راهکارهای انسجام اسلامی در سیره نبوی

در شرایط حساس فعلی که دنیای کفر، هجوم وسیع و گسترده ای را علیه منافع مسلمانان در دستور کار قرار داده است، تحقق انسجام و همبستگی اسلامی بیش از هر زمان دیگری ضرورت پیدا کرده است. گرچه میراث تاریخی صدها سال اختلاف و تفرقه و جنگ و نزاع فرقه های اسلامی، فضای برادری و اخوت اسلامی را به شدت تیره و غبارآلود نموده است، ولی این باعث نمی شود مسلمانان وظیفه و مسئولیت خود را فراموش کرده و مأیوس و ناامید، ضعف و زبونی امت اسلامی و تاخت و تاز دشمنان اسلام را نظاره نموده و از خود عکس العملی نشان ندهند.
نامگذاری سال۱۳۸۶، به عنوان سال اتحاد ملی و انسجام اسلامی از سوی مقام رهبری حضرت آیت الله خامنه ای، فرصت مغتنم و بستری خوبی فراهم نموده است تا دلسوزان اسلام، گام های مؤثرتری در جهت انسجام و همبستگی اسلامی برداشته، عزت و اقتدار از دست رفته مسلمانان را در پرتو آن جستجو نمایند.
● اوضاع و شرایط عصر بعثت
از جمله آرمان های پیامبران الهی به خصوص پیامبر خاتم(ص) رفع نزاع و اختلاف و تلاش برای انسجام و همبستگی امت اسلامی بوده است؛ چنان که در سوره بقره می خوانیم: «کان الناس امه واحده فبعث الله النبیین و مبشرین و منذرین و انزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه؛۱ مردم ]در آغاز[یک دسته بیشتر نبودند]و تضادی در میان آن ها وجود نداشت، تدریجاً جوامع و طبقات پدید آمد[سپس در میان آنها اختلاف ]و تضادهایی[ به وجود آمد خداوند پیامبران را برانگیخت تا مردم را بشارت دهند و انذار کنند و کتاب آسمانی را که به سوی حق دعوت می کرد بر آنها نازل نمود تا در میان مردم در آنچه اختلاف داشتند، حکومت کنند.»
پیامبر خاتم(ص) دربدترین اوضاع و شرایط برای نجات و هدایت انسان ها مبعوث به رسالت گشت، دوره تاریک و سیاهی که به فرموده حضرت علی(ع): «اهل زمین، آن روز دارای مذاهب گوناگون و بدعت های مختلفی بودند، اختلاف و تفرقه بین اقوام و قبایل وجود داشت، گروهی خدا را به مخلوق او تشبیه می نمودند و برای او دست و پا... قائل می شدند و برخی نیز در اسم او تصرف می کردند و... خداوند به واسطه پیامبرخاتم(ص) آنها را از گمراهی نجات داد۲.»
در چنین اوضاع آشفته، پیامبر خاتم(ص) مبعوث به رسالت شد تا به جای جامعه قبیله ای، امت واحده، به جای فرهنگ عشیره ای، جهان بینی توحیدی، به جای رقابت های منفی و افتخارات موهوم نژادی و قومی، اخوت و برادری اسلامی را به وجود آورد. آن بزرگوار در بین جامعه و مردمی نیمه وحشی و گرفتار در خرافات، قیام نمود و با تلاش خستگی ناپذیر در اندک زمانی جامعه الگو و نمونه ساخته و در کمترین زمان ممکن، قلمرو امتش را به شرق و غرب عالم آن روز، توسعه و گسترش داد و امپراطوران آن عصر و زمان را به زانو درمی آورد.
بدون شک یکی از عمده ترین عوامل موفقیت پیامبراعظم(ص) انسجام و همبستگی امت اسلامی بوده است که در سایه ارشادات آن بزرگوار پدید می آمد. حال این سؤال مطرح است که پیامبراکرم(ص) برای ایجاد انسجام و همبستگی از چه راهکارهایی بهره برد تا توانست از جامعه نیمه وحشی آن روز، امت واحده و بنیان مرصوصی پی ریزی نماید و در برابر سیل مشکلات، ایستادگی نموده، تمام موانع را از سر راه بردارد؟ در این نوشته سعی شده است به چند مورد از راهکارهای انسجام اسلامی در سیره پیامبرخاتم(ص) اشاره شود:
۱) اخلاق پیامبر(ص)
پیامبر اکرم(ص) از جمله اهداف بعثت خود را تکمیل فضایل اخلاقی اعلام نموده است: «من مبعوث شده ام تا فضائل اخلاقی را کامل کنم۳.» لذا در طول حیات مبارکش، اخلاق الهی و انسانی را کاملا رعایت می نمود. برخورد کریمانه، اخلاق نیکو و پرجاذبه آن بزرگوار، باعث جذب افراد شده، وسیله ابزاری برای انسجام وهمبستگی امت اسلامی و فرونشاندن اختلاف ها و نزاع ها می شد. خدای سبحان می فرماید: «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک۴؛ به ]برکت[ رحمت الهی، در برابر آنان نرم]و مهربان[ شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.»
اخلاق و رفتار خوب پیامبر(ص) باعث شد که خدای سبحان، آن بزرگوار را به عنوان اسوه حسنه معرفی نماید: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه ؛ به درستی برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است،» از سوی دیگر، مخالفان سرسخت آن حضرت، هنگامی که برخورد کریمانه آن بزرگوار را مشاهده می کردند، نه تنها به صفوف دوستان وارد می شدند، بلکه خود به مبلغان اسلام، تبدیل می گشتند؛ از جمله این افراد غورث بن حارث است. وی هنگامی که با شمشیر عریانش در برابر پیامبر(ص) قرار می گیرد، می گوید: چه کسی تو را از دست من نجات می دهد؟ پیامبر(ص) جواب می دهد: «الله. با شنیدن کلمه الله، لرزه بر اندام او افتاده، شمشیرش به زمین می افتد. پیامبر (ص) او را عفو نموده، آزادش می نماید. همین شخص هر جا می رسد، می گوید: از، نزد بهترین انسان آمده ام. ۶
بنابراین از جمله موثرترین ابزاری که در جهت گسترش اسلام و ایجاد انسجام و همبستگی نقش اساسی داشته است، اخلاق و رفتار پیامبر خاتم(ص) می باشد. آن بزرگوار با برخورد اسلامی و انسانی، شمعی می شود و مسلمانان پروانه هایی که اطراف وجود نازنین او جمع شده، کینه و کدورت را کنار می گذارند و یک دست و یک صدا، در جهت گسترش اسلام و اهداف پیامبر (ص) تلاش می نمایند.
۲) عقد اخوت
از سیاست های راهبردی پیامبر (ص) که نقش اساسی در به وجود آوردن انسجام و همبستگی و توسعه و گسترش آن داشته است. پیوند اخوت و برادری است که در سال های اولیه هجرت بین انصار و مهاجران، طبق دستور پیامبر (ص) منعقد گردید. پیامبر اعظم(ص) طی جلسه و نشست عمومی، مسلمانان را مورد خطاب قرارداد و فرمود:«تاخوا فی الله اخوین اخوین۷؛ دو تا دو تا، با یکدیگر برادر شوید.» خود آن بزرگوار نیز حضرت علی (ع) را در آغوش گرفته، او را به عنوان برادر خود در دنیا و آخرت معرفی می نماید:«انت اخی فی الدنیا و الاخره .» ۸
ایجاد عقد اخوت و پیوند برادری مثل سایر عملکردهای پیامبر (ص) برگرفته از آیات قرآنی است: چرا که خدای سبحان مومنان را برادر یکدیگر معرفی می فرماید:«انما المومنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم و اتقوا الله لعلکم ترحمون۹؛ مومنان برادر یکدیگرند. پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید که مشمول رحمت او شوید.»
ابتکار عقد اخوت و برادری که براساس نفی انگیزه های قومی، نژادی و زبانی صورت می گیرد، موثرترین وسیله و ابزار برای تحقق الفت، برادری و انسجام و همبستگی بین امت اسلامی به خصوص جامعه ای آن روز حجاز به حساب می آید.
بنابر این دومین عامل که باعث می شود پیامبر خاتم(ص) ریشه های نزاع و اختلاف را نابود ساخته و در بین امت اسلامی، هماهنگی و انسجام به وجود آورد، پیوند برادری است که بین مهاجران و انصار برقرار نمود.
۳) پیمان نامه مدینه
از جمله راهکارهایی که پیامبر اکرم (ص) برای تقویت انسجام و همبستگی دینی، سیاسی و حکومتی استفاده نمودند، پیمان نامه هایی است که بین مسلمانان و دیگران منعقد کردند. که از جمله آن، پیمان نامه ای است که در سال های آغازین هجرت، بین مسلمانان و ساکنان اطراف مدینه، منعقد گردید. پیامبر اکرم(ص) با عقد قرارداد یاد شده بین گروه های گوناگون در مدینه و اطراف آن، روی نقاط مشترک تکیه نمودند و در واقع با زیرکی خاصی، پایه های اولیه انسجام اسلامی و همبستگی سیاسی و حکومتی را پی ریزی کردند؛ قراردادی که در آن: حقوق اجتماعی تمام مسلمانان، اعم از مهاجر و انصار، قبایل درگیر و یهودیان، منظور شد و تضمین گردید. مفاد مندرج در قرارداد یاد شده، روحیه تعاون و همکاری بین انصار و مهاجران را به شدت تقویت نمود و خدای متعال و رسول خدا(ص) را به عنوان مرجع حل اختلاف و نزاع بین مسلمانان معرفی می کرد در قسمتی از آن، چنین آمده است:
«مسلمان در برابر ظلم، تجاوز، توطئه و فساد، با هم متحد خواهند بود. هیچ مومنی بدون اجازه سایر مومنان در جهاد فی سبیل الله صلح نمی کند و صلح جز برای همگان اجرا نخواهد شد. تمامی گروه ها ]که در جنگ مشغول اند[ به ترتیب وارد جنگ خواهند شد و جنگیدن به یک گروه ]دو مرتبه پشت سر هم [ تحمیل نخواهد شد.»
حتی برای جلوگیری از جنگ و درگیری بین مسلمانان و یهودیان. در قسمتی از پیمان نامه، این گونه پیشبینی شده است:«مسلمانان و یهودیان، امت واحد هستند و مانند یک ملت در مدینه زندگی خواهند کرد و هر دو باید بر ضد کسانی که با این قرارداد به مخاصمه برمی خیزند، مبارزه کنند. هر دو باید با یاری یکدیگر در برابر مهاجمان به یثرب بجنگند.» ۱۰
ایجاد حس مشترک دینی و ملی، یکی از شاخصه های برجسته در پیمان نامه مدینه است که طرف های مختلف آن را امضا نمودند و پای بندی خود را نسبت به مفاد آن اعلام کردند.
۴) جلوگیری از کینه و کدورت (اصلاح ذات البین)
در صدر اسلام به خصوص سال های اولیه آن، خصلت های جاهلی که ریشه در تار و پود اعراب داشت، هر از گاهی مثل دمل چرکین، سر درآورده، مشکلاتی را به وجود می آورد. پیامبر خاتم(ص) از وسایل و حربه های گوناگونی استفاده می نمود تا منفذهایی را که به نحوی انسجام و همبستگی امت اسلامی را تهدید می کرد، مسدود نماید. کوچک ترین اختلاف و کدورتی که ایجاد می شد، سعی و تلاش پیامبر(ص) و یاران، سبب می شد تا در ابتدای امر بین طرفین، صلح و آشتی برقرار شود.
هنگامی که از پیامبر(ص) درباره آیه اخوت سؤال می شود، می فرماید: مزد آن کسی که در راه برقراری آشتی میان مردمان بکوشد، برابر مزد کسی است که در راه خدا پیکار کند. قرآن می فرماید: «وأصلحوا ذات بینکم و أطیعواالله و رسوله ان کنتم مؤمنین؛۱۱ و خصومت هایی را که در میان شماست، آشتی دهید و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید، اگر ایمان دارید.»
اصلاح ذات البین به معنای تحکیم پیوندها و از میان بردن عوامل و اسباب تفرقه و نفاق است. در تعلیمات اسلامی، اصلاح ذات البین به عنوان یکی از برترین عبادات معرفی شده است. حضرت علی(ع) در آخرین وصیتش به حسنین(ع) فرمود: «من از جد شما پیامبر(ص) شنیده ام که می فرمود: اصلاح رابطه میان مردم از نماز و روزه یک سال برتر است.»۱۲ علت این همه تأکید در مورد اصلاح ذات البین و برقراری آشتی، با کمی دقت روشن می شود؛ زیرا عظمت و سربلندی یک ملت، جز در سایه تفاهم و تعاون ممکن نیست. اگر اختلافات کوچک، اصلاح نشود، ریشه دشمنی تدریجا در دل ها نفوذ می کند و یک ملت متحد را به جمعی پراکنده و آسیب پذیر در مقابل هر حادثه ای مبدل می سازد. به همین دلیل بعضی از مراحل اصلاح ذات البین شرعا واجب و حتی استفاده از امکانات بیت المال برای تحقق آن مجاز است۱۳.
۵) مبارزه با عوامل اختلاف زا
الف) عدم سرزنش بعضی از فراریان از جهاد
در جنگ احد عده ای از صحنه جنگ و جهاد فرار کردند و این امر، شائبه و احتمالی را به وجود آورد که شاید عده ای، افراد فراری را سرزنش و ملامت کنند و در نتیجه، کینه و کدورت به وجود آید و سبب اختلاف و تفرقه در صفوف مسلمانان شود. خدای سبحان، به پیامبر(ص) دستور داد: «فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الأمر فاذا عزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین؛۱۴ پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب و در کارها، با آنان مشورت کن؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی، ]قاطع باش و[ بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.»
از اهداف مهم این تصمیم، جلوگیری از اختلاف و تفرقه بین مسلمانان است. اگر با افراد فراری برخورد نرم و ملایم همراه با گذشت صورت نمی گرفت، احتمال وجود داشت که آنان عقده ای شده و از جمع و جرگه مسلمانان خارج شوند؛ ولی برخورد کریمانه پیامبر(ص) باعث می شود آنها دوباره به آغوش امت اسلامی باز گردند؛ با این تفاوت که در وجدان خود، عملکردشان را سرزنش و ملامت می کردند.
ب) تخریب مسجد ضرار
مساجد و عبادتگاه ها از جمله امکان مقدس و دارای جایگاه خاص و ویژه ای هستند که راجع به ساخت و ساز، و حفظ و نگهداری آنها، تأکید فراوان شده است؛ ولی اگر ساخت و ساز مسجدی با انگیزه های منافقانه صورت گرفته باشد و سبب اختلاف و تفرقه در بین امت اسلامی شود، به شدت با آن مبارزه و مقابله صورت می گیرد.
از این رو، مسجد ضرار که با هدف و انگیزه ضربه زدن به انسجام مسلمانان، تأسیس و پایه گذاری شده بود، به دستور خدای سبحان، ویران شد تا از یک سو عوامل نفاق، نابود گردد و از سوی دیگر ارزش و جایگاه انسجام و همبستگی بیان شود: «والذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤمنین و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل و لیحلفن ان اردنا الا الحسنی و الله یشهد انهم لکاذبون؛۱۵ ]و گروهی دیگر از آنها[ کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان رساندن ]به مسلمانان[ و ]تقویت[ کفر و تفرقه افکنی میان مومنان و کمینگاه برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود. آنها سوگند یاد می کنند که جز نیکی نظری نداشته ایم، اما خداوند گواهی می دهد که آنها دروغگو هستند.»
ج) مبارزه با نژادپرستی
قبل از ظهور اسلام، مسائل قومی، نژادی، زبانی و... به شدت مطرح و در صحنه های مختلفی ظهور می نمود، ولی پیامبر اکرم(ص) مبارزه جدی علیه مسایل قومی و نژادی که عامل عمده اختلاف و تفرقه به حساب می آمد، سازماندهی نمود فرمود: «هیچ قومی بر اقوام دیگر، هیچ نژادی بر نژادهای دیگر و... فضیلت و برتری ندارد؛ چرا که همه از نسل آدم و حوا هستند و آدم نیز از خاک خلق شده است. تنها تقوا و پاک دامنی است که باعث فضیلت و کرامت انسان ها می شود: «ان اکرمکم عندالله اتقاکم.»۱۶
پیامبر اکرم(ص) در راستای مبارزه جدی با مسائل نژادی و طبقاتی، زینب بنت جحش را به ازدواج زید، غلام آزاد شده در می آورد؛ جویر فقیر و سیاه پوست را به خواستگاری زلفا، دختر زیاد بن لبید انصاری می فرستد؛ زید بن حارثه را به فرماندهی سپاه اسلام منصوب می نماید و بلال حبشی را به عنوان مؤذن، مقام و منزلت می دهد و درباره سلمان فارسی، جمله معروف «سلمان منا اهل البیت۱۷» را می فرماید و ابولهب را که از بزرگان مکه به حساب می آمد، از زبان قرآن این گونه سرکوب می کند: «تبت یدا أبی لهب و تب؛۱۸ بریده باد هر دو دست ابولهب.» در هر حال، مبارزه با تعصبات قومی و نژادی از جمله مؤثرترین راهکارها و ابزاری است که پیامبر اکرم(ص) برای ایجاد انسجام و همبستگی در آن روزگار استفاده و بهره برداری نمود.
د) مبارزه با ظلم و بی عدالتی
حاکمیت ارزش های دروغین دوران جاهلیت و تعصبات قومی، نژادی و... تأثیر مستقیم در نحوه استفاده و بهره برداری از امکانات مادی و معنوی و رسیدن به مقام و منصب دارد. در نقطه مقابل، عده کثیر دیگری، مورد ظلم، بی عدالتی و بی مهری قرار می گیرند که خود کینه ها و عقده های فراوانی در پی خواهد داشت.
پیامبر اکرم(ص) برای مبارزه با چالش ظلم و بی عدالتی، اصل عدالت و مساوات را مطرح نموده، از زبان قرآن می فرماید: «وأمرت لاعدل بینکم؛۱۹ من مأمور شده ام تا در بین شما عدالت را ]چه در قضاوت و داوری و چه در حقوق اجتماعی[ برقرار کنم.» و در جای دیگر می خوانیم: «قل أمر ربی بالقسط؛۲۰ بگو پروردگارم به رعایت قسط ]و عدالت[ به من فرمان داده است.»
پیامبر اکرم(ص) در مواردی چون: قضاوت و داوری، عزل و نصب افراد و اشخاص، تقسیم بیت المال و غنایم، حتی صحبت کردن و نگاه نمودن به افراد و... عدالت را رعایت می کرد که هر کدام می تواند درس و عبرتی باشد برای کسانی که خود را پیرو آن بزرگوار می دانند؛ به خصوص آنان که اداره امور مسلمانان و بیت المال را در دست دارند، بیش از هرکس دیگری باید در رعایت اصل عدالت، تقوا و پاکدامنی، جدیت به خرج دهند.
اصل مبارزه با ظلم و بی عدالتی و رعایت مساوات و برابری از سوی پیامبر اکرم(ص) باعث جذب و دل گرمی توده های مردمی می شود؛ توده هایی که ثقل و سنگینی مشکلات جامعه بر دوش آنان بود، ولی هنگام استفاده و بهره برداری از امکانات، مورد بی مهری قرار می گرفتند.
● وظیفه امت اسلامی در شرایط فعلی
خلاصه سخن اینکه از جمله اهداف پیامبران الهی به خصوص پیامبر خاتم(ص) تثبیت انسجام و همبستگی در بین امت بود و برای رسیدن به این هدف از ابزار و وسایل گوناگونی استفاده و بهره برداری نموده، تلاش های زیادی را سازماندهی می کردند، رویدادهای تاریخی صدر اسلام در عرصه های سیاسی، فرهنگی و... گواه صادق مطالب یادشده است.
با تمام تأکیدات که آیات قرآن و سیره پیامبر(ص) راجع به انسجام و همبستگی داشته و امت اسلامی را به رعایت آن و دوری از تفرقه و نزاع، سفارش نموده است، امت اسلامی به فرقه های گوناگون تبدیل و ثمره شوم آن، از دست دادن عزت و عظمت امت اسلامی گردیده است. کشورهای اسلامی برای حفظ منافع محدود و زودگذر، منافع دنیای اسلام و امت اسلامی را قربانی نموده، حتی با دشمنان اسلام و قرآن همدست می شوند تا رقبای خود را از صحنه خارج کنند؛ اما فراموش کرده اند که: «و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا۲۱؛ خداوند برای کافران راه سلطه بر مؤمنان قرار نداده است.»
اگر در متون دینی، علما و دانشمندان به عنوان وارثان انبیا و پیامبر مطرح اند، بدون تردید وراثت یاد شده در عمل به دستورات دینی معنی پیدا می کند؛ یعنی علما و دانشمندان در قدم اول با تلاش و جدیت اصول و ارزش های الهی و انسانی را درک کرده، پای بندی اعتقادی و عملی خود را نسبت به آن نشان دهند. آنگاه جامعه و امت اسلامی را با ارشاد و راهنمایی و امر به معروف نهی از منکر، با معارف اسلامی و انسانی آشنا سازند و زمینه هدایت و نجات آنها را فراهم سازند و اگر چنین کنند، وارثان واقعی پیامبران بوده و به آیات قرآن عمل کرده اند که می فرماید: «یا ایها الذین امنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و لا تبطلو أعمالکم؛۲۲ ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا و رسولش را اطاعت و پیروی نمایید و اعمالتان را باطل نکنید.»
ولی در شرایط فعلی عده ای از عالم نماهایی که در دام شیاطین افتاده اند و با حربه دین شناسی، مسائل قومی، نژادی و مذهبی را دامن زده، با تکفیر و تفسیق این و آن، اختلاف را دامن می زنند، بدون شک راه خطا را در پیش گرفته اند و مصداق آیه ای هستند که می فرماید: «و ما کان لمؤمن و لا مؤمنه اذا قضی الله و رسوله أمرا أن یکون لهم الخیره من أمرهم و من یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبینا؛۲۳ هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری ]در برابر فرمان خدا[ داشته باشند و هر کسی که خدا و رسولش را نافرمانی کند، به گمراهی آشکار گرفتار شده است.»
چه معصیتی و نافرمانی بالاتر از اینکه علما و دانشمندان جهان اسلام با حکام و سیاستمداران، هم دست شوند و با اعمال و رفتار خویش، امت اسلامی را از اسلام و ارزش های اسلامی روی گردان نموده، زمینه حضور دشمنان اسلام و تسلط آنان را بر کشورها و سرزمین های اسلامی فراهم سازند.
سران کشورهای اسلامی به جای تمسک به حبل الله، به سوی قدرت های بزرگ دنیا دست دراز کرده و از آنها استمداد و یاری می طلبند! به جای اینکه اختلاف را به قرآن و سیره نبوی عرضه کنند و در پرتو اخوت و برادری دینی، مشکلات را حل و فصل نمایند، دست به دامن دشمنان اسلام می زنند و زمینه حضور آنها را در کشورهای اسلامی فراهم می کنند، به جای حمایت از مستضعفان، با آمریکا و اسرائیل مذاکره نموده، هزینه های جنگی آنها را که علیه مسلمانان سازماندهی شده است، تأمین می کنند و در طرف مقابل حتی شرکت در مجالس دعا برای پیروزی حزب الله لبنان را جائز نمی دانند. این گونه طرز تفکر، یقینا مصداق این جمله معروف است که: «اذا فسد العالم فسد العالم.» و در واقع بوی تعفن چنین انسان های بی هویت است که اهل بهشت را آزار می دهد.
مردم دنیای اسلام که خدا، دین، کتاب، قبله و پیامبرشان یکی است، می توانند مسائل جزئی و اختلاف برانگیز را کنار زده، یک بار دیگر پیوند برادری صدر اسلام را احیا و زنده کنند و در پرتو آن، مجد و عظمت از دست رفته را، دوباره به دست آورند.

محمد آصف عطایی
پی نوشت ها:
۱- سوره بقره، آیه ۲۱۳
۲- نهج البلاغه، خطبه .۱
۳- مستدرک الوسایل، محدث نوری، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق.ج۱۱، ص۱۸۷
۴- سوره آل عمران، آیه ۱۵۹
۵- سوره احزاب، آیه ۲۱
۶- مستدرک الحاکم، محمد بن محمد الحاکم نیشابوری، بیروت، دارالمعرفه، بی نا، ۱۴۰۶ ق، ج ۳، ص .۲۹
۷- سیره النبی، ابومحمد عبدالملک ابن هشام، بی جا، مکتبه محمد بن صبیع و اولاده، بی نا، ۱۳۸۳ ق، ج ۲، ص .۳۵۱
۸- همان.
۹- سوره احزاب، آیه .۱۰
۱۰- فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۷۰ س، ج ۲، ص .۲۶۱
۱۱- سوره انفال، آیه .۱
۱۲- نهج البلاغه، نامه .۴۷
۱۳- ر. ک تفسیر نمونه، ج ۷، ص .۷۹
۱۴- سوره آل عمران، آیه .۱۵۹
۱۵- سوره توبه، آیه .۱۰۷
۱۶- معدن الجواهر، ابی الفتح کراجکی، قم، مهر استوار، چاپ دوم، ۱۳۹۴ ق، ص .۲۱
.۱۷بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۲۶
.۱۸ سوره مسد، آیه .۱
.۱۹ سوره شوری، آیه .۱۵
.۲۰ سوره اعراف، آیه ۲۹
.۲۱ سوره نسا، آیه .۱۴۱
.۲۲ سوره محمد، آیه .۳۳
.۲۳ سوره احزاب، آیه .۳۶

منبع : روزنامه کیهان