چیستی فرهنگ ایثار و شهادت

آنجا هنگامه ای به پا بود که تاریخ فقط یک بار آن را دیده بود!
سرزمین شور و شعور، سرزمین نیاز و نماز؛ اشک هزار هزار شمع، بال های سوخته هزار هزار پروانه و یک آسمان لاله پرپر. آنجا زمین بوی بهشت می داد. آنجا خدا بود و کوچه های «اخلاص» ! نامهربانی سال ها بود که رخت بر بسته بود، دل ها مهربان مهربان. آنجا هر روزش عید بود- که در آنجا خدا هرگز معصیت نشد. آنجا منیت ها لجن مال شده بود، شهوت از بی رونقی دق کرده بود، عصیان اسیر سرپنجه های «تسبیح» گشته بود. آنجا همه اهل «دعا» بودند، همه اهل «تکبیر» همه اهل «مسجد» . آنجا هیچ ستاره ای غروب نکرد. آنجا همیشه خورشیدها بر نیزه ها و زیر تانک ها قرآن می خوانند. آنجا قلب زندگی در چاه های «درد» می تپید، و اشک تنها مرهم دیدگان! آنجا هیچ فاصله ای نبود، همه یک رنگ، همه یک جامه، خاکی خاکی!
در آنجا گناه، غریبه ای بود که هیچ گاه پایش به دروازه آن شهر نرسیده بود، گناه دیو سیاه افسانه هایشان بود. آنجا، جای ماندن نبود، خیمه ها همه موقتی بودند. آنجا مردان همه سرود «رضا» می خوانند و تکبیر هلهله می کردند. آنجا سرزمین افسانه ها، اسطوره ها، سرزمین ایثار، سرزمین شاهدان شهید، سرزمین خدا بود. و اینجا...؟
امروز ما در جامعه ای در حال گذار زندگی می کنیم، در نتیجه، بسیاری از ساختارهای موجود در حال تغییرات نسبتاً محسوس است. ساختارهایی از قبیل معیشت، اهداف روابط کاری و نوع مشاغل، ارز ش ها و فرهنگ، محتویات آموزش در اشکال رسمی و غیررسمی و... در حال تحول است.
تحولات مذکور بالا، ناشی از عوامل متعددی است که بخشی از آنها درونی و بخشی از آن نیز بیرونی است. یکی از عمده ترین عوامل تحولات فرهنگی، گسترش ارتباطات و تبادل اطلاعات و همچنین وسایل ارتباط جمعی است و از محصولات آن، فاصله نسل ها است که طبق آن نوجوانان و جوانان، با ارزش ها و هنجارهای سنتی بیگانه شده و از آن فاصله می گیرند (بحران هویت).
به هر حال در شرایط فعلی، شاید بتوان گفت که ما بیش از هر زمان دیگر به دور از شعار و با توجه به واقعیت های جامعه نیاز به ارزشیابی و بازشناسی و نیز برنامه ریزی عملی فرهنگی داریم. بنابراین در ضرورت پرداختن هر چه جدی تر و واقع بینانه تر به بخش فرهنگ که طبعاً دارای ارتباطات عمیقی با سایر حوزه ها مانند اقتصاد، سیاست و امور اجتماعی و... است که نمی توان تردیدی اعمال داشت. فرهنگ دارای ویژگی ها و کارکردهای بسیاری است که وقوف آنها می تواند ما را در انتخاب راهکارهای فرهنگی یاری رساند. فرهنگ از طریق اجتماعی شدن است که منتقل می شود. در نتیجه می بایستی برای اشاعه فرهنگ «ایثار و شهادت» مکانیزم های جامعه پذیری را مطالعه نموده و دانست که انسان ها از طریق نهادها است که با یکدیگر ارتباط برقرار می سازند و این معنا یعنی «ایثار و شهادت» ، نمادی است که حاصل ارزش های فرهنگی است و نماد، علامتی است که می تواند مظهر یک چیز عادی و ارزشی شود.
مفاهیم فرهنگ
فرهنگ مقوله ای است که بسیاری از اندیشمندان، متفکرین و صاحب نظران علوم اجتماعی درباره آن سخن گفته اند. جا دارد ابتدا اهمیت فرهنگ را از زبان امام خمینی(ره) بشنویم: «بی شک بالاترین و والاترین عنصری که موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را نشان می دهد» . (۱) از فرهنگ، تعاریف بسیار زیادی ارائه شده است، به طوری که تأکیدی خاصی که از کاربرد آنها نشأت گرفته است و می توان به چند دسته تقسیم کرد.(۲)
۱- تعریف های تاریخی: که تکیه بر میراث اجتماعی در طول تاریخ جامعه دارد.
۲- تعریف های روان شناختی: که تکیه بر الگو و روش تسهیل سازگاری با محیط و جامعه دارد.
۳- تعریف های ساختاری: که در آن تأکید بر ایجاد شده ها توسط اجتماع بشری دارد.
۴- تعریف های تشریحی: تأکید بر عناصر تشکیل دهنده فرهنگ دارد و...
اما منظور از این تقسیمات، یک نتیجه گیری مهم است و آن این است که «وسعت قلمرو فرهنگ به وسعت حیات اجتماعی است و مهم ترین خصوصیت، این است که امر عرضی نیست. بلکه انسان آن را در ضمن زندگی در بین مردم به خصوص فرا می گیرد. انسان با فرهنگ به دنیا نمی آید، بلکه ضمن رشد در داخل یک فرهنگ خاص، ذخایر اندیشه و میراث های معنوی شکل گرفته و در طول سال های پیشین می آموزد» اگر از تعاریف فرهنگ عبور کنیم، باید به سه ویژگی مهم فرهنگ اشاره کنیم که عبارتنداز:
۱- مشترک بودن؛
۲- اکتسابی بودن؛
۳- قابلیت انتقال؛
با توجه به توانایی خارق العاده انسان در یادگیری، انسان شناسان و جامعه شناسان در مورد دو ویژگی اخیر فرهنگ و نیز این موضوع که یادگیری و انتقال فرهنگ، از طریق اجتماعی شدن و به وسیله نهادها انجام می پذیرد، اتفاق نظر دارند.
در یک تقسیم بندی محتوایی فرهنگ ایثار و شهادت را می توان به صورت زیر تقسیم بندی کرد:(۳)
۱- فعالیت های آموخته شده و مشترک نظیر ایثار کردن و از جان گذشتن؛
۲- افکار و اندیشه ها، نظیر از جان گذشتن در راه خدا و مقابله با کفر، جهاد و...؛
۳- محصولات اجتماعی و مشترک نظیر لباس ها، مقبره ها و گنبدهای شهدا؛
۴- فن آوری، ابزارهایی که محصولات مادی مربوط به شهادت و ایثارگری را می سازد؛
۵- سازمان اجتماعی، نهادهایی نظیر بنیاد شهید و... که در این زمینه فعالیت می کنند؛
۶- ایدئولوژی، نظیر ارزش ها و باورهایی که پشتوانه فرهنگ ایثارگری و شهادت است.
معنا و مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت
ایثار در لغت به معنی «برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران بر غرض خویش مقدم داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن» (۴) و شهادت یعنی «مجموعه باورها، آگاهی ها، آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال، یعنی مرگ آگاهانه در راه خدا می شود.» (۵)
ایثار، که یک واژه عام است، در همه مکتب ها و فرهنگ ها وجود دارد، ولی در اسلام مفهوم آن از یک برتری خاصی برخوردار است و هر تلاش، فداکاری، بخشش و جایگزینی را ایثار نمی گویند، بلکه ایثار در اسلام، دارای پیش زمینه ای چون اخلاص در راه خدا بودن دارد. ایثار بیانگر رشد و معرفت انسانی است و این موقعی است که انسان به یک تکامل روحی دسترسی پیدا کند. ایثارگری از آنجایی که حامل پیام هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی، شهادت، رشادت، از خودگذشتگی، عزت و عظمت و... است، در بین ما تقدس پیدا کرده و ما از این که افرادی ایثارگر را در بین خودمان داریم، احساس امنیت می کنیم. لازم به تذکر است که صفت ایثارگری در سطح زندگی اجتماعی نیز تبلور پیدا می کند و کارکردهای مثبتی دارد و باعث ایجاد همبستگی های اجتماعی و انسجام جامعه است و مناسب نیست که این وجه آن نادیده گرفته شود. ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست، بلکه استکمال شعوری است که در یک انتخاب تجلی می یابد:
ایثار از خود گذشتن است، برای یافتن مفهومی برتر و والاتر در عرصه عملیاتی، ایثار در زمین است. اما نگاه ایثارگر، به آسمان ها است. براساس ویژگی های فرهنگ، یعنی «عمومی بودن» و «ناآگاهانه بودن آن» ، این تعریف قابل نقد و بررسی است. زمانی رفتار، ویژگی یا عقیده ای جزء فرهنگ مردم محسوب می شود که از حالت عمدی و آگاهانه درآید. اگرچه همه عوامل فرهنگی، ابتدا عمدی و آگاهانه بوده اند. اما زمانی فرهنگ محسوب شده اند که درونی(۶) و ملکه ذهن مردم شده باشند. بعضی از خصلت های یادشده ایثارگری و شهادت در واقع خصلت فرهنگی ندارند و گرچه بسیار ارزشمند هستند، ولی در مقوله فرهنگ قابل طرح نیستند. در ضمن باید بین «ایثارگری و شهادت» و «فرهنگ ایثارگری و شهادت» تفاوت قایل شد. اگر بخواهیم ایثارگری و شهادت را گسترش دهیم به صورت فرهنگی و جامعه شناختی نمی شود. زیرا یکی از عناصر مهم شهادت و ایثارگری، آگاهی، عقلانیت و خدامحوری است و این را نمی شود به صورت رفتارهای خود جوش ترویج کرد. اما اگر قصد داریم ارزش ها، هنجارها، عرف و قوانین و آداب و رسوم مربوط به فرهنگ ایثارگری و شهادت را گسترش دهیم، به نحوی که در مردم اقدام به آنها نهادینه شود، از طریق فرهنگی و جامعه شناختی امکان پذیر است. این تعریف فاقد ویژگی عمومیت است. زمانی ما چیزی را فرهنگ می دانیم که در اکثریتی از مردم یک کشور، شهر یا قوم وجود داشته باشد.
باز عقلانی بودن و آگاهانه بودن ایثارگری و شهادت، از قدرت عمومیت آن می کاهد، علاوه بر این برخی از ویژگی های ذکر شده در این تعریف، قابل سنجش نیست و تازه اگر به سنجش درآیند، از ارزش آنها کاسته می شود. زیرا افراد اجتناب دارند که در این زمینه منویات خود را بروز دهند و کسانی که بروز می دهند، ممکن است برای منافع مختلف دیگری باشد. ویژگی هایی مانند خدامحوربودن، در مسیر کمال حرکت و رضای خدا را به رای خلق ترجیح دادن و... مفاهیمی دیگر که بیان شد که خود نیاز به توضیح و تعریف دارند.
فلسفه وجودی فرهنگ ایثار و شهادت از نظر اسلام
آیین مقدس اسلام؛ آیین توحید، عقل، فطرت، رشد، کمال، صلح، صفا، مهر، محبت و آیین تعلیم و تربیت است.
اسلام عشق و علاقه دارد، قلوب انسان ها را از راه ارتباط با شرک و کفر، بت و بت پرستی و بندگی نسبت به بندگان پاک کند. اسلام دعوتش را با دلیل و برهان و موعظه و حسنه و جلال حسن شروع می کند و از این راه سعی می کند، انسان منحرف از فطرت توحیدی را به صراط مستقیم برگرداند. اسلام، موضع گیری علیه فطرت توحیدی را که به ضرر خود موضع گیران و مزاحم مؤمنان پاکدل است، نمی پسندد و چنانچه ببیند دشمن عالم یا معاند جاهل، در زمینه رشد انسان و انسانیت مانع ایجاد می کند، خود را به خاطر اقامه حق، مجبور به جهاد می بیند و برای او جهاد ابتدایی یا دفاتر فرقی نمی کند. آنچه برای او اهمیت دارد، پاکسازی حیات انسان از آلودگی شرک، کفر، فسق و فجور بت و بت پرستی است. (۱)
اکنون که روشن شد برای چه هدف والایی در اسلام، سخن از جهاد و مبارزه به میان آمده است، ضروری است به بررسی ارزش های ایثار و شهادت در آیین جهاد و مبارزه پرداخته شود. ایثار و از خودگذشتگی امری است دینی، اخلاقی و انسانی و بسیار نیکو و پسندیده که در هر آیین و مذهبی ستوده شده و درباره آن سفارشات زیادی شده است. ایثار در فرهنگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اسلام به عنوان اوج وارستگی مؤمن و نشانه بارز پیوستگی به خدا و مکتب تلقی شده و در قرآن، از آن برای آزمودن صلاحیت رهبری امامت نام برده شده است.حضرت ابراهیم (ع) پیش از رسیدن به امامت، با ایثار آزمایش شد و امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) به خاطر ایثار مورد ستایش قرآن قرار گرفتند. علی (ع) در ایثار جان، آن چنان پیش رفت که حتی بر جبرئیل و میکائیل پیشی گرفت و ملایک و عالم آسمان ها را به حیرت واداشت و عامل مباهات پروردگار عالم شد. همچنین واقعه عاشورای حسینی، نقطه اوج و قله ای از ایثار و شهادت در طول تاریخ تشیع به شمار می رود که سرشار از نکات عبرت آموز برای تمام شیعیان و مسلمین جهان اسلام به شمار می آید.
فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه امام خمینی (ره)
حضرت امام خمینی (ره) برای شهادت چنان ارزش و اهمیتی قایل بود که در آثار مکتوب و بیانات خویش آن را توصیف و تبیین نموده است. ایشان از آن به «فوز عظیم» «توفیق عزت» ، «عزت ابدی» ، «سعادت همیشگی» ، «چراغ هدایت ملت ها» ، «افتخار جاودانی»، «اوج بندگی و سیر و سلوک در عالم معنویت» ، «هدیه ای برای افراد لایق» ، «آزادی روح» ، «رهایی از زندان» ، «عامل پیروزی»، «دیدن جمال جمیل و جل و جلا» ، «شیرین تر از عسل» و... یاد می کند و ایثارگری و شهادت را میراثی گرانبها می داند که از اولیاء و انبیاء به ارث رسیده است. بنابر آنچه گذشت، ایثار را می توان با استناد به روایات و احادیث نوعی آزمایش الهی برای مؤمنان و رهروان راه حق برشمرد که از طریق آن به ندای پروردگار خود لبیک می گویند و در برابر فرامین و دستورات الهی سر تعظیم و تسلیم فرود می آورند.
درونی کردن ارزش های فرهنگ ایثارگری و شهادت
ارزش ها و آرمان های حاکم بر جامعه باید توسط نهادهای اجتماعی آن جامعه نهادینه و درونی شود. آموزش و پرورش و نهاد خانواده از مهم ترین نهادهای اجتماعی هستند که مستقیما به اجتماعی کردن و تعیین نقش مناسب برای نسل جدید می پردازند. در بحث نهادینه کردن ارزش ها باید به این نکته توجه کنیم که چنانچه خانه و مدرسه اهداف، آرمان ها و عملکردهای یکدیگر را تأیید نکنند، نسل جوان دچار تعارض و تضاد شده و از هم نوایی و تعامل با آن پرهیز خواهد کرد. در اینجا درونی کردن ارزش ها و آرمان ها، دچار اشکال شده و بقا و دوام جامعه آرمان گرا نیز تضمین نخواهد شد. این نکته را نیز باید اضافه کنیم که نهادینه کردن مطلوب ارزش های فرهنگ ایثارگری و شهادت حاکم بر جامعه نیازمند بررسی خصوصیات آرمان ها و ارزش هاست. نظام اجتماعی و ارزش ما زمانی خواهد توانست در وجود همه افراد جامعه نفوذ و رخنه نماید که از آرمان هایی برخوردار باشد که بتوانند پاسخگوی همه نیازها مطالبات مشروع افراد جامعه باشد.
مطلوب ترین شیوه در القای اهداف و آرمان ها، شیوه ای است که از هرگونه اجبار، اکراه، خشم، خشونت و انسداد راه عقل و منطق، منتفی باشد.
استفاده از عنصر عقل و منطق، باور قلبی و شهود، ارضا و اقناع توأم با اخلاق و حفظ کرامت نوجوان و جوان مهم ترین نقش در پیاده کردن این روش است. به همراه موارد فوق باید بسترهایی را نیز فراهم کرد که مهم ترین این بسترها آزادی تفکر و اندیشه، تکریم شخصیت، ترویج اخلاق مشارکت جویانه در امور جامعه، ارتباط دو سویه و منطقی بین جوانان و مسئولین و ارایه چهره ای ملایم و زیبا از دین است. برای انتقال آرمان ها و درونی کردن آن در نسل جدید احتیاج به برنامه درازمدت است. بدین منظور برای انجام این مهم شرایط زیر ضروری است و عدم وجود این شرایط، به منزله عدم تحقق درونی شدن ارزش ها و آرمان های جامعه خواهد شد:
۱. قبل از هر چیز باید خود مسؤولین جامعه، آرمان گرا و معتقد به آرمان های جامعه بوده و عامل به انجام و پیگیری آن باشند و صادقانه مشکلات جامعه را با مردم در میان نهاده و از هرگونه پنهان کاری پرهیز کنند.
۲. جلوگیری از تنزل ارزش های دفاع مقدس از سطح ملی _ مردمی به سطح ارزش های گروهی (گروه رزمندگان) از طریق شکستن حصر ارزش ها و منحصر ندانستن آنها به گروهی خاص و زمینه سازی برای اهمیت یافتن این ارزش ها از طریق تبیین میانی عقلانی آنها.
۳. باورپذیر کردن ارزش های دفاع مقدس از طریق اجتناب جدی از تبلیغاتی کردن آنها و در نظر گرفتن مخاطبان این ارزش ها.
۴. استفاده از نمادهای بدیل به منظور بازآفرینی فرهنگی ارزش های دفاع مقدس در عین حفظ روح کلی آنها.
۵. هماهنگی بین بخش فرهنگ با سایر بخش های جامعه.
۶. اطلاع رسانی درست از مسایل جامعه.
۷. از بین بردن تعارض بین صاحب نظران در تعریف ارزش ها و مسائل مختلف فرهنگی و اجتماعی.
۸. از بین بردن جاه طلبی و سابقه الگوهای دینی و فکری جامعه برای رسیدن به قدرت.
۹. از بین بردن مظاهر ضدارزشی در سطوح مختلف جامعه.
۱۰. تعلیم و تربیت غیرمستقیم و جذاب مطالب و مباحث عینی و عملی فرهنگ ایثار و شهادت از جمله: برشمردن برجستگی های مرگ شهادت طلبانه و تفاوت آن با مرگ طبیعی؛ تبیین اصل دفاع مشروع که اصلی عام، عقلایی و انسانی است؛ تبیین این مدعا که آدمیان در کنار حق، نسبت به دیگران مکلف نیز هستند و تقدیر و استدلال عقلی و نقلی بر این مدعا که انسان در مقابل یکدیگر وظیفه دارد؛ تبیین اصل و ضرورت وجود امنیت و پیوند این اصل با فرهنگ ایثار و شهادت؛ استفاده از ادبیات داستانی، فیلم های جذاب، اردوها و بازدیدهایی از مناطق جنگی به منظور تقویت روحیه تعادل، تعامل و تفاهم جوانان و نوجوانان در زندگی اجتماعی و...
مجموعه موارد یادشده راهکارهایی را سامان می دهد که موشکافی و تبیین دقیق و یافتن ابعاد کاربردی آنها برعهده پژوهشگران فرهنگی کشور است.
زیرنویس ها:
۱. صحیفه نور، جلد ،۱۵ ص ۱۶۰
۲. دکتر محمدحسین پناهی، نامه پژوهش، شماره ،۲۳ «نظام فرهنگی و کارکردها و دگرگونی ها» ، ص ۹۳.
۳. وحید حسین زاده، فصلنامه فرهنگ عمومی، شماره ،۳۷ «آسیب شناسی فرهنگ ایثار و شهادت...» ، ص ۶
۴. دهخدا، علی اکبر: لغت نامه، انتشارات دانشگاه تهران، ،۱۳۷۷ تهران، ج ،۳ ص ۳۶۸.
۵. معدنی، ،۱۳۷۸ ص ۲۹ _ ،۲۸ به نقل از مجله شاهد، شماره ،۱ مقاله سردبیر.
۶. Inrernalization
۷. انصاریان. حسین: «دیار عاشقان» ، تفسیر جامع صحیفه سجادیه حضرت امام زین العابدین (ع)، جلد هفتم، سازمان تبلیغات اسلامی، ،۱۳۷۳ ص ۴۳ و ۵۰.
۸. صحیفه نور، از جلد ۹ تا ۱۸.
محمد علی شامانی- سید امیر رون

منبع : روزنامه همشهری