روزنامه نگار حرفه ای

حرفه ای گرایی در عرصه روزنامه نگاری عمدتاً از دهه ۱۸۳۰ در اروپا و آمریكا با كمرنگ شدن و اضمحلال روزنامه نگاری مسلكی آغاز به شكل گیری كرد و به تدریج ابعاد آن نه تنها در اروپا و آمریكا بلكه در سراسر جهان گسترش یافت تا آنجا كه به عنوان الگوی مسلط روزنامه نگاری به برنامه های آموزشی مدارس و دانشگاه های روزنامه نگاری غرب و سپس كشورهای جهان سوم راه یافت و تكامل پیدا كرد.
در تحلیل و بررسی روزنامه نگاری حرفه ای می توان به ۲ رویه یا كاركرد مثبت و منفی آن توجه كرد. وجه مثبت روزنامه نگاری حرفه ای را عناصری از قبیل توجه به استقلال و امنیت شغلی و حرفه ای، تدوین قوانین و مقررات خاص حرفه ای، شرایط ورود و پرداختن به این حرفه، ضوابط پرداخت حقوق و دستمزد، اهمیت یافتن آموزش روزنامه نگاری، تنوع منابع خبری و اطلاعاتی، سهولت و ارزانی دسترسی به مطبوعات و در نتیجه اخبار و اطلاعات، ایجاد تشكل های صنفی و حرفه ای به منظور دفاع از حقوق روزنامه نگاران و... تشكیل می دهند و وجه منفی را می توان تأثیر عواملی چون حاكمیت سرمایه، محدودیت یا ممنوعیت ورود افراد غیرحرفه ای و علاقه مند- اما فاقد شرایط خاص- به این حرفه یعنی تا حدودی انحصاری شدن این حرفه در دست حرفه ای ها، غلبه روح تجارت بر این حرفه با ورود آگهی و تبدیل آن به یكی از منابع اصلی تأمین مالی مطبوعات، سرمایه بر بودن تأسیس مؤسسات مطبوعاتی و ورود انحصارهای مالی به این عرصه، غلبه الگوهای غربی روزنامه نگاری در كشورهای در حال توسعه و تقویت نقش دولت ها در تأسیس، انتشار و كنترل مطبوعات و... دانست.
به نظر می رسد در عصر حاضر گریزی از روزنامه نگاری حرفه ای نیست، اما می توان و باید جنبه های مثبت آن را تقویت كرد. روزنامه نگاری حرفه ای در جست وجوی فضایی به منظور انجام هر چه بهتر فعالیت حرفه ای و نیز در پی تحقق یافتن و تأمین حقوق روزنامه نگاران و ایجاد یك فضای رقابتی در زمینه اطلاع رسانی است. اما وضعیت روزنامه نگاری حرفه ای در كشورهای مختلف از آمریكای لاتین تا آفریقا و آسیا در حال حاضر متفاوت است. برخی معتقدند كه در بسیاری از كشورهای در حال توسعه شرایط سیاسی- اجتماعی امكان تحقق و عینیت یافتن روزنامه نگاری حرفه ای را فراهم نساخته است؛ زیرا روزنامه نگاری حرفه ای نیاز به استقلال، بی طرفی، رعایت عینیت، توازن و تعادل در گزینش و ارائه اطلاعات، فضای باز سیاسی و رقابت آزاد دارد.(۱)
در هر حال، در ادبیات نوین روزنامه نگاری در عرصه بین المللی از این حرفه به عنوان حرفه ای «مقدس» در كنار خدماتی چون روحانیت و پزشكی یاد می شود. مشاغلی كه احترام عمومی و وسیعی را نسبت به خود برانگیخته اند و با بی اعتنایی به عامل زمان، سختی كار، حساسیت و مخاطرات شرایط محیطی تنها به مسئولیت و وظیفه انسانی خود می اندیشند.(۲) تقدس برخی مشاغل از چند منبع نشأت می گیرد كه مهمترین آنها عبارتند از رازگونه بودن دانش و در عین حال حیاتی آن و نیز امر شریف ایثار و از خود گذشتگی روزنامه نگاران به عنوان میانجی گران اطلاعات حیاتی برای فرایند دموكراتیك ایفای نقش می كنند و همین نقش است كه آنها را قابل احترام كرده است. این حرفه برای نخستین بار در سال ۱۹۳۵ در فرانسه توانست به تعریفی قانونی برسد: «روزنامه نگار حرفه ای كسی است كه شغل اصلی، مرتب و با اجرت او كار در یك روزنامه یا نشریه دوره ای یا یك خبرگزاری باشد.» (۳)
اما در كشور ما گویا هنوز بر سر تعریف واژه «روزنامه نگاری» توافق حاصل نشده است چه رسد به روزنامه نگاری حرفه ای. اگرچه ما روزنامه نگاری را از غرب گرفتیم و به خاطر ذهنیت غلطی كه طی این سالها در بین مردم، مسئولان و حتی خود روزنامه نگاران نسبت به این حرفه وجود داشته است لطمات فراوانی دیده ایم اما با این حال توانسته ایم آن را با اندیشه ایرانی درآمیزیم و به یك روزنامه نگاری با رنگ و بوی ایرانی دست یابیم.
اما آنچه یك روزنامه نگار حرفه ای باید از آن بهره مند باشد كم نیستند و در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می كنیم: با توجه به این كه عصر كنونی كه عصر اطلاعات است و اطلاعات پایه دانش و دانایی است و هر كس كه داناتر است- یعنی به اطلاعات درست، روزآمد و كافی دسترسی دارد- كار خود را بهتر انجام می دهد بنابراین روزنامه نگاری نیز از این اصل كلی تبعیت می كند و هرگونه ضعف و فقر اطلاعات، روزنامه نگار را نابود می كند و عدم دسترسی به اطلاعات، روزنامه نگار را به كسی تبدیل می كند كه كارش رونویسی از تلكس های خبرگزاری است. در حالی كه یك روزنامه نگار حرفه ای كسی است كه بیشتر بداند و محدودیتی برای دانسته های خود قائل نباشد اما متأسفانه ضعف علمی همواره در بین برخی روزنامه نگاران ما مشهود بوده است؛ تجربه یا تخصص هیچ كدام به تنهایی كارساز نیست و هر دو با هم میوه ای شیرین خواهند داد. مسئولیت یك روزنامه نگار حرفه ای بیش از هر چیز «اطلاع رسانی صحیح» است. این كار زمانی درست و كامل انجام می شود كه روزنامه نگار در ثبت وقایع نیز امانت دار بوده و با عدم پیش داوری به انتقال بی طرفانه اطلاعات و رویدادها بپردازد. همچنین یك روزنامه نگار حرفه ای تمام توان و تلاش خود را برای جلوگیری از سطحی گرایی مطبوعات به عمل می آورد و سعی می كند گروه هایی در ارتباط با عرصه مطبوعات را به سوی تولید فكر در جامعه سوق دهد. یك روزنامه نگار باید كنجكاو، نكته سنج و باریك بین باشد. منظور این است كه او سرسری نه می خواند، نه می بیند و نه می نویسد بلكه برای پی بردن به ریشه های واقعی یك رویداد، كنجكاوانه پیگیری می كند و حس تعهد دارد، در نتیجه جوامع آگاه بسیاری از آگاهی های اجتماعی، سیاسی و حتی علمی خود را مدیون روزنامه نگاران كنجكاو و نكته سنج هستند.
روزنامه نگار حرفه ای نمی تواند روزنامه نگار بدون اخلاق باشد زیرا آن كه اصول اخلاقی را زیر پا می گذارد، یك روزنامه نگار حرفه ای نیست. البته باید به این نكته هم توجه داشت كه شاید اگر كاری در حیطه زندگی فردی، ضد اخلاقی تلقی شود- مثلاً عدم رازداری- اما در حیطه روزنامه نگاری حرفه ای اصرار بر پوشاندن مطالب غیرضروری كه لطمه ای به امنیت و اعتبار افراد نمی زند و اصولاً فاش نكردن آنها می تواند امری غیراخلاقی تلقی شود.
روزنامه نگاری باید از نظر مالی و مادی نیز جذابیت داشته باشد و صاحب شغل را ارضاء كند، نمی توان از روزنامه نگاری كه غم نان دارد خواست كه همه توان خود را برای اعتلای حرفه روزنامه نگاری به كار بندد. نمی توان از رشد و پویایی روزنامه نگاری سخن گفت ولی از خستگی روزنامه نگار چندشغله حرفی نزد. بنابراین وجود تشكل صنفی پشتیبان روزنامه نگار جلوه ای از جامعه مدنی است و حایلی است كه از روزنامه نگار در هنگام بحران ها به دفاع جانانه برمی خیزد و به روزنامه نگار قوت قلب می دهد و به او فرصت می دهد كه با آرامش فكری بیشتری به كار خود بپردازد و ببالد و رشد كند.
اما به نظر صاحبنظران برخی از عوامل هستند كه از مهمترین موانع حرفه ای شدن روزنامه نگاری به شمار می آیند كه به طور خلاصه فقط به ذكر آنها بسنده می كنیم: امتیازات انحصاری، عملكرد جزیره ای، تولید انحصاری خبر توسط مراكز مشخص و محدود، هویت تك بعدی، نداشتن دغدغه حضور در صحنه های فراملی، نبود پشتوانه علمی مستحكم، عدم امنیت شغلی، وجود قوانین ناصحیح و تصور غلط از حرفه روزنامه نگاری.(۴)
با وجود تمام مسائلی كه مطرح كردیم، روزنامه نگاری ایرانی به شكوفایی، رشد و بالندگی نزدیك شده است و با هوشیاری این مسیر را طی می كند و ما اگر خود را باور كنیم و به دیگران بیاموزیم كه در صورت نادیده گرفتن ما نمی توانند راه را طی كنند دیگر از ذهن آنها خارج نخواهیم شد.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است.
بهاره نصیری

منبع : روزنامه همشهری