود. میانگین هموگلوبین گلیكوزیله قبل از مداخله حداقل ۲/۶ و حداكثر ۱۸ بود.
بین دو گـروه از نظـر تغـییرات هموگلـوبین گلیكوزیلـه تفـاوت وجود داشت. به طـوری كه تغییرات HbA۱c در گروه مداخله ۶۸ درصد به سمت كاهش HbA۱c سوق داده شده بود ولی در گروه كنترل تنها ۵۰ درصـد به سمت كاهش سوق داده شـده بود. جدول شماره ۱، میانگـین هموگلـوبین گلیكوزیله در گروه مداخلـه قبل از مطالعه، ۱۴/۱۰ و بعد از مطالعه، ۹۶/۹ بوده است بدیـن ترتیب مـیزان كاهش میانگـین هموگلوبین گیلكوزیله حدود ۱۸/۰ بود كه طبق نتایج آزمون تی زوج با ۰۲۶/۰= p این میزان كاهش، معنادار می باشد.
جدول شماره ۱: مقایسه میانگین HbAlc قبل و بعد از مداخله درگروه كنترل و ماساژ
P df t انحراف/ معیار HbAlc /میانگین HbAlc / شاخصهای آماریگروه
بعد /قبل/ بعد/ قبل
۰۲۶/۰ / ۲۴ ۳۷۶/۲ ۲۹/۲ / ۵۴/۳ ۹۶/۹ ۸/۱۰ /ماساژ
۴۶۶/۰ / ۲۵ ۷۴/۰- ۳۷/۲ / ۵۶/۲ ۳۴/۱۰ ۲۴/۱۰ /كنترل
اما میانگـین هموگلـوبین گلیكوزیله در گروه كـنترل، قبل از مطالعـه ۲۴/۱۰ و بعد از مطالعـه، ۳۴/۱۰ بوده است. بدیـن ترتیب میـزان افزایـش هموگلوبین گلیكوزیله ۱/۰ در این گروه می باشد كه براسـاس نتایـج آزمـون تـی زوج این مـیزان افزایش، معنـادار نمـی باشد. نتایـج آزمون آنالـیز واریـانس نشان می دهد كه تغییر ایجاد شـده در میزان هموگلوبین گلیكوزیله قبل و بعد از مطالعه در گروه كنترل با گروه ماساژ (۰۵/۰p<) اختلاف معنادار دارند. همچنین آزمون همبستگی پیرسون نشان می دهد كه هر چه HbA۱c اولیه بیشتر بوده است میزان كاهش آن بعد از مطالعه نیز بیشتر شده است (۰۰۱/ p<و۴۲/۰=r).
● بحث:
بطـور كلی نتایج به دست آمده نشـان دهنده تأثیر مثبت مداخلـه انجام شده در جهت كاهش سطح قند خون كودكان دیابتی و در نتیجه كاهش مـیزان هموگلـوبین گلیكوزیلـه كودكان دیابتـی می باشد. اریك كیلپاتریك (EricKilpatrick) می نویسد: HbAlc به عنوان نشان دهنده میانگین قند خون طی ۸-۶ هفته گذشته مطرح می باشد در حـقیقت تركـیب هموگلـوبین با قنـد در طـی، ۱۲۰ روز عمر گلبولهای قرمز رخ می دهد اما در این مدت، قند خون جدیدتر بیشترین اثر را روی میزان HbAlc او در یك ماه قبل از نمونه گیری دارد، ۲۵ درصد آن درماه قبل و۲۵ درصد باقیمانده در۴-۲ ماه قبل شكل گرفته است (۱۲).
با توجـه به این نكته می توان اذعان نمـود كه در این پژوهش نیز ۷۵ درصد HbAlc افراد طی مدت مطالعه تشكیل شده است (۱۳) .دیلیـون ((Dillion مشاهده كرد كه بیمـاران دیابتی نوع ۱ با كنترل خوب كه ۱۵ دقیقه پس از تزریق انسولین, محل تزریق را به مدت ۳ دقیقه ماساژ می دادند, سطوح انسولین بالاتر و سطوح سرمی گلوكز كمتری تا ۱۵ دقیقه بعد از شروع ماسـاژ و ۲۹ دقیقه بعد از تزریق داشتنـد. در این فاصله، تغییرات معنادار نبود ۳۰ دقیقه بعد از ماساژ و ۴۴ دقیقـه بعد از تزریـق سطوح سرمی كلوكز ۳/۸ درصـد كاهـش نشـان داد كه ایـن كاهـش معنادار بود. هر چند در پژوهش حاضر به دلیل عدم وجود امكانات (گلوكـومتر برای تمام بیماران) قادر به سنجش سطح گلوكز خون نشدیم اما تأثیر ماساژ را در مدت ۲ ماه روی سطوح قند خون ارزیابـی نمودیم.
گزارش مشابهـی نشان داد كه در بیمارانی كه محلهای تزریق انسولین را ۳ دقیقه در هر بار ماساژ دادند، سطوح HbAlc به محدوده نرمال رسید. دیلیـون پیشنهـاد نموده كه ماسـاژ محل تزریـق مـی تواند انسولـین درمانـی رایـج را با افـزایش توان زیستی انسولین در حالت بعد از غذا، ارتقاء بخشد (۷). در مطالعه ای كه توسط محققان مؤسسه تحقیق لمس در سال ۲۰۰۰ صورت گرفته است, مشاهده گـردید كه ماساژ كودكان دیابتـی به مدت ۱ ماه می تواند تأثیرات مثبتی در جهت كاهش اضطراب و وابستگـی، بهبود خلق و عاطفه, پذیرش رژیم و انسولـین و نیز كاهش سطوح قند خون داشتـه باشد، بطوری كه در گروه ماساژ، میانگین قندخون كودكان از ۷/۱۵۸ در روز اول به ۱۱۸ در روز آخر رسیده بود (۲). می توان این نتیجه را مشابه نتیجه پژوهش حاضر عنوان كرد، با این تفاوت كه در آن پژوهش، میانگین قند خون در روزهای اول و آخر مطالعه بررسی شده بود ولی در پژوهش حاضر از میزان HbAlc استفاده گردیده است. با توجـه به این نكته كه میزان HbAlc, نمایانگر میزان قند خون می باشد. بنابراین پژوهش حاضر نیز نتایج پژوهش ذكر شده را تأیید می نماید.
با توجه به یافته های پژوهش پیشنهاد می شود آموزش این روش را به عنوان یك درمان مكمل در كنار درمان روتین دیابت، جهت كاهش قند خون كـودكان دیابتـی در مراكز بالینـی و آموزشـی به بیمـاران و كادر مراقبتـی توصیه نمود. هـمچنین ماساژ درمانـی به پرستاران این امكان را می دهد تا پرستـاری را از دیدگاه و موقعیتی منحصـر به فرد تمرین كنند. كار كردن به عنوان یك پرستار ماساژ درمانگر, به طور روشنی ارتباط بین ذهن، جسم و روح را آشكار می سازد. ماساژ وقتی با پرستـاری تركیب می شود، علم و هنر و حرفه را در كنار هم به كار مـی گیرد. عملكرد مستقـل در ماساژ درمانـی به پرستار اجازه مـیدهد مراقبت منحصر به فردی را ارائه نماید و این هدف اساسی برای تیم پرستـاری به حساب میآیـد كه دست یافـتن به آن بسیـار ارزشمند است (۷). بنـابراین پیشنهاد مـی شود در برنامه آموزش دانشجویـان بخصـوص ماساژ و آرامسـازی گنجـانده شود و اعضاء هیأت علمی اهمیت استفاده از درمانهـای مكمل را مورد تأكید قرار دهند و مسئولین بازآموزی جهت پرسنل پرستاری دوره هایی را در این رابطه برگزار نمایند.

زهره قضاوی،
عضو هیأت علمی(مربی)گروه اطفال دانشكده پرستاری ومامایی دانشگاه ع.پ.اصفهان .
E-mail: Z ghazavi@.nm.mui.ac.ir
مینا جوزی، عباس عطاری،
صدیقه طلاكوب،
اكبر حسن زاده
منابع:
۱- Armstrong N. Research opportunities in diabetes. J of cardiovascular nursing ۲۰۰۲; ۱۶-۸۷.
۲- Available from: www.irib.com/presidency/medical۱/html/dan۱disb, health. Html.
۳ - امینی مسعود, بررسی میزان فراوانی دیابت در استان اصفهان. مجله مركز تحقیقات غدد و متابولیسم اصفهان ۱۳۷۵: ص ۳۵ .
۴- Spencer J W, Jacobs JJ. Complementary/Alternative Medicine. ۲th Ed. London. Mosby; ۱۹۹۹. P: ۱۰۸-۱۱۱.
۵- Egede L E. The prevalence and pattern of CAM use in individuals with diabetes. Diabetes care. Alexandria Feb ۲۰۰۲; ۲۵: ۳۲۴-۲۹.
۶- Price Sh, Price L. Aromatherapy for health professional. London, churchill Livingston; ۱۹۹۹. P: ۱۱۹.
۷- Mitzel A. Massage therapy as a nursing Practice. Holistic Nursing Practice Frederick Jan ۲۰۰۰; ۱۴: ۴۸-۵۶.
۸- Cox M, Diabetes Spectrum Fall. is massage useful in the management of Diabets? A systematic review. available from: http://massage network.com /massage therapy.html. ۲۰۰۱;
۹- Becker N. Survey acknowledges massage benefits. Alternative therapies health and medicine. Aliso Viejo Jan ۲۰۰۰: ۶-۳۱.
۱۰- Bodyzone. Frequently Asked Questions–Massage. Available from: http:// bodyzone. Com/faq/default.html. ۲۰۰۲; ۲۱.
۱۱- Field T, Touch therapy. London, Churchill Livingston; ۲۰۰۰. P: ۳۴-۳۸.
۱۲- kilpaterick E S. Glycated haemoglobin in year ۲۰۰۰. J of clinical pathology. ۲۰۰۰; ۳۳۵-۷.
۱۳- Anonymous. Letters. JAMA Dec ۱۹. ۲۰۰۱: ۲۸۶-۲۹۴.
Abstract
Title: Effect of massage therapy on the level of blood glucose in diabetic children.
Authors: Z.Ghazavi, M.Jouzi, Dr.A.Attari, S.Talakoub, A.Hasanzadeh.
Introduction: Since the recognition of diabetes, different management methods have been found of which the most important ones are insulin and regimen therapies as well as exercise. Besides these types of management and treatment, complementary treatments such as massage therapy also can be practiced in this study.
The goal of this study is assessment of the effect of massage therapy on the level of blood glucose in diabetic children.
Methods: This is a quasi-experimental, two group, two step, pre Post design. Samples included ۱۵ diabetic children, ۷-۱۵ years old, all having including criteria of the study, in two groups of control and massage. Sampling was done with convenience method and groups were divided randomly by the investigator. In massage group, parents had to massage their children’s body ۶ times everyday for ۱۵ minutes at bedtime, for a period of two months.
After completing education, one glycated hemoglobin test was done as well as a retest after two months. The data were analyzed by SPSS software and descriptive inferential statistical method.
Results: Paired t_test showed that glycated hemoglobin had been significantly decreased after study in massage group compared with pre-study period (P<۰/۰۵). Analysis of variance showed a mere significant difference between pre and post study mean of glycated hemoglobin between massage and control groups (P<۰/۰۵).
Discussions: Results showed the positive effect of massage on decrease of blood glucose resulting in the decrease of glycated hemoglobin in diabetic children. Therefore, this method can be suggested as a complement method in addition to the routine treatment of diabetes to decrease blood glucose in diabetic children.
Key words: Complementary Medicine, massage, diabetes, glycated hemoglobin.

منبع : مجله دانشکده پرستاری و مامایی