توسل؛ راه رهایی از مشکلات

بدون تردید یکی از مقتضیات این عالم مادی که مادر آن زندگی می کنیم وجود مشکلات، کاستیها، نقصها وتضادها است که هر انسانی درهر شرایطی که زندگی می کند جلوه ای از این شاخص های مشکلات و ناملایمات را درحیات فردی واجتماعی خود لمس می کند. بنابراین وجه مشترک همه انسان ها از این منظر برخورداری آنان از مشکلات، سختیها و ناملایمات است. در این رابطه آنچه که وجوه تمایز میان انسان ها به حساب می آید نوع تعامل و شیوه مواجهه با این مشکلات است که هر کسی متناسب با افکار، عقاید، آموخته ها،تجارب و روشهای تربیتی خود گزینه ای را برای حل و برون رفت از مصائب و مشکلات بوجود آمده انتخاب می کند سوال اصلی در اینجا این است که کدام راهکار و شیوه حل می تواند ما را از این گرفتاریها و مشکلات رهایی بخشد. مقاله حاضر نگاهی دارد به این مسأله در مقام تبیین راهکاری است که ضامن سعادت انسان و برون رفت از مشکلات و گرفتاری ها است. با هم آن را از نظرمی گذرانیم.
● تلاش برای رهایی از مشکلات
انسان برای رهایی از سختی ها و مشکلات و بیماری های سخت درمان، به هر چیزی چنگ می زند. بسیار دیده شده که آدم های نومید از همه چیز و همه کس، به امید رهایی به هر آن چیزی که گمان رهایی و مفید بودن را می دهند رو می آورند. از نظر افراد دیگر، این گونه رفتارها نه تنها خردمندانه نیست بلکه رفتاری خرافی و دور از شان انسان عاقل است. بارها دیده شده است که افرادی برای درمان بیماری های سخت درمان به اموری روی می آورند که احتمال تاثیرگذاری آنها کم است.
بهره گیری از رمال ها و یا حتی برخی از صورت ها و اشکال خرافی در این حوزه می گنجد. درباره این مسأله می توان به چند شکل سخن گفت؛ به عنوان مساله ای روان شناختی و یا پدیده ای جامعه شناختی و یا مسأله ای فلسفی و یا دینی از آن بحث کرد. آثار اجتماعی پدیده و ناهنجاری هائی که درپی دارد و سوء استفاده برخی افراد از نومیدشدگان و کسب درآمدهای هنگفت از این جمله است. ولی آنچه در این مقال مورد نظر است، بررسی ارتباط توسل با توحید ونگرش دین به آن به عنوان راهی برای رهایی از مشکلات و مسائل سخت درمان است. مواردی که انسان سرخورده و وامانده نمی داند چه کند و به هر پرکاهی چنگ می زند تا او را نجات دهد.
● شناخت مفهوم توسل
توسل ازوسیله به معنای تقرب جستن به دیگری است. در اصطلاح واژه شناسی و مفهوم شناسی دینی، این واژه به مفهوم بهره گیری و وسیله قرار دادن اشخاص، بت و چیزهای مقدس دیگر برای تقرب به خدا و رهایی از مشکلات به کار می رود. بسیار دیده می شود که افراد مومن و متشرع برای رهایی از مشکلات بزرگ و کوچک خود به اشخاص و یا چیزهایی مانند نماز، روزه، عمل صالح، صدقات و انفاق و یا به اشخاصی چون ائمه و پیامبران و امامزادگان و برگزاری مجالس و سفره های انعام و اطعام و یا ذکر صلوات و قرائت قرآن تمسک و توسل می جویند. این عمل را در اصطلاح توسل می نامند.
● توسل و توحید
یکی از مسائل مربوط به این روش مسئله حکم شرعی آن است. به این معنا که آیا توسل به این روش با اصل توحید سازگار است یا نه؟ و ادله و برهان های مرتبط با این موضوع چیست؟
● نگاه مسلمانان به توسل
دو نگرش کاملاً متضاد و متناقض در میان مسلمانان درباره این مسئله وجود دارد برخی ها از جمله وهابیان، توسل و نیز شفاعت را به جهت آن که با مسئله توحید ناسازگار است به کلی رد کرده و حکم به بطلان عمل می دهند. از نظر آنان توسل امری حرام است و مسلمان نمی بایست به اموری که شائبه شرک و کفر در آن وجود دارد، تمسک نماید.
در مقابل ایشان، اکثریت مسلمانان بر این باورند که توسل نه تنها با توحید سازگار است بلکه ادله و براهین قرآنی بر درستی و صحت این عمل، وجود دارد. از طرفی وقوع عمل از سوی پیامبران چنان که قرآن گزارش داده مهم ترین و اساسی ترین دلیلی است که مشروعیت عمل و حتی مفید بودن آن را اثبات می کند. به این معنا که گزارش های قرآنی از تمسک پیامبران و یا دیگران به توسل، نه تنها بیانگر صحت و مشروعیت توسل است بلکه بیانگر این نکته نیز می باشد که توسل امری لغو و بیهوده نیست و می تواند در رسیدن به مقصد و مقصود رهایی از مشکلات، مفید و سازنده باشد.
● قرآن و توسل
آیات چندی از قرآن به مسئله توسل و مشروعیت آن اشاره دارد که افزون بر دستور کلی قرآن که می فرماید: یا ایها الذین آمنوا اتقوالله وابتغو الیه الوسیله (مائده آیه ۳۵)؛ به سوی او وسیله بجویید، می توان به گزارش خبری قرآن از توسل آدم به کلمات اشاره کرد. قرآن در این باره می فرماید: فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه انه هوالتواب الرحیم (بقره آیه ۳۷) آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت کرد، پس بر آن توبه کرد و بازگشت. به درستی که خداوند توبه پذیر و مهربان است. در این آیه کلمات حتی اگر به معنای کلمات واژگانی باشد که در حقیقت بیانگر شیوه توبه است بیانگر این نکته است که توبه با کلمات و توسل به واژگانی خاص، صورت گرفته است. مضافاً اینکه گویای مشروعیت توسل به واژگان است و بر وقوع و نیز تاثیر آن دلالت دارد.
در روایات، مراد از کلمات، کلمات وجودی و نوری پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) دانسته شده است. سیوطی در کتاب تفسیری روایی خود روایات بسیاری را نقل کرده است که مراد از کلمات، پیامبر و اهل بیت(ع) اوست. (الدر المنثور ج ۱ ص ۱۴۷) در منابع شیعی از قبیل تفسیر نور الثقلین این روایات و روایات دیگری از اهل بیت(ع) نقل شده است که مراد از کلمات را وجود نوری پیامبر و اهل بیت(ع) دانسته شده است. (تفسیر نورالثقلین ج ۱ ص ۶۷).
از دیگر مواردی که می توان بر مشروعیت و وقوع و نیز تاثیر توسل اشاره کرد، توسل فرزندان یعقوب به پدرشان برای رهایی از پیامدهای گناهی بود که در حق یوسف مرتکب شده بودند. (یوسف آیه ۹۷) البته توسل به پیامبر و یا پیامبران، در گذشته نیز سابقه داشته است و قرآن بیان می کند که به عنوان سنتی دیرین در میان مردمان بوده و همین مسئله موجب شده بود تا آنان در انتخاب وسیله به اشتباه بروند. به این معنا که توسل نه تنها مشروع است بلکه اتفاق افتاده و مورد تایید قرآن و پیامبران است و تنها تفاوت میان مومنان و مشرکان در نحوه و نیز انتخاب کسی است که بدان می بایست توسل جسته شود. مشرکان به بت ها به عنوان وسیله تقرب، توسل می جستند، چنان که خود بدان اقرار دارند و قرآن آن را گزارش می کند. (زمر آیه ۳ و آیه ۴۳) البته قرآن تمسک و توسل مشرکان به بت ها برای تقرب را تخطئه می کند، ولی این بدان معنا نیست که اصل توسل، نادرست و یا غیرمشروع است. (اسراء آیه ۵۶ و ۵۷ زمر آیه ۳ و ۴۳)
● توسل در میان مسلمانان صدراسلام
توسل در میان مسلمانان صدراسلام رواج داشته است و آنان به عنوان رویه ای معمول به پیامبر توسل می جستند و به وسیله او رهایی از گناه و مشکلات و سختی ها را جستجو می کردند. (نساء آیه ۶۴) قرآن گزارش می کند که حتی منافقان بر پایه این سنت به خود پیامبر(ص) مراجعه و خواستار توسل می شوند ولی به جهت نفاقشان و عدم ایمان به توسل، این توسل تاثیری بر جای نمی گذاشت. قرآن بر عدم تاثیرگذاری چنین توسل نفاق آمیز تاکید کرده می فرماید: به زودی اعرابی که از همراهی با تو تخلف ورزیدند می گویند سرگرم اموال و خانواده خود شدیم و نتوانستیم شما را همراهی کنیم پس تو برای ما طلب آمرزش و استغفار کن. اینان چیزی را که در دل هایشان نیست، به زبانشان می گویند. (فتح آیه ۱۱)
● توسل و تلاش
توسل به معنای واگذاری و دست روی دست گذاشتن نیست، چنان که در مسئله توکل نیز این معنا صدق نمی کند، زیرا توکل و توسل به معنای تاثیرگذاری خدا بر هستی و توحید افعالی است و تلاش و جهاد از سوی بشر به معنای آن است که تلاش فرد در طول اراده الهی است؛ زیرا دنیا راخداوند مکان تأثیر اسباب قرار داده و بدین جهت به دارالاسباب شهرت یافته است. در روایات معتبر است که ان الله یابی ان تجری الامور الاباسبابها، خداوند پرهیز دارد که امور جز در مسیر اسباب به سرانجام برسد. بنابراین در آیاتی که سخن از توسل است در همان آیات، سخن از تلاش و جهاد از سوی بنده و به کارگیری تقواست. در قرآن پس از تأکید بر توسل جویی آمده است: وابتغوا الیه الوسیله و جاهدوا فی سبیله لعلکم تفلحون، اگر می خواهید رستگار شوید و به هدف برسید از وسیله استفاده کرده و در راه او تلاش و جهاد کنید. (مائده آیه ۳۵)
● آثار توسل
برای توسل آثار بسیاری بیان می شود ولی به عنوان برخی از مصادیق قرآنی توسل می توان به آثاری چون آمرزش از گناهان که خود عاملی مهم در جذب برکات و رهایی از مشکلات و سختی ها و تنگناهاست اشاره کرد. (بقره آیه ۳۷) این که بر آمرزش از گناهان تأکید می شود از آن روست که در نگرش قرآنی عامل بسیاری از مشکلات و سختی های دنیوی و بیماری ها، گناهانی است که انسان مرتکب می شود. همین مسأله باعث می شود که برکات آسمانی و زمینی به دست فرد و یا جامعه نرسد.
قرآن می گوید که با تقواپیشگی می توان از همه برکات زمین و آسمان بهره مند شد. اگر بخواهید درهای آسمان باز شود تقواپیشه کنید. بنابراین دوری از گناهان و تقوا امری مهم در رهایی از مشکلات بشمار می رود. برای رهائی از گناه می بایست در توبه را گشود که توسل عامل مهم در گشودن در توبه به سوی فرد و جامعه است. از این جاست که در رحمت الهی نیز باز می شود و توسل به عنوان عاملی در این راستا معنا می یابد. (نساء آیه۶۴ و نیز ممتحنه آیه ۱۲)
● موانع توسل
برای این که جزو کسانی نشویم که فرصت توسل از آنان گرفته می شود باید به راهکارهایی که قرآن بدان اشاره کرده توجه داشته باشیم. برخی می گویند که توفیق توسل و تمسک را نمی یابیم. می توان عواملی را برای عدم توفیق برشمرد که در این جا به برخی از موانع که در قرآن بیان شده اشاره می گردد.
از جمله موانعی که در قرآن یاد شده استکبارورزی است. به این معنا که انسان مستکبر نمی تواند به توسل برسد و از آن بهره ببرد و از فواید آن استفاده کند. انسان مستکبر خود را بیش از حد باور داشته و نیازی نمی بیند تا از دیگری کمک و یاری بجوید. (منافقون آیه ۵)
مانع دیگر که در قرآن بدان اشاره شده، نفاق است. انسان منافق از آن جایی که باوری به رسالت و ایمانی به قیامت و رستاخیز ندارد، خود را بی نیاز از دیگری می یابد و از این رو به توسل روی نمی آورد. (فتح آیه ۱۱ و نیز نساء آیه ۶۴)
● زمینه های توسل و تأثیرگذاری
از مهم ترین عوامل ایجاد بستر روحی توسل و تأثیرگذاری آن می توان به توبه اشاره کرد. (یوسف آیه ۱۲ و نیز بقره آیه ۳۷) با توبه و بازگشت به خدا این امکان فراهم می شود تا بتواند به توسل رو آورده و تأثیر آن را نیز ببیند.
تقوا (مائده آیه ۳۵) و تلاش و جهاد در راه خدا (همان) و نیز فقدان نفاق (فتح آیه ۱۱) از دیگر مواردی است که به عنوان زمینه های مفید برای توسل و تأثیر آن در قرآن یاد شده است.
به هر حال توسل امری مشروع، مفید و تأثیرگذار است که انسان برای رهایی از مشکلات و سختی هایش می تواند از آن بهره ببرد. بهترین توسل، توسلی است که پیامبران از آن بهره جسته اند و آن بهره گیری از انوار پیامبر(ص) و اهل بیت اوست.

رضا شریفی

منبع : روزنامه کیهان