دو نگاه به فیلم "وقتی همه خوابیم " به کارگردانی بهرام بیضایی

پس از گذشت ۸ سال از «سگ کشی» انتظارها به سر رسید و بالاخره فیلم جناب بهرام بیضایی را دیدیم. از ماه ها قبل که اخبار مربوط به تهیه و تولید فیلم را دنبال می کردیم، انتخاب چنین نامی برای این فیلم آن هم از سوی فردی چون بیضایی عجیب بود. «وقتی همه خوابیم» نامی بسیار رو و شعاری است که باطن آن را افشا می کند. اما روز شنبه و در اولین اکران فیلم در جشنواره فجر، متوجه شدیم که محتوا و ساختار فیلم هم مثل عنوان آن است.
فیلم با رانندگی عصبی یک زن در خیابان های شمال تهران آغاز می شود.
شخصیت های فیلم غیرواقعی و نپذیرفتنی هستند. گویی فیلم در دنیایی دیگر می گذرد.
علی رغم این که فیلم کاملاً رئال است، اما در فضایی ذهنی و انتزاعی می گذرد. نه پولدارهایش واقعاً پولدارند و نه فقرایش در دنیای واقعی می زیند. مثلاً در یکی از صحنه ها وقتی شخصیت اصلی فیلم با ماشین مدل بالایش وارد یک منطقه فقیرنشین می شود، ابتدا چندین کودک به دنبال ماشین می دوند و در حالی که از اعماق وجود شگفت زده شده اند جیغ می کشند و سپس، بزرگسالان و کهنسالان هم با شیفتگی نارسیس وار جذب ماشین می شوند! گویی در عصر حجر زندگی می کنند و با این که اهل تهران هستند، تاکنون حتی یک ماشین پرزرق و برق و مدل بالا ندیده اند. باید از استاد بیضایی پرسید چطور باید چنین چیزی را باور کنیم؟
در این که دیالوگ ها، میزانسن و بسیاری دیگر از عناصر فیلم تئاتری هستند هیچ شکی نیست. اما توجیه به این اشکال توسط استاد در جلسه پرسش و پاسخ فیلمش که هیچ تفاوتی بین دیالوگ و نحوه بازی گری تئاتری و سینمایی قائل نیست، جای بحث دارد. چون سینما و تئاتر، گرچه هر دو نمایشی هستند، اما دو زبان و رسانه متفاوت با مبانی متمایز هستند.
در مورد تصنعی بودن فیلم هم حتماً جواب استاد این است که نخیر، واقعیت همین است و برای واقعی بودن نباید آدم های فیلم مثل اراذل و اوباش صحبت کنند!
یعنی باز هم نگاه آمیخته با افراط و تفریط، بلای یک اثر هنری شد. یعنی هنرمند با تجربه و پیشکسوت ما نمی تواند برای آدم های فیلمش مثل مردم عادی دیالوگ بنویسد. به نظر او حرف زدن یا از سرخود شیفتگی و فخرفروشی است یا از سر ابتذال و در این میان زبان شیرین و صمیمانه مردم کوچه و بازار باطل است.
به هر حال باید منتظر ماند و دید که در زمان اکران، مخاطبان از این فیلم تا چه حد استقبال می کنند. لابد آن موقع هم استاد بیضایی مردم را متهم خواهد کرد که ذائقه شان به فیلم های سبک و تجاری عادت کرده و فیلم او را نمی بینند. باید دید.

آرش فهیم

منبع : روزنامه کیهان