دغدغه دیرین دین مداری

انسان در طول تاریخ حیات اجتماعی اش از انواع انحرافها و آسیبهای اجتماعی رنج برده وهمواره در جستجوی علل و عوامل رهایی از آن بحرانها بوده است. مطالعات جامعه شناختی و آسیبهای اجتماعی در چند دهه اخیر بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته و درسهایی را با عنوان آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافها در برخی از رشته های دانشگاهی گنجانیده است.
ناهنجاریهای اجتماعی کمتر از بیماریهای جسمانی نیستند، به همین دلیل شناسایی آنها و علل و عوامل و انگیزه های به وجود آمدن آنها و نیز راههای پیشگیری آنها لازم است. انقلاب اسلامی ایران به عنوان مهمترین پدیده اجتماعی معاصر نیز از آسیبهای اجتماعی و بحرانهای فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و دینی در امان نیست و پیگیری، پیشگیری و درمان آنها بدون شناسایی میسر نخواهد بود. مقاله ای که پیش روی شماست با عنوان آسیب شناسی دینی انقلاب اسلامی ایران تنها به برخی از آسیبهای مربوط به معارف دینی که در جامعه رواج یافته و منشأ انحرافهای اجتماعی شده است، اشاره می کند و سایر آسیبهای دینی و اجتماعی را از قلمروی بحث خود خارج می سازد.
۱) مفهوم آسیب شناسی اجتماعی
آسیب شناسی اجتماعی مفهوم جدیدی است که از علوم زیستی به عاریه گرفته شده و مبتنی بر تشابهی است که دانشمندان بین بیماریهای عضوی و انحرافهای اجتماعی قائل می شوند. در واقع با شکل گیری و رشد جامعه شناسی در قرن نوزدهم میلادی بهره گیری از علوم مختلف برای بیان فرایندهای اجتماعی معمول شد و در نتیجه بسیاری از اصطلاحات و واژه های رایج در علوم دیگر چون زیست شناسی، علوم پزشکی، زمین شناسی و مانند آن در جامعه شناسی نیز به کار گرفته شد.
آسیب شناسی در اصطلاح علوم طبیعی عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی ها در ارگانیسم انسانی، بنابراین در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه اصطلاح آسیب شناسی اجتماعی Social Pathology برای مطالعه و ریشه یابی بی نظمی های اجتماعی و انحرافها و بیماریهای اجتماعی بکار می رود.
۲) مفهوم آسیب شناسی دینی
با توضیح و تبیین آسیب شناسی اجتماعی روشن می گردد که آسیب شناسی دینی درصدد مطالعه و شناخت و پیشگیری و کجروی و جلوگیری از بازگشت مجدد بحرانهایی است که با انتظارهای دینی، جامعه دینی ایران و ماهیت دین اسلام سازگاری ندارد، توضیح مطلب آنکه آسیبها و بحرانها و به تبع پیشگیری و درمان آنها به دو شاخه تعلق دارد، نخست به ماهیت دین و دوم به وجود دین. ماهیت دین عبارت است از آنچه از ناحیه پیامبر و پیشوایان دینی به ما رسیده است، حقایق، معارف و احکامی که به صورت متن و نص ظاهر شده اند. اما وجود خارجی دین عبارت است ازآنچه در جامعه جریان پیدا می کند و نهادهای اجتماعی و روابط میان دینداران را پدید می آورد. موافقان و مخالفان و مذاهب مختلف و غیره را تحقق می بخشد. البته این حقایق و امور خارجی گر چه منسوب به دین اند، ولی تنها زاییده ماهیت دین نیستند و دهها عامل فرهنگی، اجتماعی و روانی نیز بر آنها تأثیر می گذارند.
ماهیت دین اسلام به لحاظ اعجاز قرآنی از انحراف و اعوجاج مصون بوده و لکن از ناحیه روایات مبتلا به دروغ پردازان و راویان جعال و کذاب می باشد. به همین دلیل عملیات، آسیب شناسی به طور جدی و عمیقی نسبت به روایات بخصوص مأثوراتی که در اختیار عامه مردم قرار دارند لازم و ضروری است.
آسیب شناسی در باب ماهیت دینی به معنای معرفت دینی و درک عالمان و اندیشمندان دینی از دین نیز از اهمیت خاصی برخوردار است، تاریخ معرفت دینی گواه بر حضور اندیشه های باطل و خرافی و غیر مطابق با متون دینی و تفسیرهای به رأی در میان معارف دینی می باشد که باید به اصلاح و حذف آنها پرداخت و در بازفهمی و کسب معارف صحیح دینی تلاش مجدد نمود. گاه ماهیت دین و معرفت دینی از آسیبهای دینی در امان است، ولی جامعه دینی از حقیقت دین و مراکز و نهادهای دینی و روابط اجتماعی متدینان از معارف اصیل دینی فاصله گرفته اند، به نام دین به سوء استفاده ها و تصمیم گیریهای نادرست مشروعیت می بخشند و در یک کلام جامعه، مصداق کلام سرور شهیدان می گردد که فرمود: انسانها بندگان دنیایند و دین آویز زبان آنان است و تا وقتی معیشت شان از راه دین بگذرد، با آن بازی می کنند، ولی همین که امتحانهای دشوار پیش آید دین داران کم می شوند. (تحف العقول)
وقتی سخن از آسیبهای جامعه دینی و وجود خارجی دین می رود، تنها جامعه عوام مد نظر گرفته نمی شود جوامع و نهادهای خواص از جمله نظامیان، دانش پژوهان، دانشگاهیان، روحانیون، حاکمان و... نیز مورد نظر است.
۳) آسیب شناسی معرفت دینی
اندیشمندان ومتفکران اسلامی معاصر از جمله سید جمال الدین اسد آبادی، اقبال لاهوری، شریعتی، آیة ا... مطهری، علامه طباطبایی و همچنین بسیاری از محققان پیشین از جمله علامه حلی، خواجه نصیر طوسی، ابن سینا، فارابی، غزالی و... در این مسیر گام برداشته، از انحرافهای فکر دینی جلوگیری کرده و به دفاع از اندیشه اصیل دینی پرداخته اند. برای نمونه مرحوم مطهری اعتقاد غلط نسبت به مفاهیمی همچون معاد، شفاعت، تقیه، انتظار فرج، صبر، سیستم اخلاقی اسلام، حکومت اسلامی، اقتصاد اسلامی، قوانین جزایی اسلام، حقوق زن در اسلام، قوانین بین المللی اسلام را منشأ انحطاط مسلمانان معرفی می کرد و آسیب شناسی در این قلمرو را ضروری می دانست. ( استاد مرتضی مطهری، انسان و سرنوشت، ص۲۰)
سید جمال الدین اسد آبادی نیز در مقالات جمالیه و عروة الوثقی مهمترین پرسش خود را در علت یابی انحطاط مسلمانان جستجو می کرد و معارف غلط و ذلیلانه در حوزه دین و ذلت و ضعف مسلمانان را پاسخ آن می دانست و به همین دلیل کلید حل معضلات مسلمانان را حضور علمای جلیل و سلاطین مقتدر معرفی می کرد.
جامعه ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران گرفتار دو آسیب مهم در معرفت دینی شده است، نخست سکولاریزم و نفی حضور اجتماعی دین و به حاشیه راندن آن از صحنه فعالیتهای اجتماعی و دوم اندیشه جامعیت دین و حضور تمام عیار آن در همه صحنه های فردی و اجتماعی و به حاشیه راندن علوم تجربی و اندیشه های عقلی. توضیح مطلب آن است که متفکران ایرانی در باب قلمرو و انتظار بشر از دین به دو دسته اساسی منشعب می شوند نخست دسته ای که پاسخ هر پرسشی را از درون دین جستجو می کند و بهره ای از واقعیت برای دو ابزار دیگر شناخت یعنی حس و تجربه قایل نمی شود، این رویکرد در دوران قاجاریه و قبل از آن طرفداران فراوانی داشت متفکرانی همچون غزالی بر این عقیده اصرار داشتند. دسته دوم نقطه مقابل رویکرد نخست بوده و به حذف دین از زندگی اجتماعی و لاغر نمودن آن تأکید می ورزیدند بسیاری از قلم بدستان دوران قاجاریه با ورود تمدن غرب به جامعه ایران بخصوص پس از شکست ایران در جنگ با روس میزبان این فرآیند فکری یعنی سکولاریزم شدند، این گروه با دیدن پیشرفت و تمدن مغرب زمین شیفته بی چون و چرای غرب شدند و بدون توجه به بنیادهای فکری و نظری این فرآیند، دینداری و حضور اجتماعی دین را عامل عقب ماندگی مسلمانان قلمداد کردند و با اعزام دانشجویان به اروپا، محصول نامیمونی چون روشنفکری سکولار با دایگی انگلیس و فرانسه در سرزمین ایران پدید آمد. میرزا آقا خان، احمد روحی، افضل الملک، رجبعلی آخوند زاده، فروغی، صادق هدایت و... از این طیف گسترده اند. این جریان با پیروزی انقلاب اسلامی کمرنگ و تا حدودی ناپدید شد، اما در سالهای اخیر این فکر با رنگ و لعاب دینی پا به عرصه اندیشه دینی نهاده و بخش وسیعی از نسل جوان را به خود جلب کرده است.
به نظر نگارنده این تفکر که همان سکولاریسم اسلامی و دینی نام دارد و تأییدات درون دینی نیز بر آن نهاده می شود، مهمترین آسیب بر انقلاب اسلامی ایران است، برای اینکه احیاگران دینی از سید جمال الدین و شیخ محمد عبده و رشید رضا گرفته تا شریعتی، مطهری و در رأس همه متفکران امام خمینی(ره) حذف دین از صحنه اجتماع و آمیختگی تفکر خالص و ناخالص یا سره از ناسره در اندیشه دینی را عامل عقب ماندگی مسلمانان معرفی می کردند و به همین دلیل ایدئولوژی کردن دین و حضور آن در صحنه اجتماع توسط مرحوم شریعتی و مطهری مطرح شد و اندیشه ولایت مطلقه فقیه و حکومت دینی توسط حضرت امام(ره) بسط و گسترش پیدا کرد. نکته قابل توجه اینکه نباید از طیف دیگر یعنی اسلام شناسان بی درد غفلت کرد متدینانی که با بی توجهی به مقتضیات و نیازهای زمان در اندیشه سنتی خود فرو رفته و نه درد عقب ماندگی مسلمانان را احساس می کنند و نه به درمان آن می پردازند.
۴) آسیب شناسی دین پژوهی معاصر
تبیین آسیب شناسی طبیعی و اجتماعی تا حدودی، آسیب شناسی دینی و دین پژوهی را روشن می سازد. آسیب شناسی دینی در صدد کشف و تحلیل کج روی های معرفتی و رفتارهای دینی و معرفی راهکارهای درمان آنهاست. آسیبها و بحرانهای دینی و به تبع، پیشگیری و درمان آنها به دو شاخه تعلق دارد: نخست به ماهیت و چیستی دین و دوم به وجود و تحقق دینداری.
ماهیت و چیستی دین، عبارت است از حقایق و معارف و احکامی که از ناحیه پیشوایان و منابع دین یعنی قرآن و سنت و عقل قطعی اظهار می شود. این ساحت از دین، به دلیل اعجاز قرآنی و عصمت نبوی و بدیهیات عقلی، از انحراف و آسیب مصون است. هر چند دروغ پردازان و راویان کاذبی، گفته های غیر واقع را به پیشوایان دین نسبت داده، و سنت را با واسطه، دچار آسیب ساخته اند، جریان عملیات علم رجال، ابزارمهمی برای آسیب شناسی و آسیب زدایی آن کجروی است و نیز فرایند استدلال و به کارگیری عقل قطعی و استناد نظریات به بدیهیات ممکن است اسیر مغالطات منطقی شود که رعایت شرایط برهان و قواعد صوری منطق، چاره ساز این آسیب است؛ بنابراین، وقتی از آسیب شناسی دینی در حوزه ماهیت دین سخن به میان می آید، مقصود، آسیب شناسی معرفت دینی و درک اندیشه وران از متون و منابع دینی است.
تاریخ معرفت دینی، گواه بر حضور اندیشه های باطل و خرافی و غیر مطابق با متون دینی است که در فرهنگ اسلامی از آن، به تفسیر به رأی یاد می شود.
وجود و تحقق دین و دینداری نیز از آسیبها و کج رویها مصون نیست و الزاماً این آسیبها زاییده ماهیت یا معرفت دینی نیستند و می توان در کشف علل آنها به عوامل فرهنگی، اقتصادی، تربیتی، روانی و اجتماعی اشاره کرد. گاه جامعه دینی و رفتار دینداران و نهادهای دینی، از معارف اصیل اسلام فاصله می گیرند و به نام دین، انحرافهای اجتماعی و فردی را مشروعیت می بخشند.
شناخت آسیبها و مغالطه های دین پژوهی نه تنها به توده مردم و نسل جوان مدد می رساند تا به آسانی در دام جریانهای دین پژوهی منحرف و آسیب پذیر نیفتند؛ بلکه به دین نیز کمک فراوانی می کند تا تجربه دین پژوهانِ گرفتار مغالطه را تکرار نکنند و با احتیاط در این عرصه گام بردارند و عجولانه دستاوردهای دین پژوهان مغرب زمین و مسیحیت را بر اسلام تطبیق نکنند.
تأکید آیات قرآن و روایات پیشوایان دین مبنی بر جلوگیری از آمیزش حق و باطل و شبهه افکنی، ضرورت مسأله را تقویت می کند.
به فرموده امیرمومنان(ع)، لازمه پرهیز از شبهات و انحرافهای دینی، شناخت حق و باطل و جلوگیری از آمیختگی آنهاست.
آسیب شناسی دین پژوهی در جایگاه رشته و شاخه معرفتی از دین پژوهی طراوت و تازگی خاصی دارد؛ به همین دلیل، در باب شناسایی مسایل و پرسشهای آن باید از رشته های آسیب شناسی طبیعی و اجتماعی مدد گرفت. صاحب نظران علوم اجتماعی در تعریف کجروی از مفاهیمی چون نظم اجتماعی، وجدان جمعی، همنوایی مبتنی بر تشابه و تفاوت بهره می گیرند و رابطه تنگاتنگی بین این مفاهیم با کجروی ترسیم می کنند. در آسیب شناسی دین پژوهی نیز باید مفاهیمی مانند معرفت دینی مضبوط، دین جامع نگر، تفسیر به رأی و غیره را به میدان آورد.
آسیب شناسی اجتماعی به مثابه دانش نو، مطالعه آسیبها و بحرانها و ناهنجاریهای اجتماعی و کشف علل و عوامل پیدایی آنها و پیشگیری از وقوع جرم و انحراف در جامعه را به عهده دارد. این رسالت به منظور بهسازی محیط زندگی اجتماعی و خانوادگی و درمان انواع کجرویهای اجتماعی با به کارگیری روشهای علمی و تداوم درمان برای پیشگیری و جلوگیری از بازگشت دوباره انحرافهای اجتماعی انجام می پذیرد.
آسیب شناسی دین پژوهی نیز در جایگاه شاخه جدید دین پژوهی، مطالعه آسیبها و ناهنجاریهای معرفتی در عرصه دین و کشف علل و عوامل ظهور و پیشگیری از فعلیت آنها در مطالعات دینی دین پژوهان را عهده دار است و این رسالت نیز برای کشف انواع مغالطات و کج فهمیها و انحرافهای دینی در عرصه اندیشه و رفتار فردی و جمعی انجام می پذیرد.
اندیشه وران و متفکران اسلامی از دیر زمان به کشف بحرانهای فکری و رفتاری دینی در عرصه ماهیت و تحقق دین کوشیده اند، فارابی، ابن سینا، غزالی، فخررازی، خواجه طوسی، علامه حلی و دین پژوهان معاصر از جمله سید جمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری، شریعتی، مطهری، طباطبایی و . .. در این مسیر گام های بلندی برداشته اند؛ سید جمال الدین اسدآبادی، در عروة الوثقی مهم ترین پرسش خود را به علت انحطاط مسلمانان اختصاص می دهد و معارف غلط در حوزه دین و ذلت و ضعف مسلمانان و حضور عالمان جلیل و سلاطین مقتدر را کلید حل معضلات مسلمانان معرفی می کند. استاد مطهری، تفسیر نادرست از مفاهیم دینی مانند معاد، شفاعت، تقیه، انتظار فرج، صبر، سیستم اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، جزایی و حقوقی اسلام را منشأ انحطاط معرفی می کند.
این توجه و عنایت دینداران و عالمان دینی به تحریف منحرفان و بدعت گذاران به جهت رسالت و وظیفه دینی آنهاست و این رسالت، به عالمان اسلام اختصاص ندارد، سقراط، افلاطون، ارسطو، نو افلاطونیان و متفکران قرون وسطا از جمله آگوستین قدیس، آنسلم قدیس، توماس آکوئیناس و اندیشه وران جدید و معاصر مانند دکارت، اسپینوزا، کانت و فیلسوفان اگزیستانس و ... نیز عهده دار این رسالت بوده اند.
بیش از همه، پیشوایان دین یعنی پیامبران و اولیای الهی در آسیب شناسی و آسیب زدایی در عرصه معرفت و رفتار دینی کوشده اند. تاریخ اسلام، مملو از دغدغه های رسول اکرم(ص) و امامان اطهار(ع) در قبال انحرافهای دینی منافقان و کج اندیشان و بدعت گذاران است.

دکتر عبدالحسین خسروپناه
منابع:
۱- مرتضی مطهری: انسان و سرنوشت
۲- جامعه شناسی کجروی
۳- ساموئل کینگ: جامعه شناسی، ترجمه مشفق همدانی
۴- محمدحسین فرجاد: آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافها

منبع : روزنامه قدس