احیای اسلام در روسیه

ده سال است كه روند تجدید حیات اسلام در روسیه جریان دارد. تعداد مساجد و روحانیون به مراتب بیشتر شده است; همه جای كشور، مدارس متوسط و عالی اسلامی فعالیت می‏كنند، مسلمانان به سفر حج می‏روند، ادبیات دینی فراوانی منتشر می‏شود و تماس‏ها با مسلمانان كشورهای دیگر برقرار و تحكیم می‏شوند. به عقیده هیات تحریریه «منبر اسلام‏»، زمان آن رسیده است كه راهی كه طی شده است، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. ما باید بفهمیم روند احیای اسلام در چه جهتی حركت می‏كند؟ چه چیزی به قلوب مردم راه یافته، چه نوآوری‏هایی در زندگی مسلمانان رواج یافتند و مسلمانان از چه چیزی رها شدند؟ حیات دینی كنونی كه از سوی مقامات رسمی محدود نمی‏شود، چه ویژگی‏هایی دارد؟ مسلمانان عادی و روحانیون و شخصیت‏های اجتماعی و سیاسی به تجدید حیات اسلام، چه امیدهایی می‏بندند؟
روحانیون اسلامی و مسلمانان عادی، شخصیت‏های دولتی و اجتماعی اغلب اصطلاح «تجدید حیات اسلام‏» را بكار می‏برند. می‏توان آن را در برنامه‏های كار و اسناد گوناگون جنبش‏ها و احزاب اجتماعی و سیاسی مسلمانان پیدا كرد. ولی منظور دقیق آنها از تجدید حیات اسلام و اهداف این حركت معلوم نیست. همچنین مشخص نمی‏شود با چه روش‏هایی باید به این اهداف دست‏یافت. در نتیجه، مساله‏ای كه برای سرنوشت اسلام و مسلمانان روسیه بسیار مهم است، بدون پشتوانه شایسته علمی و فقهی باقی ماند، جهت‏گیری‏های مشخصی ندارد. پروفسور طاهر شاید ولین، استاد تاریخ، در این مورد چنین اظهار نظر می‏كند: عرب‏ها، اولین ملت اسلامی جهان، می‏گویند: "پسر بیشتر به زمان خود شباهت دارد تا به پدرش". این ضرب‏المثل قدیمی، سرشت انسان را كه در برابر تحولات پیرامون، از خود واكنش نشان می‏دهد، به خوبی منعكس می‏كند. وقتی كه ما در باره تجدید حیات اسلام در كشور خود بحث می‏كنیم، نباید تحولاتی را فراموش كنیم كه طی دهها سال گذشته در روسیه و در شخصیت مسلمان، رخ داده است.
ولی این بحث‏باید با مشخص كردن مفهوم "تجدید حیات" یا "احیا" شروع شود. این مفهوم به معنای اعتلای بعد از سقوط یا ویرانی و فروپاشی و پیدایش مجدد پدیده مورد نظر است. اكنون اسلام در روسیه، در شرایطی فعالیت می‏كند كه برداشت از نقش دین در حیات معنوی كشور كه قبل از انقلاب اكتبر وجود داشت، احیا می‏شود. به همین دلیل، امكانات فراوانی برای احیای زندگی دینی و توسعه تاثیر اسلام بر مردم، در زمینه‏های گوناگون فراهم شده است. ولی اگر ما بخواهیم كه این روند نتایج مثبتی بدهد، باید بدانیم كه احیای موقعیت ماقبل از انقلاب سال‏۱۹۱۷، اسلام و نقش آن در جامعه، به دلایل گوناگونی ممكن نیست. در زیر، مهمترین دلایل این امر را بر خواهم شمرد. روسیه كنونی با روسیه قبل از انقلاب، تفاوت اصولی دارد. با وجود برخورد مثبت جامعه با دین، دین از دولت جدا شده است و مآلا، موقعیت آن نسبت‏به دوران قبل از انقلاب اكتبر۱۹۱۷، فرق زیادی دارد. برای مثال، قبل از انقلاب، عرصه آموزش و پرورش تماما در دست روحانیت اسلامی بود، ولی اكنون جوانان در مؤسسات آموزشی غیردینی تحصیل می‏كنند. در روسیه قبل از انقلاب، سازمان‏های اسلامی از دارایی قابل توجهی از جمله قطعات زمین، بناهای تجاری، كانال‏های آب و غیره برخوردار بودند. اكنون سازمان‏های اسلامی، نیروی اقتصادی ندارند. در جامعه ما، قوانین لاییك اجرا می‏شوند و نفوذ شریعت می‏تواند فقط بسیار محدود باشد. ولی اصل كار یك چیز دیگر است. روسیه معاصر به شاخص‏های اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی كه با دور زدن قبل از انقلاب قابل مقایسه نیستند، ست‏یافته است. در كشورمان مناسبات اجتماعی - سیاسی كه با گذشته تفاوت فراوانی دارد، حكمفرماست. كشورمان در قرن جاری، تحولات فراوانی را پشت‏سر گذاشته است كه نفوذ اسلام در عرصه‏های گوناگون را كاهش داده است. ایجاد چهره جدید مسلمانان كه با گذشته تفاوت فراوانی دارد، نتیجه این تحولات بود. مسلمانان درباره نقش اسلام در زندگی خود و حیات جامعه، نظر دیگری دارند. به نوشته یك متفكر تاتار، قبل از انقلاب، یك مسلمان در همه امور زندگی خود، اعم از تعمیر سماور تا خرید اسب، با امام مشورت می‏كرد. اكنون عرصه نفوذ امامان خیلی تنگتر شده است. ضمن بررسی مساله احیای اسلام در روسیه، نمی‏توان این واقعیات را نادیده گرفت. غیر از آن، تجدید حیات اسلام باید با حال و آینده روسیه ارتباط داشته باشد. مسلمانان جدا از تحولات جاری در جامعه، زندگی نمی‏كنند. این در حالی است كه تحولات ریشه‏ای كنونی، زندگی اجتماعی - اقتصادی و روحی انسان را تماما دگرگون می‏سازند. تجدید حیات اسلام، بر مسلمانی كه باید در جامعه دموكراتیك با اقتصاد بازاری زندگی كند، چه تاثیری خواهد گذاشت؟ آیا دین برای مسلمان زنجیری خواهد شد كه او را در گذشته نگه می‏دارد یا بالی كه او را جلو می‏برد؟ آیا اسلام، انسان را به قرن گذشته یا به قرن آینده و هزاره جدید دعوت خواهد كرد؟
اظهارات پروفسور شاید ولین بسیار جالب است. البته، ما احساس كردیم كه در نظریه وی، ویژگی‏های آگاهی دینی در نظر گرفته نشده‏اند. ولی این دانشمند در یك زمینه حق دارد: البته، بدون در نظر گرفتن ویژگی‏های مسلمانان واقعی، نمی‏توان در باره تجدید حیات اسلام صحبت كرد. در نهایت امر، به شخص مسلمان وابسته است كه اندیشه‏ها و پیشنهادات رهبران احزاب و جنبش‏های اسلامی پذیرفته خواهند شد یا خیر. تجدید حیات اسلام باید هدف آتیه‏داری داشته باشد تا مسلمانان راحت‏تر بتوانند در شرایط جدیدی كه حكم زمان است، زندگی كنند. ولی چطور می‏توان به این هدف دست‏یافت. آیا دینی كه ۱۴ قرن پیش به‏وجود آمد، توان كافی دارد كه به یك مسلمان كمك كند تا جایگاه شایسته خود را در جامعه پویای معاصر پیدا كند؟
آیا مسلمانان روسیه فقط باید تابع قرآن و سنت نبوی باشند؟
در عصر حاضر، برخی از روحانیون، رهبران و نظریه‏پردازان احزاب و جنبش‏های مختلف اسلامی و اجتماعی، در برنامه‏های خود برای شریعت - حقوق اسلامی - جایگاه مهمی قایل‏اند. آنها ادعا می‏كنند كه مسلمانان باید فقط تابع قرآن و سنت‏باشند. مسلمانان باید برتری احكام شرعی را بشناسند كه نه تنها به امور دنیوی مسلمانان رسیدگی كرده و راهگشای همه مسائل آنها می‏باشد. در عین حال، دعوت به امتناع از شناسایی مشروعیت‏حكومت غیردینی و قوانین لاییك كه گویا چالشی از سوی سلطنت كفر برای مسلمانان است، مطرح می‏شود; زیرا سعی می‏كند ایمان به شیطان را در جای ایمان به پروردگار قرار دهد.این دیدگاهها در بعضی جاها عملی می‏شوند. "مناطق جداگانه اسلامی" بوجود آمدند. پوسترهای بزرگ را نصب می‏كنند و روی آنها با حروف بزرگ می‏نویسند كه در این سرزمین احكام شرعی اجرا می‏شوند. آیا این اهداف و اعمال، با روح و نص خود شریعت مطابقت دارند؟ پروفسورلئونید سوكیاینن، كارشناس معروف شریعت، در این مورد معتقد است:
بیانیه‏هایی كه در فوق ذكر شدند، احساسات متضادی را برانگیخته، مبنای ارزیابی‏های مختلف هستند. این امر تصادفی نیست; زیرا كه مساله مورد نظر، چند جهت‏گیری دارد. یكی از جنبه‏های مهم آن، تعبیر قوانین دولتی به عنوان قوانین بیگانه برای مسلمانان و ناسازگار با شریعت است كه این امر، موجب نافرمانی بی‏پرده از مقامات رسمی می‏شود. این موضوع بحث‏خاصی است. ولی من می‏خواهم گفت و گو در باره شریعت در روسیه معاصر را با اشاره به برخی از مبانی شریعت و راههای عملی كردن آن، شروع كنم.
دعوت‏ها به معرفی شریعت و گام‏های عملی در این جهت در برخی از مناطق كشور، كاملا قابل درك است. بی‏اعتمادی مسلمانان به مقامات حاكم و قابلیت دولت، به حل و فصل مسائل حاد اجتماعی، اقتصادی و ملی رشد می‏كند. به همین دلیل، شریعت در مقابل قوانین عرفی كه از نظر مسلمانان بیانگر منافع همان قدرت بیگانه و دور از نیازهای آنان است، گذاشته می‏شود. به همین دلیل، رویكرد به شریعت‏به عنوان تنها راه حل مشكلات جاری و سنت دیرینه مردمی و مبانی دین، كاملا طبیعی است. تمایل به زندگی مطابق با شریعت نیز شایان احترام است. ولی با توجه به اینكه این مساله با مهمترین جنبه اسلام و شیوه زندگی مسلمانان ارتباط دارد، حل و فصل آن گام‏های سنجیده و متفكرانه‏ای را ایجاب می‏كند كه باید شایسته شان والای شریعت‏باشند. در همین جا سؤالات زیادی بروز می‏كنند. این نكته به چشم می‏خورد كه پیروان شریعت، آن را به عنوان یك چیز تك‏بعدی، تغییر ناپذیر و غیروابسته به زمان، شرایط اجتماعی، ملی و فرهنگی و واقعیات محلی تلقی می‏كنند. آنها ادعا می‏كنند كه مسلمانان می‏خواهند به گونه‏ای زندگی كنند كه الله حكم كرده و رسول خدا (ص) به مسلمانان آموخته است.
در میان مسلمانان متدین، افراد زیادی پیدا می‏شوند كه از كندی گسترش اسلام در زندگی روزمره مردم و كل جامعه، اظهار نارضایتی می‏كنند. آنها حاضرند این موازین را به زور معرفی كنند و همه ناراضیان را "مسلمان بد" شناخته یا از دین طرد كنند. با این پدیده، چطور باید برخورد كرد؟ خبرنگار "منبر اسلام" این سؤال را از كارمند مسؤول سفارت یكی از كشورهای عربی در مسكو كرد. او چند سال است كه در كشورمان زندگی می‏كند و از نزدیك با اوضاع مذهبی روسیه آشناست. وی به بسیاری از مناطق سكونت مسلمانان روسیه رفته، با رهبران مذهبی آشناست و در بسیاری از مراسم اجتماعی شركت كرده است. وی با استناد به موقعیت كاری خود، از ارزیابی جریانات در اسلام روسی خودداری كرده، نخواست نامش فاش شود. هیات تحریریه با رعایت این شروط تصمیم گرفته است‏برخی از دیدگاهها و عقاید این كارشناس عربی را به آگاهی خوانندگان خود برساند. مثال‏هایی كه او از تاریخ اسلام آورده است، می‏توانند برای خوانندگان ما جالب باشند. دیدگاه دیپلمات عربی در زیر از نظرتان می‏گذرد:
مسلمانان روسیه طبیعتا می‏خواهند ثمرات تجدید حیات دین خود را به صورت رشد معنویت، رفع اعمال ضد اخلاقی، بخصوص در میان جوانان ببینند. ولی نباید فراموش كرد كه آنها طی مدت زیادی از ریشه‏های مذهبی دور بودند و با روح اخلاق اسلامی پرورش نیافتند. به همین دلیل، نباید انتظار نتایج‏سریع را داشت، بلكه باید ویژگی‏های مهم اسلام را به خاطر آورد. به موجب اسلام، هدف مطروح نمی‏تواند سریع حاصل شود. باید به‏تدریج‏بدون شتاب و ارتكاب اشتباهاتی كه ممكن است صلح بین مسلمانان را خدشه‏دار سازند، به سوی آن حركت كرد. شتابزدگی می‏تواند به ضرر خود اسلام نیز تمام شود. الله همین را به ما می‏آموزد و پیغمبر اسلام (ص) همین‏طور عمل می‏كرد.
متاسفانه، در كشورمان روح و عمل اسلام مورد مطالعه كافی قرار نگرفته است; این در حالی است كه اسلام، دینی است كه ۱۴ قرن است امكانات فراگیر آموزه اجتماعی - سیاسی و اخلاقی خود را به اثبات می‏رساند. این مكتب، در همه شرایط تاریخی، معاصر و حیاتی و كاملا جوابگوی روحیه زمان بوده است. اسلام شایستگی آن را دارد كه در جامعه روسی، جایگاه شایسته‏ای كسب كند و در تحولات جاری در كشور، نفوذ قابل توجهی كند. این امر، چه هدفی دارد؟ در روندهای مذهبی عصر حاضر، چه چیزی باعث نگرانی می‏شود؟ مفتی راویل عین‏الدین، رئیس اداره روحانی مسلمانان منطقه مركزی اروپایی روسیه، در این مورد می‏گوید:
مسائلی كه در این زمینه مطرح شدند، باید با مشاركت‏شخصیت‏های علاقه‏مند مورد بحث و بررسی قرار گیرند. من هم حاضرم در این بحث‏شریك شوم. امیدوارم، نشریه شما كه این مساله حیاتی را طرح كرده است، نیمه راه توقف نكند و به تشریح این موضوع ادامه دهد. ولی فعلا مایلم مختصرا به سؤال اول پاسخ دهم، در حالی كه به سؤال دوم بیشتر خواهم پرداخت.
یكی از عللی كه اسلام در هر دوره تاریخی، لازم و حیاتی است، توجه ویژه این دین به مسؤولیت‏شخصی انسان در برابر خدا و در قبال امورات دنیوی خود است. انسان مجبور است همیشه در باره آینده خود در دنیا و آخرت فكر كند. "از الله بترسید! بگذار روحتان ببیند، از قبل برای فردا چه چیزی تهیه كرده است!" (سوره حشر، آیه‏۱۸)
حالا مایلم در باره نگرانی‏های خود صحبت كنم. من می‏توانم روحیات مسلمانان را درك كنم. آنها بعد از وقفه طولانی اجباری، بالاخره موفق شده‏اند به سرچشمه دین خود برسند. ولی بخشی از مسلمانان خیلی عجله می‏كنند تا نتایج‏حیات مذهبی فعالانه را ببینند. آنها می‏خواهند مردم هرچه زودتر، در زندگی روزمره خود، براساس اسلام عمل كنند. این آرزو نیك و پسندیده است، ولی نباید سال‏های گذشته زندگی در شرایط سلطه بی‏دینی و عواقب تخریبی آن را فراموش كرد. نباید عجله كرد و مسلمانان را به "پاك" و "ناپاك" تقسیم كرد. این برخورد به ضرر اسلام و خود مسلمانان است و با اسلام مغایرت دارد. به تاریخ دینمان بنگرید. اسلام ابتدا موفق نبود و با مقاومت‏شدید روبرو شده بود. در آن شرایط سخت‏برای جمعیت اولیه اسلامی، الله از مسلمانان خواست كه صبر و حوصله به خرج دهند و نسبت‏به آنهایی كه نمی‏خواهند در راه اسلام حركت كنند، از خود خویشتن‏داری نشان دهند. خداوند همین را به رسول خود آموخت. در قرآن آمده است: "از صبر و دعا كمك بگیرید.الله، یار صابرین است" (سوره بقره آیه ۱۴۸)
منبع: سفارت ج. ا.ا. - مسكو، به نقل از روزنامه "منبر اسلام"، شماره‏۹، ۱۹۹۸.


طالب سعید بایف

منبع : بنياد انديشه اسلامي