اقتصاد اسلامی، بر مبنای دانش

●مقدمه
یكی از مهمترین عرصه های زندگی بشر ، مقوله اقتصاد و پیشرفت های اقتصادی است كه تاثیر به سزایی در شكوفایی و بالندگی جوامع دارد. فقر و ركود اقتصادی تبعات زیان باری برای یك جامعه در پی دارد.
ضعف اقتصادی پویایی ، رشد و تعالی فرد و جامعه را متوقف ساخته و مانع باروری اندیشه های بلند و متعالی می گردد.
اسلام به عنوان یك دین جامع و فراگیر توجه ویژه ای به مقوله اقتصاد دارد , اقتصاد اسلامی به عنوان اقتصادی دانش مدار و پویا، توان بالقوه ای برای پیشرفت در بین مسلمین به شمار می آید.
تجربه چهار قرن نخستین مسلمان نشان می دهد كه اسلام افزون بر این كه طرفدار رشد و تمدن است توانایی این كار را هم دارد به طوری كه ویل دورانت می گوید: تمدنی شگفت انگیزتر از تمدن اسلامی وجود ندارد، اگر اسلام طرفدار ثبات و جمود و یك نواختی می بود باید جامعه را در همان حد اول جامعه عرب نگاه می داشت.
در نظام اقتصادی اسلام افزون بر این كه تامین رفاه عمومی و زدودن فقر از سطح جامعه از اهداف نظام به شمار می رود، رسیدن به اقتدار و استقلال اقتصادی نیز مستلزم وجود اقتصادی شكوفا و در حال رشد است.
تصور برخی از دین اسلام این است كه آموزه های این دین پیروان خود را به آخرت گرایی و گریز از دنیا دعوت كرده است و همین را سبب عقب ماندگی كشورهای اسلامی دانسته اند. این در حالی است كه آیات و روایات فراوان و سیره پیشوایان معصوم نیز سعادت اخروی را از مسیر دنیا معرفی كرده و برای رفاه دنیوی انسانها در كنار سعادت آخرت آنها برنامه ریزی نموده است. به طورمثال: خداوند كسانی كه از نعمت های او جلوگیری می كنند سرزنش می كند و می فرماید: ((قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبت من الرزق)) ای پیامبر بگو: ((زیورهایی را كه خدا برای بندگانش پدید آورده، و نیز روزیهای پاكیزه را چه كسی حرام گردانیده؟)) .
نظام اقتصادی اسلام با ویژگی های خاص و منحصر به فرد خویش، توان بالقوه عمیقی را برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم آورده است.
●ویژگی های اقتصاد اسلامی:
روش اقتصادی اسلام بر سه اصل مهم استوار است و به كمك همین اصول از اقتصاد سرمایه داری و سوسیالیستی متمایز می گردد:
الف) اعتقاد به مالكیت خصوصی و عمومی: بر خلاف نظام اقتصادی سرمایه داری و سوسیالیستی در اسلام انواع مختلف مالكیت همزمان و با هم قابل قبول است . زیرا از دیدگاه اسلام مالكیت خصوصی ، عمومی و دولتی قابل پذیرش و معتبر است.
نظریه اقتصادی اسلام از زیربنای فكری و عقیدتی این مكتب سرچشمه می گیرد كه بخت و بررسی این موارد از حد این نگاشته خارج است.
ب ) آزادی اقتصادی در محدوده ای مشخص: آزادی اقتصادی از نظر اسلام در چهارچوب ارزشهای اخلاقی و معنوی محترم است لذا اسلام مانند نظام اشتراكی آزادی را نفی نمی كند و مانند نظام سرمایه داری آن را نامحدود نمی داند. بلكه به مردم اجازه می دهد تا در راستای آرمان های بلند الهی از آزادی اقتصادی به عنوان وسیله ای برای پیشرفت و تكامل استفاده كنند.
ج) عدالت اجتماعی: عدالت اجتماعی از نظر اقتصاد اسلامی با تامین زندگی متوسط اجتماعی برای فقر او جلوگیری از انباشته شدن بیش از حد ثروت در دست اغنیاء تحقق می یابد.
نظام توزیع ثروت در اسلام به نحوی پی ریزی شده است كه قادر است عدالت اجتماعی را در جامعه پیاده نماید. در اولین خطبه رسول اكرم (ص) پس از تشكیل حكومت اسلامی مطالبی آمده است كه اهتمام اسلام به عدالت اجتماعی را نشان می دهد. رسول اكرم (ص) در آن خطبه مردم را به انفاق تشویق می فرماید و لو به اندازه نصف خرما باشد و سپس بین انصار و مهاجرین عقد اخوت برقرار می نماید.
در یك نگاه جامع تر می توان اقتصاد اسلامی را اقتصادی واقع گرا، اخلاق گرا و دانش مدار دانست.
اقتصاد اسلامی را به این دلیل ، اقتصادی واقع گرا می دانیم كه اهداف آن با فطرت و طبیعت آدمی سازگار است به گونه ای كه آدمی بدون اكراه و اجبار آن را می پذیرد. رمان ها و اهداف اقتصاد اسلامی ، اموری قابل تحقق و واقعی هستند، در نتیجه صرفا به راهنمایی و نصیحت بسنده نمی كند و در تمام مراحل برای تحقق اهداف خویش تدابیر عملی اندیشیده است.
اخلاق گرایی اقتصاد اسلامی نیز از آن جا آشكار می شود كه بر خلاف نظام اقتصادی ماركسیستی كه ابزار تولید را تعیین كننده اهداف اقتصادی می داند، اهداف اقتصادی اسلام آمیزه ای از عوامل مادی و معنوی است یعنی اقتصاد اسلامی در راستای تحقق ارزشهای اخلاقی گام بر می دارد . ارزشهایی كه برای حیات یك جامعه ضرورت دارد. بر این اساس پاره ای از مالیات ها و حقوق مالی در اسلام جزء عبادات محسوب می شود و مسلمانان به انگیزه جلب رضایت خداوند به پرداخت آن مبادرت می نمایند. اما این نكته كه اقتصاد اسلامی یك نظام اقتصادی دانش مدارا است و جایگاه ویژه ای برای دانش و دانشمندان در نظر گرفته ، مطلبی است كه نیازمند توضیح و تبیین می باشد.
اصولا دین اسلام توجه ویژه ای به دانش اندوزی و علم آموزی دارد. اولین آیاتی كه بر پیامبر (ص) نازل شد با خواندن و تعلیم و تعلم دانش آغاز گردید. قرآن كریم مقامی بسیار رفیع برای دانشمندان قائل است در سوره مجادله می فرماید: (( یرفع الله الذین امنوا منكم و الذین اتو العلم درجات)).
... تا خدا رتبه كسانی از شما را كه گرویده و كسانی را كه دانشمند بر حسب درجات بلند گرداند.
در تمثیل قرآن نادانی و فقر علمی ، كوری و سیر در وادی ظلمت هاست و در مقابل برخورداری از بینش علمی و دستیابی به دانش های مفید و مطلوب ، بینایی است.
اسلام راه درست زندگی را در گرو دستیابی به دانش علمی مطلوب می داند. جامعه ای را كه به یافته های علمی مجهز نبوده و عطش دانش اندوزی نداشته باشد و از كاروان علم و دانش عقب بماند ناگزیر دنباله رو می داند.
تاكید و تشویق اسلام به كسب علم و دانش تا آن جاست كه امام سجاد(ع) می فرماید: اگر می دانستید كه با تحصیل علم و دانش به چه سعادتی می رسید به دنبال آن می رفتید هر چند خون شما در این راه ریخته شود یا لازم باشد كه به دریاها وارد شوید و اقیانوس ها را بپیمایید.
نكته دیگر این كه تاكید اسلام به علم آموزی منحصر علوم دینی نیست بلكه تابع نوع و میزان نیاز جامعه اسلامی است. زیرا اسلام یك دین جهانی است و خواهان جامعه و حكومتی است كه از هر جهت مستقل و بی نیاز از بیگانگان باشد و تلاش علمی برای استقلال در زمینه های صنعتی، پزشكی ، مهندسی و ... ربطی به علم دین ندارد.
علاوه بر این روایات زیادی به این مضمون وجود دارد كه حكمت و دانش گمشده مومن است ، پس آن را به دست آورید اگر چه در نزد مشركان باشد. با توجه به این روایات معنا ندارد كه مراد از علم در متون دینی، علم دین باشد زیرا مشرك با علوم دینی سرو كار ندارد.
●اسلام ، توسعه اقتصادی ، عوامل
اسلام عوامل مختلفی را در توسعه اقتصادی دخیل می داند و مسلمانان را به سوی آن عوامل تشویق می كند:
الف) اهتمام به علم و دانش : یكی از مهمترین عوامل توسعه اقتصادی ، اهتمام به علم و دانش و تفكر و تعقل می باشد. قبل از شروع بحث توجه به این نكته ضروری است كه چرا همواره گروهی از غربی ها آگاهانه یا ناآگاهانه سعی شان بر این است كه علم و دین را مخالف یكدیگر قلمداد كنند. شهید مطهری در این زمینه می گوید: ( دو طبقه از طبقات مردم كوشش كرده اند كه دین و علم را مخالف یكدیگر جلوه دهند: یكی طبقه متظاهر به دین ولی جاهل كه نان دین داری مردم را می خورده اند و از جهالت مردم استفاده می كرده اند، این دسته برای این كه مردم را در جهل نگه دارند و ضمنا به نام دین پرده روی عیب خودشان بكشند و با سلاح دین دانشمندان را بكوبند و از صحنه رقابت خارج كننده مردم را از علم به عنوان آنكه با دین منافی است می ترسانده اند. یكی هم طبق تحصیل كرده ، دانش آموخته ، ولی پشت پا به تعهدات انسانی و اخلاقی زده. این طبقه نیز همین كه خواسته اند عذری برای لاقیدی های خود وكارهای خود بتراشند به علم تكیه كرده و آن را مانع نزدیك شدن به دین بهانه كرده اند.
طبقه سومی هم همیشه بوده و هستند كه از هر دو موهبت بی بهره اند و هیچ گونه تنافی و تضادی احساس نمی كرده اند.))
نكته مهم این است كه نظام علمی و آموزشی هر جامعه ، نقش تعیین كننده ای در بهره وری آن جامعه دارد, هر چه نظام آموزشی و سطح دانش افراد جامعه افزایش یابد به همان نسبت كارآیی ها و مهارت ها بالا رفته و نرخ بهره وری افزایش خواهد یافت. در اسلام مساله آموزش از دوران كودكی و حتی جنین شروع و تا آخرین لحظات عمر تداوم می یابد.
ب ) تاكید بر كار و كوشش: در فرهنگ اسلام كار جان مایه حیات آدمی و بزرگ ترین سرمایه سازندگی و اساس سعادت دنیا و آخرت است.
در روایات درباره نیروی كار به دونكته بسیار مهم اشاره و تاكید شده است مانند ((ان الله یحب المحترف الامین)) یعنی خداوند انسان حرفه ای و امین را دوست دارد و چنین انسانی یعنی كسی كه اثر مهارت و فناوری در او دیده می شود می تواند نیازهای جامعه را بر طرف سازد.
ج ) اتقان در عمل : زمانی كه افراد یك جامعه به انجام درست و استوار كارها عادت كنند و همواره در فكر بالا بردن كیفیت كار یا خدمت باشند دیگر در برابر سایر كشورها حالت خودباختگی و احساس حقارت نخواهند داشت. زیرا وجود روحیه كار و تلاش همراه با ابتكار و نوآوری در راه پیشرفت و ترقی باعث رفع نیازهای اقتصادی آنان می گردد.
توجه به این نكته ضروری است كه فرهنگ اصیل اسلامی كه مستند به وحی الهی و سخن پیشوایان معصوم می باشد مملو از عناصر مساعد برای توسعه است، بدیهی است اگر مسلمانان از لحاظ ذهنی ، روان شناسی ، اجتماعی و رفتاری مناسب و هماهنگ با این فرهنگ باشند به خوبی می توان از آن بهره گرفت و به سوی توسعه مطلوب و مورد نظر اسلام حركت كرد.
●دانش مداری مهمترین عامل توسعه
همان طور كه گذشت یكی از عناصر فرهنگی لازم برای توسعه ، نگرش علمی است. نگرش علمی اولین و مهمترین خصیصه ای است كه جریان توسعه اقتصادی از جنبه فرهنگی به آن نیاز دارد.
ضرورت وجود نگرش علمی برای رسیدن به توسعه از آن روست كه یكی از فاكتورهای مهم در توسعه اقتصادی بالا رفتن سطح رفاه جامعه همراه با افزایش توان تولید و پیشرفت تكنولوژی می باشد برای دست یابی به این امر می بایست.
روش های تولید بهبود یابد و كارآیی آن بیشتر گردد یعنی با پیشرفت های علمی و صنعتی بهترین و كم هزینه ترین روش ها كشف گردد تا تولید كالا و خدمات با كارایی بالا امكان پذیر شود و توان تولیدی جامعه افزایش یابد.
رسیدن به این هدف تنها در صورت حاكم بودن روحیه علمی در جامعه میسر است. به همین جهت است كه كشوری كه كالاها و خدمات مورد نیاز را به حد وفور در اختیار داشته اما این امر با صادرات منابع زیرزمینی و مواد اولیه و وارد كردن كالاهای ساخته شده انجام گرفته باشد را نمی توان كشور توسعه یافته دانست. بنابراین جامعه ای كه در آن روحیه علمی حاكم نباشد ، نمی تواند وضع موجود خود را به طور دقیق بشناسد و در نتیجه در امور تولیدی قادر به انتخاب بهترین و كارآمد ترین روش ها نیست.
یكی دیگر از شرایط اساسی شكوفایی، رشد و پیشرفت علوم ، وجود تحقیقات نظری و كاربردی در حین آموزش و بعد از آن می باشد. بدون تحقیقات نه تنها روند آموزش پویایی خود را از دست می دهد، بلكه ممكن است چنین نظامی نهاد آموزش و پرورش را با شرایط و نیازها و مشكلات جامعه به صورت بیگانه در آورد.
ضعف تحقیقات از موانع مهم در روند رشد و توسعه كشورهای جهان سوم می باشد. به همین علت می بایست به منظور استفاده بهینه و مفید از نیروی كار، نیاز بخش های مختلف اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی كشور را با توجه به تخصص های گوناگون ارزیابی كرد. باید برای هر رشته به مقتضای نیاز جامعه واحدهای تحقیقاتی وجود داشته باشد به طوری كه این واحدها با مراكز تولیدی و صنعتی كشور دائما در ارتباط بوده و به مبادله اطلاعات و نیروهای متخصص بپردازند. بدین معنا كه واحد تحقیقات مراكز تولیدی مشكلات تنگناها و نیازهای خود را بررسی كرده و گزارش آن را به بخش های تحقیقاتی آموزش عالی ارسال كند تا با تحقیقات متناسب هماهنگ و عمیق مشكلات موجود رفع گردد.

منابع
_ قرآن كریم
_ تسخیری ، محمد علی ، پنجاه درس در اقتصاد اسلامی ، انتشارات فرهنگ مشرق زمین ، تهران ۱۳۸۲
_ حر عاملی ، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، داراحیا التراث العربی ، بیروت
_ دری نجف آبادی ، بهره وری در فرهنگ اسلامی، تهران ۱۳۷۶
_ كلینی ، محمدبن یعقوب، اصول كافی ، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت تهران
_ مجلسی ،محمد باقر، بحارالانوار
_ مطهری ، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان ، انتشارات صدرا
_ بیست گفتار ، انتشارات صدرا ۱۳۵۸
پی‌نوشتها
۱- مطهری ، مرتضی ، اسلام و مقتضیات زمان ، ۵۹
۲- اعراف ، ۳۲
۳- مجادله ۱۱
۴- دری نجف آبادی ، بهره وری در فرهنگ اسلامی، ۱۰،

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان