کتابخانه

● کتابخانه
در معنای متعارف مجموعه‌ای از کتاب‌ها که در یک محل، به‌منظور بهره‌گیری سامان یافته باشد، کتابخانه نامیده می‌شود. اما این معنا همواره تحت‌تأثیر تحولات فناوری اطلاعات دگرگون شده است. در دوران باستان و پیش از آنکه کتاب فناوری اصلی انتقال پیام مضبوط باشد، لوح‌های گلی، طومار، و کدکس مکان‌هایی را می‌انباشتند که امروزه ما آنها را کتابخانه می‌نامیم. بعدها صنعت چاپ و سپس فناوری‌های قرن بیستم محتوای مادی کتابخانه‌ها را گسترده و چندگانه کرده‌اند و موجب شده‌اند طیف وسیعی از منابع غیرکتابی به کتابخانه‌ها وارد شوند و انحصار شکل کتاب را در هم شکنند. نشریات ادواری در قرن نوزدهم و به‌دنبال آن مواد دیداری و شنیداری، ریزشکل‌ها و بعد از آنها مواد دیجیتالی موارد عمده این تحولات بودند. در نتیجه ترکیب فناوری جدید مخابراتی با نظام‌های ذخیره و بازیابی الکترونیکی، مفهوم کتابخانه بیشتر دگرگون شده است. مفهوم‌هایی نظیر کتابخانه الکترونیکی، کتابخانه ترکیبی[۱] ، و کتابخانه مجازی، صرف‌نظر از سودمندی و اعتبارشان، حاصل این تحولات هستند.
تحولات حاصل از رواج نشریات ادواری و مواد دیداری - شنیداری و ریزشکل‌ها هر چند به موجودی کتابخانه‌ها تنوع بخشیدند، اما پرسشی در مورد ماهیت آنها مطرح نکردند. برعکس، معرفی فناوری‌های نوین مخابراتی و نظام‌های ذخیره و بازیابی الکترونیکی، چون و چراهای بسیاری را در مورد ادامه اعتبار مفهوم کتابخانه مطرح ساخته است. در نتیجه غلبه تولید نشریات ادواری و سایر شکل‌های غیر از کتاب در میانه‌های سده بیستم، مراکز اسناد و مراکز اطلاع‌رسانی در کنار کتابخانه‌ها پدید آمدند. در دهه‌های اخیر رواج سایر رسانه‌ها سبب آن شده که دست کم یک نوع کتابخانه ــ کتابخانه آموزشگاهی ــ در مواردی تغییر نام یابد و "مرکز رسانه‌ها"[۲] نامیده شود.
اما پیش‌بینی‌های ساده‌انگارانه در مورد "مرگ کتاب" و "پایان کتابخانه‌ها" نظیر آنچه که لنکستر به آنها اشاره می‌کند (۱: ۱۹)، اینک در دهه نخست سده بیست و یکم بطلان خود را نشان داده است. انتشارات کاغذی، حتی به شکل کتاب، در سال‌های پس از انقلاب الکترونیکی نه تنها کاهش نیافته، بلکه با نرخ رشدی بیش از گذشته افزایش یافته است.
ـ آمار انتشار کتاب در چند کشور نمونه
نام کشور / انتشارات
/ ۱۹۸۵ / ۱۹۹۶
ایران/ ۵۵۶۸ / ۱۵۰۷۳
امریکا (ایالات متحده) / ۵۰۰۷۰/ ۶۸۱۷۵
انگلستان/ ۵۲۸۶۱/ ۱۰۷۲۶۳
(۲: ۸۱-۸۷)
فناوری مخابرات و پردازش الکترونیکی نه تنها جلو انتشار منابع چاپی را نگرفته، بلکه آن را بسیار نیز تسهیل کرده‌اند. پدیده نشر رومیزی، صاحبان این فناوری ارزان را به ناشران بالقوه‌ای تبدیل کرده است که در مقایسه با چاپخانه‌های سنتی، توان کمّی و کیفی بالاتری برای تولید دارند.
فناوری مخابرات دیجیتالی نیز امکان انتقال سریع و ساده و کم هزینه فایل‌ها را در سطح کره زمین میسر ساخته است. بدین ترتیب در جوار و به موازات انفجار اطلاعات الکترونیکی در فضای سایبر، جامعه بشری امروز با رشد سریع انتشارات کاغذی نیز مواجه است. در عین حال همین عوامل فناورانه با افزودن به شمار خوانندگان و گیرندگان پیام، بر میزان تولیدکنندگان بالقوه پیام‌های مضبوط ــ از جمله کتاب و سایر منابع چاپی ــ افزوده است.
بدین ترتیب می‌توان پیش‌بینی کرد که آنچه که چند هزار سال پیش با عنوان کتابخانه یا عناوین مشابه آن در جوامع بشری ایجاد شد، تا آینده نامشخصی به حیات خود ادامه خواهد داد. در نتیجه، عملیات بنیادینی که حرفه کتابداری بدان شناخته شده نیز ادامه خواهد یافت.
علاوه بر تحولات فناورانه، تحولات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی نیز بر ویژگی‌ها و کاربردهای کتابخانه، اثرات عمیقی نهاده‌اند. طی سده‌های بسیار، کتابخانه‌ها با باریکه نازکی از جوامع انسانی ــ اشراف و متمولان و متولیان دین ــ سروکار داشتند. اما در سده‌های اخیر، به‌دنبال صدها سال تحول تدریجی اندیشه بشری و تغییرات اجتماعی و پیدایش نظام‌های سیاسی دموکراتیک، به‌تدریج طیف وسیع‌تری از جمعیت جوامع انسانی با کتابخانه‌ها سروکار پیدا کرده‌اند. توسعه آموزش و پرورش همگانی و دسترس‌پذیر شدن آموزش عالی برای طیف وسیعی از جامعه موجب تکثیر و تعدد کتابخانه‌های دانشگاهی شده است. جنبش کتابخانه‌های عمومی (از نیمه دوم سده نوزدهم در کشورهای ایالات متحده امریکا و انگلستان، و در طول سده بیستم در اغلب کشورهای جهان) بخشی از توده‌های مردم ــ و چه بسا محروم‌ترین آنها را ــ به مشتریان کتابخانه‌ها تبدیل کرده است.دولت‌های ملی به موازات تصدی آموزش و پرورش همگانی، به سرمایه‌گذاری در ایجاد کتابخانه‌های عمومی نیز پرداخته‌اند و به آن اهمیت می‌دهند، به‌گونه‌ای که از چند دهه قبل و در حال حاضر، کمیت و کیفیت خدمات کتابخانه‌های عمومی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی به‌شمار می‌رفته است.
بُعد دیگر توسعه نهاد کتابخانه، افزایش کتابخانه‌های تخصصی است. این امر در اثر و به موازات رشد و توسعه بی‌سابقه علوم و فناوری و تأسیس نهادهای رسمی برای تصدی امورِ اجتماعی رو به پیچیدگی رخ داده است. امروزه، شمار کتابخانه‌های تخصصی که خدمات خود را به سازمان‌های متبوع خود چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی ارائه می‌دهند، بسیار رشد کرده است. انجمن‌های کتابخانه‌های تخصصی دیرگاهی است ایجاد شده‌اند و حتی انجمن‌های کتابخانه‌های تخصصی در رشته‌های خاص، نظیر حقوق، و هنر ایجاد شده و دارای نشریات پژوهشی و خبری خاص خود هستند. از لحاظ تنوع خدمات نیز کتابخانه‌ها در اثر تحولات فناورانه و هم به سبب تحولات اجتماعی و سیاسی در دهه‌های گذشته شاهد تغییرات مهمی بوده‌اند. جهت این تحولات به‌گونه‌ای بوده است که کتابخانه‌ها از نهادهای منفعل به نهادهای فعال تبدیل شده‌اند. اینک نگاه قرون وسطایی به کتابخانه، به‌عنوان "گنجینه آثار ارزشمند" که تنها "خواص" و "اهل" باید بدان راه داشته باشند، در اکثر جوامع بشری جای خود را به نگاهی داده است که کتابخانه را نهادی در خدمت علایق شهروندان، فارغ از تبعیض‌های طبقاتی، صنفی، جنسی، سنی، اعتقادی، و قومی و نژادی می‌داند. کتابخانه‌های سیار، خدمت‌رسانی به مردم خانه‌نشین[۳] ، تهیه منابع به زبان‌های اقلیت‌های قومی در محل، و جلب آنها به کتابخانه‌های عمومی و مطالعات محلی[۴] ، ادامه روندی بوده است که از نیمه دوم قرن نوزدهم در کشورهای انگلستان و امریکا آغاز شد و اینک به وضعی کم و بیش عادی در جهان تبدیل شده است.
در کتابخانه‌های پژوهشی و دانشگاهی نیز به برکت تحولات فناورانه و توسعه آموزش و پرورش، خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌ها، دست‌کم در کشورهای توسعه یافته، گوناگون و سهل‌الوصول‌تر شده است. آموزش استفاده‌کننده، خدمات مرجع در محل و از راه دور، اشاعه گزینشی اطلاعات (= آگاهی‌رسانی درخصوص انتشارات و اطلاعات جدید منطبق با نیازهای اعلام شده افراد)، از جمله عرصه‌های تنوع خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌های اخیر است.
کتابخانه‌ها در جوامع و نظام‌های سیاسی غیردموکراتیک معاصر در موقعیت متناقضی گرفتار هستند: کتابخانه‌ها در این‌گونه جوامع و کشورها، به‌ویژه کتابخانه‌های عمومی، با اقتباس اندیشه آزادی دسترسی همگان به اطلاعات، دانش، و فرهنگ تأسیس شده‌اند، اما اعمال کنترل و سانسور بر محتوای پیام‌هایی که استفاده‌کننده از آنها دریافت می‌کند، از مطلوبیت، و به تبع آن، از توفیق آنها برای داشتن کارکرد اجتماعی مشابه با همتاهایشان در جوامع دمکراتیک به‌شدت می‌کاهد.
در عین حال رشد و توسعه کتابخانه‌ها در کشورهای توسعه یافته با سختی‌های عمده‌ای نیز روبه‌رو بوده است. بحران‌ها و کسادی‌های اقتصادیِ ادواری در این کشورها به کاهش بودجه، و به تَبَع آن، کاهش خدمات کتابخانه‌ها منجر شده است و کتابداران را مجبور کرده است برای دوام این نهادها به توجیه وجود آنها بپردازند. حاصلِ افزایش هزینه اداره کتابخانه‌ها و گرایش سازمان‌های مادر به فرار از این هزینه‌ها موجب شده کتابخانه‌ها تحت فشار قرار گرفته و برای خدمات خود از مراجعان پول دریافت کنند. این امر، به‌ویژه در کتابخانه عمومی، با اصل دسترسی همگانی به خدمات تناقض دارد.
انتظار می‌رود کتابخانه به‌عنوان یک نهاد رسمی تا آینده نامعلومی دوام یابد و در عین حال ویژگی‌های کارکرد آن همانند گذشته تغییر کند و مرتبآ شکل‌های نو به خود گیرد.

مسعود بهمن آبادی
مآخذ:۱
) لنکستر، فردریک ویلفرید. کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، ۱۳۶۶؛
۲) Unesco Statistical Yearbook. Paris: Unesco, ۱۹۹۴.
[۱]. Hybrid
[۲]. Media Center
[۳]. Outreach Services
[۴]. Local Studies