نیمرخ کتابخانه های تخصصی و مراکز اطلاع رسانی

● چکیده
کتابخانه تخصصی به مفهوم امروزی یک پدیده رو به رشد می باشد که پس از انقلاب صنعتی ،در اروپا شکل گرفته است. دراین مقاله ابتدا به تاریخچه کتابخانه تخصصی وتعریف آن به اختصار اشاره شده ، سپس کتابخانه های تخصصی ازنظر نوع و شکل مدارک مورد بررسی قرار گرفته اند وهمچنین سازمان های مادر، لینک هایی از انواع کتابخانه های تخصصی سازمانها ، ازقبیل کتابخانه هنر،حقوق،نقشه،پزشکی،موسیقی وکتابخانه خبر نیز معرفی شده اند . علاوه برموارد فوق ، به استفاده کنندگان کتابخانه های تخصصی نیزاشاره شده ودرپایان مشکلات کتابخانه های تخصصی ایران مطرح وپیشنهاداتی به عنوان راهکار ارائه گردیده است.
● مقدمه
بیش از هزار سال است که کتابخانه ها بوجود آمده اند، درگذشته بیشترکتابخانه ها دریک زمینه موضوعی خاص تخصص داشتند اما کتابخانه تخصصی نامیده نمی شدند. افتخار ایجاد کتابخانه تخصصی به عنوان یک طبقه جداگانه به جان کاتن دانا ]۳ [،کتابدار کتابخانه عمومی نیویورک می رسد که در سال ۱۹۰۹ با ۲۶ نفرکتابدار از آمریکای شمالی دربرتون- وودز]۴[ و نیوهمشیر]۵[ برای مذاکره درباره نوع جدیدی ازکتابخانه که در گزارش آمریکامنتشر شده بود ملاقات کرد، قبل از اینکه مذاکره تمام شود آنها تصمیم گرفتندکه این نوع جدید ازکتابخانه بایدکتابخانه ی تخصصی]۶[ نامیده شود. درضمن آنها بر ایجاد یک انجمن نیز موافقت کردند وآن را انجمن کتابخانه های تخصصی]۷[ نامیدند و این شروع کتابخانه تخصصی بود.
شِرا ]۸[ قرن ۲۰ را قرن کتابخانه های تخصصی نامیده است، اما هرگز پاسخ دادن به این سوال که کتابخانه تخصصی چیست؟ ساده نبوده است . درنوشته ها تعریف های زیادی ازکتابخانه تخصصی ارائه کرده اند، درحالی که ۹ مورد از آنها باتعریف کتابخانه تخصصی مطابقت داشته اند. دایره المعارف علوم کتابداری واطلاع رسانی (ج۲۸. ص۹۴-۳۸۹ ) ۲۹ تعریف را برای کتابخانه تخصصی براساس یک ترتیب زمانی (۱۹۷۶ – ۱۹۱۰ ) تهیه کرده است، با این وجود هنوز یک تعریف واضح ، قابل قبول و مجزا ارائه نشده است.(singh,۲۰۰۶)
کتابخانه تخصصی،طبق تعریف انجمن کتابخانه های تخصصی مکانی است که درآ ن اطلاعات به روشی که بیشترین سودمندی را داشته باشد، ارزیابی ، تجزیه ، سازماندهی ، بسته بندی ارائه می شود.(kimberly,۲۰۰۲) و در اصطلاح نامه کتابداری نیز، کتابخانه تخصصی بدین صورت تعریف شده است : "واحدی از یک سازمان که هدف آن فراهم ساختن اطلاعات خاص برای پبشرفت کار سازمان یا برای گروه محدودی است."(رزمجویان،۱۳۸۵)
کتابخانه های تخصصی در حال حاضر بیشتر به صورت مرکز اسناد و اطلاعات و بانکهای اطلاعاتی علمی- اختصاصی درسطح ملی یا جهانی فعالیت دارند و به کتابخانه های پژوهشی ]۹[ یا مراکز اطلاعات ]۱۰[ نیز معروفند ، به هر حال آنچه کتابخانه های تخصصی را از سایر کتابخانه ها متمایز می کند، تمرکز شدید آن بریک رشته خاص وتأکید بر دانش امروزی است. دراین مقاله تلاش شده است تا سازمان های مادر، پوشش ، استفاده -کنندگان و مدیریت دانش درکتابخانه های تخصصی تبیین شود.
● سازمان های مادر
کتابخانه تخصصی، خود یک سازمان یادگیرنده درون سازمان یادگیرنده مادر می باشد که به صورت یک سیستم زنده و پویا عمل می نماید و اگر وظیفه عمومی هر کتابخانه را گرداوری ، ذخیره، بازیابی و اشاعه اطلاعات درنظر بگیریم ، دریک کتابخانه تخصصی این وظایف به شکل ویژه ای که باعث پیشبرد اهداف سازمان مادر]۱۱[ است به کاربران و استفاده کنندگان محدود و تعریف شده ای انجام می گیرد.
از آنجایی که هدف اصلی کتابخانه های تخصصی حمایت از اهداف و برنامه های سازمان مادر است. به همین دلیل کتابداران باید نیازهای جاری وآتی سازمان مادر را به خوبی بفهمندکه این مستلزم درک کردن خود سازمان ، درک کردن عملکرد هر بخش درسازمان و ارتباط بین بخش ها می باشد (singh,۲۰۰۶) کتابخانه تخصصی پاره ای از یک سازمان بزرگتر است و خود واحدی جدا نیست و برای کمک به اعضای یک سازمان یا یک موسسه درکسب اطلاعات موردنیاز خود بوجود می آید. (عظیمی،۱۳۷۶) این کتابخانه ها از نظر تأمین بودجه و سازماندهی وابسته به موسسات دولتی یا غیر دولتی هستند ، در سطح دولتی تشکیلات مذبور ممکن است مربوط به وزارتخانه ، مجالس رسمی کشور ، ارتش ، مراکز اطلاعات ملی ، موزه ها و غیره باشند . گاهی نهاد های اجتماعی نظیر جامعه روزنامه نگاران ، احزاب وحتی شهرداریها دارای کتابخانه اختصاصی کوچکند و برای تحقیقات خود به جمع آوری آرشیو و اسناد مورد لزوم مبادرت می کنند . درسطح بین المللی نیز شورای اروپا]۱۲[ دارای کتابخانه اختصاصی است .(علومی ،۱۳۸۲) به طور کلی کتابخانه های تخصصی در خدمت سازمان هایی هستند که برای انجام ماموریت خاص خود به اطلاعات نیاز دارند بنابراین یک کتابخانه تخصصی می تواند در یک دانشگاه ، موزه ، سازمان انتشاراتی ، آژانس دولتی ، بیمارستان و یا شرکت تاسیس شود که در اینجا برای کسب اطلاعات بیشتر ، لینک هایی از انواع کتابخانه های تخصصی سازمانها و نقش هایی که کتابداران باید ایفا کنند ، معرفی می شوند.
▪ لینک مربوط به کتابخانه هنر:
http://www.ifla.org/ifla۶۴/۱۰۷-۱۴۵e.htm
این مقاله از کتابدار موزه هنری بروکلین ]۱۳[ است و راجع به نقش هایی مثل موزه داری ، روزنامه نگاری که کتابدار هنر می تواند آنها را ایفا کند، بحث می کند.
▪ لینک مربوط به کتابخانه حقوق:
http://www.llrx.com/features/librariam.htm
یک مقاله جامع و روان برای کسانی است که قصد بررسی یک شغل مثل کتابدار کتابخانه حقوق را دارند و راجع به حقوق و وظایف شغل بحث می کند.
▪ لینک مربوط به کتابخانه نقشه :
http://www.wam/org/maptools.html
این وب سایت برای کتابدار نقشه یک نمایه است و در ضمن به وظایف کتابدار نقشه اشاره مختصر می کند.
▪ لینک مربوط به کتابخانه پزشکی:
http://www.mlanet.org/career/medlibcareer.html
این وب سایت به خاطر معرفی کتابدار پزشکی خیلی خوب سازمان یافته است و راجع به موضوعاتی از قبیل "چه کسی کتابدار کتابخانه پزشکی است ؟ و من برای اینکه کتابدار کتابخانه پزشکی شوم چه چیزهایی را باید بدانم ؟" بحث می کند.
▪ لینک مربوط به کتابخانه نظامی :
http://www.sal.org/division/dmil/newsltrs.htm
این وب سایت، دسترسی رایگان به خبر نامه های گذشته کتابداران نظامی را فراهم می کند، که برای فهم بیشتر نشریات این رشته تورق می شوند.
▪ لینک مربوط به کتابخانه موسیقی:
http://www.musiclibraryassoc.org/isit/isit.htm
این وب سایت یک توصیف مفید از کتابدار کتابخانه موسیقی ، مکانی که کتابدار موسیقی در آنجا کار می کند و جنبه های کاری رشته را معرفی می کند .
▪ لینک مربوط به کتابخانه خبر:
http://www.libiblic.org/slanews/about/aboutnewslibraries.htm
این وب سایت اطلاعاتی را در باره کتابداران کتابخانه خبر فراهم می کند و مقالات نوشته شده آنها را نیز در بر می- گیرد.(Kimberly,۲۰۰۲)
با استناد به گزارش ملی سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران ، در حال حاضر بیش از ۱۰۶۰ کتابخانه تخصصی مراکز اطلاع رسانی در سراسر ایران وجود دارند که در زمینه های مختلف مشغول فعالیت می باشند (حسن زاده، ۱۳۸۲) اما مهمترین کتابخانه- های تخصصی سازمان ها عبارتند از : کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی سازمان برنامه و بودجه ، سازمان انرژی اتمی ایران، جهاد سازندگی ، وزارت کشاورزی ، وزارت امور خارجه ، کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم انسانی (مزینانی،۱۳۸۲) کتابخانه مسئول سازمان مادر است و به وسایل ارتباطی بین خدمات و مشتری توجه زیادی خواهد داشت تا عملکرد ها را ارزیابی کرده و نیازها را تأمین کند ، به همین دلیل امروزه در بیشتر سازمانها ، کتابخانه های تخصصی خیلی مهم هستند و کتابخانه هایی که بخوبی در سازمان مادر ادغام شده باشند می توانند سازمان مربوطه را به سازمانی معتبر و قابل قبول تبدیل کنند. (Morgan,۱۹۹۸)
● پوشش
کتابخانه های تخصصی از نظر نوع و شکل مدارک از تنوع بسیاری نسبت به سایر کتابخانه ها برخور دارند و همانطور که قبلاً ذکر شد آنچه کتابخانه های تخصصی را از سایر کتابخانه ها متمایز می کند ، تمرکز شدید آنها بر یک زمینه موضوعی خاص است . بنابراین مجموعه و پوشش اصلی این نوع کتابخانه انواع منابع و رسانه های منشر شده در آن زمینه خاص است . اما به طور کلی یک کتابخانه تخصصی شامل موارد زیر است: ( روشن بین، ۱۳۷۹)
۱) کتاب : کتاب یکی از رایج ترین ابزار ها برای اشاعه اطلاعات است . ( داور پناه، ۱۳۸۲) مجموعه کتب در یک کتابخانه تخصصی از کمترین ارزش اطلاعاتی برخوردار و در واقع جزء آخرین مدارک هستند اما از آنجایی که مجموعه های مرجع و برخی مجموعه های متن ]۱۴[ در بسیاری از کتابخانه های تخصصی مورد نیازند ، لذا کتاب ها به عنوان بخش اصلی یک کتابخانه تخصصی جایگاه خود را حفظ می کنند .
۲) مجلات : مجلات ]۱۵[ از مهمترین اسناد و مدارک موجود در یک کتابخانه تخصصی هستند( روشن بین، ۱۳۷۹) مجله ، مجموعه ای از مقاله ها در موضوعی واحد یا در موضوع های مختلف است که با عنوانی واحد و با فاصله زمانی مشخص و حداقل دو شماره در سال منتشر می شود و یا قصد انتشار در آینده را دارد (داور پناه، ۱۳۸۲ )
مقالات مجلات معمولاً حاوی جدیدترین اخبار علمی و پژوهشی و بازرگانی در زمینه های مربوطه اند و لذا انتخاب یک مجموعه مناسب از مجلات تخصصی و علمی در رشته های مربوطه امری بسیار حساس است .
۳) اسناد و مدارک : یک سند یا مدرک می تواند یک گزارش تحقیقاتی ، یک گزارش آماری، یک گزارش علمی، انتشارات یک سازمان ، انتشارات یک نهاد دولتی یا خصوصی، یک برگ اطلاعاتی منتشره توسط یک شخص حقیقی یا حقوقی باشد اسناد و مدارک نیز از مهمترین اطلاعات کتابخانه های تخصصی هستند که نحوه سازماندهی و بازیابی آنها دارای ابعاد گوناگونی است .
۴) بریده جراید : آگاهی از اخبار روزنامه ها در زمینه های مورد نظر کتابخانه های تخصصی به عنوان یک بعد اطلاعاتی مطرح می باشد ، استفاده کنندگان کتابخانه های تخصصی می باید از اخبار و رویدادهای وقوع یافته در زمینه مورد نظر خود آگاه باشند و لذا گرد آوری ، آماده سازی و پردازش بریده جراید تخصصی نیز از سایر وجوه سازماندهی در یک کتابخانه تخصصی است (روشن بین ،۱۳۷۹)
۵) استاندارد ها : استاندارد در واقع سندی است حاوی مشخصات فنی کالا یا خدمات که معمولاً بر اساس نتایج حاصله از علم، فن آوری و تجربه تهیه می شود و بوسیله مؤسسات استاندارد و در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی مورد تصویب و تأیید قرار می گیرد .(داور پناه، ۱۳۸۲) استاندارد هم به صورت مجلد و هم به صورت تک - نگاشته منتشر می شود و به هر دو صورت نیز ممکن است در کتابخانه موجود باشد .
۶) موارد دیداری و شنیداری : مواد دیداری و شنیداری شامل فیلم نوار ویدئو ، عکس، اسلاید ، میکرو فیلم ، میکرو- فیش و نوار صوتی می باشد که با توجه به نوع ماهیت و ویژگی های کتابخانه ، انتخاب و مجموعه سازی می شود.
۷) نقشه ها : نقشه ها دارای فرم جامعی می باشند ، یک نقشه جغرافیایی یا آب و هوایی و یا پلان یک ساختمان ، همه و همه می تواند مجموعه نقشه ها را تشکیل دهند .(روشن بین، ۱۳۷۹)
۸) مجموعه پایان نامه ها : دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری موظف به تدوین پایان نامه هستند ، این در حقیقت نخستین تلاش جدی و منضبط پژوهشی دانشجویان در طول دوره خاصی از تحصیل است ، چون فعالیت پژوهشی دانشجو تحت نظارت استاد راهنما است، احتمال لغزش کاهش می یابد و سبب می شود که پایان نامه از اعتبار و وجه علمی خاصی برخوردار شود (داور پناه، ۱۳۸۲) پایان نامه ها از این رو که حاوی یک سری اطلاعات پژوهشی می باشند از ارزش علمی و اطلاعاتی بسیار زیادی برخوردارند .
۹) کاتالوگ های تجاری : کاتالوگ های تجاری]۱۶[ حاوی مشخصات فنی تولیدات محصولات می باشند ، از طریق این کاتالوگ ها ، دید وسیعی در مورد یک محصول خاص بدست می آید . کاتالوگ های تجاری معمولاً از پیچیده ترین مجموعه های اطلاعاتی در کتابخانه های تخصصی می باشند زیرا سیستم های علمی سازمان دهی و بازیابی مناسب این مجموعه ها نا شناخته است و در ضمن حوصله و توان کافی نیز از سوی کتابداران نیز وجود ندارد که این مجموعه ها را سازماندهی کند ، با همه این اوصاف ارزش اطلاعاتی این مجموعه ها همچنان به قوه خود باقی است .(روشن بین، ۱۳۷۹) .۱۰) پروانه های ثبت اختراع : پروانه های ثبت اختراع ]۱۷ [ اسنادی هستند که به موجب آنها دولت به صاحبان اختراع اجازه داده برای مدتی محدود به طور انحصاری از امتیاز اختراع خود بهره برداری کنند در مقابل این امتیاز صاحبان اختراع باید تمام اطلاعات مربوط به اختراع خود را به اطلاع عموم برسانند (داور پناه ،۱۳۸۲) کتابخانه های تخصصی عمدتا" از پروانه های ثبت اختراعات به عنوان منبع اطلاعاتی استفاده می کنند اما دخالتی در تدوین ، بایگانی ، بهره گیری ، صدور پرونده و... ندارند . این وظایف بر دوش مخترع ، مهندس ثبت اختراعات ، نظام آزمون ثبت اختراعات و نهایتا" سازمان مسئول است که در هر کشور بر نحوه صدور پروانه اختراعات نظارت می نماید.
۱۱) مجموعه های نرم افزاری: نرم افزارها در حال حاضر به عنوان یکی ازمهمترین مجموعه های مراکز اطلاع رسانی مطرح وبه همان ترتیب نیز مشکل ساز می باشند نرم افزارها را می توان به دو نوع مختلف تقسیم کرد:
۱) نرم افزار های اطلاعاتی (بانک های اطلاعاتی)
۲) نرم افزار های کاربردی .
نرم افزار های اطلاعاتی از ابزار های حرفه ای یک کتابخانه تخصصی می باشند اما نرم افزارهای کاربردی که معمولا" در خدمت متخصصین و مهندسین هستند نیز به سازماندهی خاص خود نیاز دارند (روشن بین ، ۱۳۷۹)
به هرحال امروزه بیشترین کتابخانه های تخصصی درحال حرکت به سوی منابع الکترونیک هستند که این حرکت به زیر بنای فنی مناسب برای ذخیره ، دسترسی ، توزیع، مدیریت و اداره چنین منابعی نیاز دارد. درمنابع الکترونیکی به جای خرید خود منابع، دسترسی به منابع برای یک دوره زمانی خریده می شود ودر انتخاب منابع الکترونیکی مواردی از قبیل محتوا، شکل ، قیمت و دسترس پذیری وجود دارد که این موارد نیز باید به دقت بررسی شوند (singh,۲۰۰۵ ) بنابرین پیکره هر کتابخانه تخصصی باید یک خط و مشی برای توسعه مجموعه داشته باشد هر چند بسیاری از کتابخانه هاخط و مشی مکتوبی ندارند اما اجازه ندهید که کتابخانه شما نیز یکی از آنها باشد. خط و مشی توسعه مجموعه، راهنمایی برای مجموعه کتابخانه شماست ودرضمن بخشی در دستنامه مدیریت کتابخانه های تخصصی وجود دارد که خط ومشی توسعه مجموعه را مشخص می کند.( ۲۰۰۲ Roth , )
● جامعه استفاده کننده
کتابخانه ها می توانند براساس موارد زیر تخصصی باشند:
۱) بر اساس کاربران مانند کتابخانه نابینایان وکودکان
۲) براساس سازمان مانند کتابخانه های ،دولتی، بیمارستانی،سازمان بازرگانی
۳) بر اساس عملکرد مانند کتابخانه های تحقیقاتی و پژوهشی
۴) بر اساس مجموعه مانند کتابخانه نقشه ، عکس ودیجیتال
۵) براساس موضوع مانند کتابخانه حقوق ، پزشکی وکشاورزی
هنگامی که از نام هایی مانند کتابخانه های حقوق، کتابخانه نقشه و کتابخانه موسیقی یا کتابخانه بریل استفاده می کنیم هیچ اشتباهی بوجود نمی آید اما هنگامی که اصطلاحات تخصصی به تنهایی برای کتابخانه به کار می رود معنی واقعی آن تا اندازه زیادی نا معلوم است (singh,۲۰۰۶ )
عمده ترین استفاده کننده های کتابخانه های تخصصی کارشناسان ، محققان و کارمندان سازمان های مادر هستند ولی در موارد خاص این نوع کتابخانه ها می توانند به سایر محققان و پژوهشگرانی که در آن زمینه تخصصی مشغول فعالیتند، خدمات کتابداری و اطلاع رسانی ارائه کنند. (مزینانی،۱۳۸۲ )
بنا برین کتابداران کتابخانه های تخصصی قادر خواهند بود اطلاعات با ارزش و درستی را برای استفاده کنندگان فراهم کنند به خاطر اینکه آنها ویژگی های مشاغل سازمان را درک کرده اند و می توانند اطلاعات را از منابع گوناگون به صورت چاپی و ارتباط پیوسته ردیابی وجستجو کنند .(۱۹۹۸ Bender, )
در یک کتابخانه تخصصی غالبا" وقتی که مراجعه کننده به کتابخانه مراجعه می کند، مطمئن نیستد که چه نوع اطلاعاتی را برای رفع نیازهای خود می خواهند و به چه نوع منابعی نیازمند هستند و حتی ممکن است ندانند کتابخانه چه منابعی را می تواند در اختیار آنها بگذارد، به همین دلیل همانطور که همه کتابداران تجربه کرده اند، مراجعه کنندگان درکتابخانه -های تخصصی سوال های خود را به صورت گنگ یا خیلی کلی مطرح می کنند بطوری که کتابدار ناچار می شود که پرسشهای متعدد ازمراجعه کننده حدود و ثغور سوال را معین کند و با مصاحبه های متعدد و پیگیرانه از نیاز های وی به طور دقیق آگاهی یابد . (عظیمی ،۱۳۷۶) و از طرف دیگر متخصصین ، کارشناسان ومدیران رده بالا فرصت مطالعه مواد حجیم را ندارند، لذا دانش روز باید به گونه ای تنظیم شود که به بهترین وجه و کارآمدترین صورت مورد استفاده آنها قرار گیرد . هنگامی که کارکنان کتابخانه از علایق مراجعان آگاه باشند می توانند توجه آنها را به وجود چنین مواد و
اطلاعات مربوطه ، پیش از در خواست آنها و یا به هنگام درخواست جلب نمایند .(مرتضوی ،۱۳۷۶) در نهایت اگر کتابداران تخصصی بخواهند همکارانی واقعی برای مشتریانشان باشند باید خودشان از طریق مجلات مرجع بسیار مهم ، روزآمد نگه دارند و مهارت هایی از قبیل فن آوری اطلاعات، اینترنت و ... را یاد بگیرند (ویتور،۱۳۸۱)
● مدیریت دانش
دانش قدرت است . دانش نیروی کارساز توسعه اجتماعی است به همین دلیل مهمترین سرمایه هر سازمان، دانش آن سازمان است ومدیریت این سرمایه (مدیریت- دانش) باید یکی ازمهم ترین نگرانی ها باشد.(۲۰۰۴ weaver,) مدیریت دانش یکی از شاخه های فرعی اقتصاد دانش است که در سالهای اخیر در سراسر جهان پدیدار شده است ویک مفهوم و روش مدیریتی جدید را معرفی می کند.( (tang,۲۰۰۰
مدیریت دانش در دهه ۱۹۷۰ مطرح گردید و در دهه ۱۹۸۰ با آشکار شدن اهمیت دانش و تاثیر آن بر حفظ قدرت رقابتی در بازارهای اقتصادی اهمیت ویژه ای یافت و در اواسط دهه ۱۹۹۰ ظهور وب جهانی]۱۸[ تحرک ویژه ای به مدیریت دانش بخشید و به رغم سابقه و پیشنه کوتاه مدیریت دانش ، تعاریف مختلفی از این مفهوم ارئه شده است. به اعتقاد نیگل کینگ ]۱۹[ مدیریت دانش عبارت است از فرایند ایجاد ، سازماندهی،ا شاعه و حصول اطمینان از درک اطلاعات مورد نیاز برای انجام یک کار.
مالهورتا]۲۰[ مدیریت دانش را کمک به سازمان در یافتن راه های نوین بهره جویی از دانش عینی و ذهنی افراد سازمان به شمار می آورد (حسن زاده،۱۳۸۲ ) یکی از هداف مدیریت دانش در کتابخانه ها تشویق مبادله دانش درمیان کارکنان کتابخانه، ایجاد دانش کاربردی برای فعالیت سازمان های کتابخانه به طور اثربخش و بازسازی کتابخانه به شکل یک سازمان یادگیری است . بنابراین امروزه کتابخانه ها بطور اجتناب ناپذیری با مفهوم جدید مدیریت دانش مواجه خواهند بود و در میان انواع کتابخانه ها ، کتابخانه های تخصصی از موقعیت ممتازی بر خوردارند و می توانند به طور مستقیم در فرایند مدیریت دانش نقش بارزتری داشته باشند.(tang, ۲۰۰۰ ) و از آنجایی که کتابخانه های تخصصی در داخل یک موسسه یا سازمان خاص شکل گرفته و فعالیت می کنند و موسسات برای بقا خود مسایل هزینه و سودمندی را سرلوحۀ فعالیت های خود قرار می دهند بنابراین از یک سو دستیابی به اهداف مورد نظر از اهمیت خاصی برخوردار است و از سوی دیگر مفید بودن فعالیت کتابخانه در چنین سازمان هایی منوط به بازده و نقش آنها در دستیابی به اهداف مذکور است به همین دلیل نقش کتابخانه های تخصصی بیشتر از سایر انواع کتابخانه ها در متون مربوط به مدیریت دانش مورد توجه قرار گرفته است . ( حسن زاده،۱۳۸۲)
کتابخانه های تخصصی در طول تاریخشان مدیریت دانش را به اجرا گذاشته اند . اما آنها بیشتر برمحیط مدیریتی دانش مدار تکیه می کنند و مدیریت دانش برای ارجاع به کار های سازمان ، شناسایی ، ذخیره و نگه داشتن دانش ضمنی و تصریحی استفاده می شود. به همین دلیل سازمانها در یک پایگاه دادۀ تخصصی با اطلاعات موضوعی و کتابشناختی در مورد کارمندان ، مراجع مشخص شده و سایر افراد را در بر می گیرد.(sing,۲۰۰۶ )
دیوید بندر [۲۱] معتقد است که در عصر کنونی کتابخانه های تخصصی با چالش های جدیدی روبرو هستند و آنان به منظور پاسخگویی به چالش های موجود باید از عهدۀ انجام وظایف زیر به خوبی برآیند:
۱) تجزیه و تحلیل ، تفسیر ، بسته بندی و اشاعۀ اطلاعات
۲) طراحی ، توسعه و عرضۀ خدمات نوین ومحصولات اطلاعاتی
۳) ایجاد پایگاه ها و نمایه ها
۴) گزینش ، پیکر بندی و ارزیابی نظام های انفرادی .
علاوه بر وظایف فوق کتابداران کتابخانه های تخصصی برای اینکه بتوانند در عرصۀ مدیریت دانش عرض اندام نمایند به مهارتهای ویژه ای نیاز دارند که این مهارتها عبارتند از :
۱) مهارتهای ارتباطی
۲) مهارتهای رهبری
۳) مهارتهای تسهیل گری
۴) مهارتهای شبکه سازی
۵) مهارتهای مذاکره وبحث
۶) مهارتهای سازگاری
۷) مهارتهای کارگروهی
طبق انجمن کتابخانه های تخصصی ،کتابداران کتابخانه های تخصصی خبرگان منابع اطلاعاتی در امر بکار گیری دانش هستند وعلاوه بر آن می توانند خدمات جستجوی مورد انتظار حامیان خود را ارایه دهند .(حسن زاده ،۱۳۸۲)
بنابراین کتابداران تخصصی و مشاوران دانش برای موفقیت در کار خود باید وقت ارباب رجوع را هدر ندهد ، اطلاعات با کیفیت را فراهم آورند ، راه حل های جدیدی را برای نیازهای سازمان تهیه کنند و در نهایت بسته های اطلاعاتی جدیدی ارایه دهند. چون دیگر کافی نیست که توده ای از اسناد را به عنوان پاسخ سوال به استفاده کننده معرفی کنیم. بلکه متخصصان باید اطلاعات ممکن را در بهترین زمان و بهترین شکل ممکن برای ارباب رجوع ارایه دهند . البته در کنار ارایه یک محصول عالی کارمندان دانش باید به مهارت های بازاریابی و شبکه سازی تکیه کنند تا خدماتشان خواهان داشته باشد(weaver,۲۰۰۴) .
بنابراین کتابخانه های تخصصی وکتابداران شاغل در آنها به عنوان بخش جدایی ناپذیر از فرآیند مدیریت دانش در سازمانها هستند .(حسن زاده.۱۳۸۲)
● نتیجه گیری
در پایان چنین می توان نتیجه گرفت که کتابخانه تخصصی یك پدیده رو به رشد است که بعد از انقلاب صنعتی ایجاد شده ودر میان انواع کتابخانه ها از موقعیت ممتازی برخوردار می باشد و می تواند موجب تسریع عملکرد سازمان شود ودر فرایند مدیریت دانش سازمانها نقش موثری داشته باشد.
پوشش کتابخانه تخصصی باید آخرین ویرایش مواد چاپی و غیر چاپی باشد وضمنا" در این نوع کتابخانه ها مراجعان بیشتر از نشریات ادواری،گزارش ها ، استانداردها ، برو شور ها استفاده می کنند چون این منابع تازه ترین اطلاعات را در دسترس مراجعان قرار می دهند . بنابراین کتابداران کتابخانه های تخصصی باید با بهره گیری از پایگاه های اطلاعاتی علمی تخصصی و شبکه های اطلاع رسانی مانند اینتر نت جدید ترین اطلاعات منتشره درمطلب مورد نظر را تهیه و در اختیار استفاده کنندگان قرار دهند. از آنجایی که متاسفانه در کتابخانه های تخصصی ایران چنین فعالیت هایی کمتر به چشم می خورد و وضعیت کتابخانه های تخصصی ایران با وضعیت آرمانی و ایده آل تفاوت چشمگیری دارد در اینجا به تعدادی از مشکلات کتابخانه های تخصصی ایران اشاره شده و سپس پیشنهاداتی به عنوان راهکار ارایه می شوند.
● مشکلات
۱) اکثر کتابداران شاغل در کتابخانه های تخصصی بخاطر اینکه دروس مناسب مر بوط به کتابخانه های تخصصی را در دوران تحصیل نگذرانده اند درک درستی ازکتابخانه های تخصصی ندارند ومهارت های لازم را یاد نگرفته اند.
۲) آشنا نبودن استفاده کنندکان با کتابخانه تخصصی و طرز استفاده از منابع آن.
۳) با استناد به گزارش سازمان پژوهش های علمی وصنعتی ایران ۸۲ % منابع این مراکز به کتاب اختصاص دارد و تنها ۸ % منابع نشریات ادواری هستند. ( حسن زاده،۱۳۸۲).
۴) همکاری بین کتابخانه های تخصصی در ایران جایگاه خود را پیدا نکرده و به ندرت این همکاری صورتمی گیرد.
● راهکار ها
۱) گنجاندن دروس مناسب و مربوط به کتابخانه های تخصصی در بر نامه درسی دانشجویان رشته کتابداری.
۲) آموزش استفاده کنندگان به استفاده صحیح از اطلاعات و آشنا کردن آنها با کتابخانه های تخصصی.
۳) بر قراری توازن در منابع کتابخانه های تخصصی یعنی افزایش نشریات ادواری که هسته اصلی کتابخانه های تخصصی را تشکیل می دهند.
۴) برقراری نظام امانت بین کتابخانه ای در کتابخانه های تخصصی .

محمدکریم صابری[۱]
محمدتقی پولادرای [۲]
پانوشت ها:
۱. دانشجوی کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی واحد علوم و تحقیقات
۲. دانشجوی کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی واحد علوم و تحقیقات
John Cotton Dana ۳.
Bertton Woods .۴.
New Hampshire .۵.
Special Library .۶.
Specail Libraries Association. ۷.
Shera .۸.
۹.Research Librarie
Information Centers ۱۰.
Parent Organization ۱۱.
۱۲.Conseil de l&#۰۳۹; Europ
۱۳.Broklin
۱۴. Text book
۱۵. Journals
۱۶.Trade Cataloge
۱۷.Patents
۱۸.World Wide Web
۱۹.Nigel King
۲۰.Malhorta
فهرست منابع و مآخذ
۱. حسن زاده ، محمد (۱۳۸۲) "نقش كتابخانه های تخصصی درمدیریت دانش سازما نها".سازمان برنامه و بودجه ، مركز مدارك اقتصادی واجتماعی و انتشارات. درهفتمین همایش كتابداران سازمان برنامه وبودجه ، رشت:۱۹-۲۱ اسفند، ۱۳۸۲.ص ۵۰-۵۶.
۲. داورپناه ، محمدرضا(۱۳۸۲). "جستجوی اطلاعات علمی وپ‍ژوهشی درمنابع چاپی والكترونیكی"، انتشارات ودبیزش، چاپار، ص ۱۳-۱۵.
۳. رز مجویان ، مهرناز (۱۳۸۵)."نقش كتابخانه های تخصصی درسازمان ها "، مجله الكترونیكی پژوهشگاه اطلاعات ومدارك علمی ایران ، دوره ۶ ،شماره ۱.
۴. روشن بین ،فروز (۱۳۷۹) ."مدیریت كتابخانه هاو مراكز اطلاع رسانی تخصصی". انتشارات صنم .
۵. عظیمی ، میترا (۱۳۷۶) ."مدیریت كتابخانه های تخصصی ". سازمان برنامه وبودجه مركز اقتصادی – اجتماعی و انتشارات . درسومین همایش كتابداران سازمان برنامه وبودجه ، تبریز ، ۱۰ تا ۱۲ تیر ۱۳۷۶.ص۴۰.
۶. علومی ، طاهره (۱۳۸۲)." اداره كتابخانه "، سازمان مطالعه وتدوین كتب علوم انسانی دانشگاهها .ص ۱۹۴-۱۹۷.
۷. مرتضوی ، ناهید (۱۳۷۶)."اهمیت كتابخانه های تخصصی در عصر اطلاعات " . سازمان برنامه و بودجه مركز مدارك اقتصادی – اجتماعی و انتشارات. درسومین همایش كتابداران سازمان برنامه بودجه ،تبریز ۱۰تا۱۲ تیر ماه ۱۳۷۶. ص ۳۳.
۸ . وتیور، رولاند(۱۳۸۱) . "كتابخانه های تخصصی : چگونگی حیات در قرن بیست و یكم" ، ترجمه جواد بشیری ، پیام كتابخانه، سال دوازدهم ، شماره سوم وچهارم ،ص۲۲.
۹.David R.Bender (۱۹۹۸)."what&#۰۳۹;s special about special Libraries?" ۶۴th IFLA General Conference August ۲۱,۱۹۹۸.Retrieved ۲۰۰۶/۰۵/۲۸, From http://www.ifla.org/IV/ifla۶۴/۱۳۴-۸۸e.htm .
۱۰.Ginger L Roth (۲۰۰۲)."starting a Special Library From Scrath".Retrived ۲۰۰۶/۱۱/۲۵, From http://Libsci.Sc.edu/bob/class/clis۷۲۴/Special Libraries handbook.htm.
۱۱. Shanhong , tang (۲۰۰۰) ."knowledge Management in libraries in the ۲۱ st century". ۶۶ th IFLA council and general conference,۲۰۰۰.Retrived ۲۰۰۶/۱۱/۰۲ , from http://www.ifla.org/IV/ifla۶۶/papers/۰۵۷-۱۱۰e.htm
۱۲.S.P. Singh (۲۰۰۵). "special Libraries in the Electronic Environment".Book well , New Delhi.
۱۳. S. P. Singh(۲۰۰۶). "Special libraries in India : some current trends" ???. from http://www.emeraldinsight.com/Insight/viewContentItem.do?contentType=Article&hdAction=lnkhtml&contentId=۱۵۷۱۴۳۱
۱۴. Steve Morgan (۱۹۹۸) "Integration of Library Services into the parent Organisation". from Library Management,volum ۱۹.Number ۴. ۱۹۹۸.P.P ۲۶۳ . Z ۷O ,MCB university.
۱۵.Susan Weaver (۲۰۰۴).Non-traditional Jobs for Special Librarians".Retrieved ۲۰۰۶/۳/۱۴, from http://Libsci.Sc.edu/bob/class/clis ۷۲۴/Special Libraries handbook/Non traditional.htm.
۱۶.Tully, Kimberly (۲۰۰۲). "introduction to special Libraries". Retrieved ۲۰۰۶/۰۳/۱۲ , from http://Cua.edu/ihy/Sp۲۰۰۲/home.htm

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران