یک تقاضای کوچک

این نوشته فقط یک تقاضای کوچک است که اگر برآورده شود می تواند در پیشگیری از خطری بسیار بزرگ موثر باشد و یا دستکم این که، نگارنده اینگونه تصور می کند. ماجرا به اظهارات حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی در جمع مسئولان «حزب اعتدال و توسعه» مربوط می شود. نوه حضرت امام (ره) در دیدار مسئولان حزب یاد شده با بیان این نکته که امروزه از امام تفسیرهای متعدد ارائه می شود، این امر را نشانه ضعف در اندیشه امام ندانسته و تاکید کرده اند «به نظر من باید امام را به عنوان یک مکتب دید که می توان در او اجتهاد کرد. با متون و مقدسات نیز می توان سه نوع برخورد داشت. یکی آن که آنها را در برابر مسائل جدید کاملاً کنار بگذاریم، دیگری آن که در برابر این موارد ]مسائل جدید[ در آن کاوش کنیم و به دنبال پاسخ های از پیش تعیین شده بگردیم. اما روش ائمه شیعه (ع) این است که سؤال جدید، اجتهاد جدید می خواهد». ایشان در ادامه فرموده اند «درباره امام نیز به عنوان متن مقدس انقلاب می توان همین سه نوع برخورد را داشت. باید در افکار و آراء امام اجتهاد کرد. اگر به این مرحله برسیم باعث پویایی در مکتب می شود.» نوه محترم حضرت امام (ره) در ادامه گفته اند «تفسیرهای انحصاری از اندیشه امام خطرناک است. نباید بگذاریم یک فرد یا یک نهاد رسمی، تفسیر معینی از امام ارائه دهد. باید دیگران نیز بتوانند از این متن مقدس انقلاب تفسیرهای اصولی خود را ارائه دهند.»
سخنان حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی همانگونه که انتظار می رود حاوی نکات ارزنده ای درباره چگونگی بهره گیری از افکار و آراء امام راحل (ره) است و می تواند راهنمای گره گشایی در برخورداری همگان و مخصوصاً اندیشمندان و نخبگان از نظرات آن بزرگوار باشد، یعنی نظراتی که جناب سیدحسن خمینی با تعبیر زیبای «متن مقدس انقلاب» از آن یاد کرده اند و الحق که چنین است.
و اما، بخشی از سخنان نوه محترم حضرت امام (ره) به زبان فنی بیان شده و با اصطلاحاتی همراه است که شاید درک آن برای همگان به آسانی ممکن نباشد و یا دامنه وسیع و گسترده این اصطلاحات- چنانچه دقیقاً توضیح داده نشود- زمینه سوءاستفاده احتمالی برخی افراد و جریان های سیاسی از سخنان ایشان برای تحریف کلام و نظر حضرت امام (ره) را فراهم آورد. موضوع این یادداشت، درخواست توضیح بیشتر حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی درباره همین بخش است.
۱) نوه محترم حضرت امام (ره) گفته اند «تفاسیر متعدد از نظرات امام(ره) نشانه ضعف در اندیشه امام (ره) نیست» و ضمن «خطرناک» دانستن تفسیرهای انحصاری از اندیشه امام، تاکید کرده اند که «باید دیگران نیز بتوانند از این متن مقدس انقلاب تفسیرهای اصولی خود را ارائه دهند.»
در این که تفسیرهای متعدد از نظرات امام (ره) نشانه ضعف در اندیشه آن بزرگوار نیست، کمترین تردیدی نمی توان کرد و این نکته نیز دقیق و حکیمانه است که تفسیر نظرات امام راحل (ره) منحصر به یک شخص، گروه و یا نهاد رسمی نیست بلکه همگان می توانند از این متن مقدس انقلاب بهره گرفته و از زلال اندیشه حضرت امام (ره) بنوشند. ولی آنچه نیاز به توضیح بیشتر دارد، آن است که؛
تعدد، نشانه «تفاوت» است و اگر دو یا چند برداشت با یکدیگر «تفاوت» نداشته و اختلافی میان آنها نباشد، دیگر نمی توان آنها را «متعدد» دانست. بنابراین سؤال این است که؛
الف) آیا نوه محترم حضرت امام (ره)، تفسیرهای متفاوت از نظرات حضرت امام (ره) را مجاز دانسته و علی رغم تفاوتی که میان این نظرات وجود دارد، همه آنها را قابل قبول می دانند؟ به یقین نمی توان دو یا چند نظر مختلف و متفاوت در یک موضوع واحد- تاکید می شود در یک موضوع واحد- را به امام (ره) نسبت داده و همه آنها را قابل قبول دانست.
ب) آیا این تعدد- بخوانید تفاوت و اختلاف- برداشت ها می تواند تا مرز «تناقض» هم پیش برود؟ پاسخ این سؤال بدون کمترین تردیدی، «منفی» است، چرا که حضرت امام (ره)- نستجیربالله- اهل تناقض گویی نبوده اند که بتوان دو برداشت متناقض را به آن بزرگوار نسبت داده و هردو را پذیرفتنی تلقی کرد!
ج) جناب حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی از اندیشه حضرت امام (ره) به عنوان «متن مقدس انقلاب» یاد کرده اند و توصیه فرموده اند که این متن مقدس را باید مانند یک مکتب تلقی کرد و این سفارشی دقیق و عالمانه است و البته بدیهی است که در متن مکتب امام(ره)- همان مکتب اسلام ناب محمدی (ص) که امام راحل ما (ره) احیاگر آن بود- تناقض و اختلاف نیست. همانگونه که در کلام خدا- بی آن که قصد مقایسه مثل به مثل داشته باشیم- نیز ضمن توصیه به «تدبر» تاکید شده است که در این کتاب اختلافی وجود ندارد «افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا- آیا در قرآن اندیشه نمی کنید؟ اگر از جانب غیرخدا بود، در آن، اختلاف فراوان می یافتید- سوره مبارکه نساء- آیه ۸۲-».
د) برداشت های «متعدد» و «متفاوت» از یک موضوع واحد، فقط هنگامی قابل قبول و پذیرفتنی است که این برداشت ها در «طول» یکدیگر باشند و نه در «عرض» هم. در این حالت، دو یا چند برداشت (متعدد) از یک جنس هستند و با هم مغایرتی ندارند بلکه تفاوت آنها در میزان و درجه دریافت از یک واقعیت است. مانند چند ظرف با شکل های متفاوت و حجم های مختلف که محتوای همه آنها «آب» است. مثلا وقتی امام می فرمایند «آمریکا شیطان بزرگ است» عده ای نتیجه می گیرند که آمریکا اهل خدعه و نیرنگ است، عده ای دیگر نتیجه می گیرند که آمریکا دشمن است، جمعی دیگر اعلام می کنند که با آمریکا باید مقابله کرد و... تمامی این برداشت ها، اگرچه ظاهراً متعدد و متفاوت هستند ولی با یکدیگر تناقض ندارند یعنی در طول یکدیگر قرار دارند.
با توجه به ضریب بالای هوشمندی و ذکاوت آقای سیدحسن خمینی، تصور نگارنده این است که مقصود ایشان از برداشت های متعدد، همین نوع اخیر بوده است، یعنی برداشت هایی که در طول یکدیگرند بنابراین سخنان ایشان نمی تواند و نباید مورد سوءاستفاده احتمالی برخی از فرصت طلبان قرار گیرد.
هـ) این نکته نیز گفتنی است که بیانات حضرت امام (ره) برای همگان در همه سطوح قابل فهم بود و هر کس به اندازه ظرفیت خود از آن بهره می گرفت و مثلا برداشت فلان پیرمرد روستائی یا فلان مرجع روحانی یا فلان روشنفکر و... اگرچه با یکدیگر به لحاظ عمق و ژرفا متفاوت بود ولی هیچگاه متضاد و مغایر یکدیگر نبود، و این، از ویژگی های پیامبرگونه آن مراد به حق پیوسته است که با مردم به زبان مردم سخن می گفتند «ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه».
۲) نوه محترم حضرت امام (ره) به ضرورت «اجتهاد» در افکار و آراء امام راحل (ره) اشاره کرده اند که به یقین مقصود ایشان کاوش و بررسی در نظرات امام (ره) و استخراج نسخه و نقشه راه برای ادامه مسیر ایشان است و این، سفارشی دقیق است که به قول ایشان، «باعث پویایی مکتب می شود» اما در این باره نیز نکاتی هست که اگر مورد توجه قرار نگیرد می تواند سوءاستفاده بدخواهان را درپی داشته باشد. از جمله این که؛
الف) اجتهاد در آراء و نظرات حضرت امام (ره) نمی تواند به مفهوم «برداشت آزاد»! باشد و آنچه به عنوان نظر امام (ره) مطرح می شود نباید با نظر صریح و ثبت شده حضرت امام (ره) متفاوت باشد، چرا که اجتهاد در مقابل «نص» باطل است، همانگونه که برداشت از یک آیه قرآن و یا یک حدیث اگر با ظاهر آیه و حدیث مغایرت داشته باشد، قابل پذیرش نیست، آن گونه که برخی از فرقه های ضاله تحت نام «باطنیه» انجام داده و می دهند و دیدگاه انحرافی خود را بی آن که با ظاهر یک آیه همخوانی داشته باشد به عنوان «باطن آیه»! ارائه می کنند! طبیعی است برداشت از کلام و نظر امام نیز چنانچه با ظاهر صریح نظر ایشان مغایرت داشته باشد نه فقط قابل قبول نیست بلکه تحریف محتوای کلام آن بزرگوار است و مصداق «یحرفون الکلم عن مواضعه» خواهد بود.
ب) اجتهاد به مفهوم واقعی آن در فقه نیازمند اشراف فقیه به مبانی و اصول فقهی است و قطعاً مقصود حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی از اجتهاد در آراء و اندیشه امام (ره) نیز همان مفهوم رایج در فقه است، بنابراین، کسانی که قصد اجتهاد در بینش حضرت امام (ره) را دارند، الزاماً بایستی نسبت به نظرات و دیدگاه های آن بزرگوار اشراف داشته باشند، تا اولاً؛ سلیقه و نظر شخصی و گروهی خود را تحت عنوان نظر امام(ره) مطرح نکنند و ثانیاً؛ برای اثبات صحت برداشت و تفسیر خود، از کلام و بینش شناخته شده امام (ره) دلیل روشن و سند قاطع ارائه دهند. از این روی به همان اندازه که به قول حاج سیدحسن آقا، «تفسیر انحصاری از اندیشه امام خطرناک است»، برداشت آزاد! و غیرمستند از نظرات امام راحل (ره) نیز خطرناک خواهد بود. مخصوصاً آن که این روزها، بعضی ها - نه از مردم عادی، بلکه متاسفانه برخی از کسانی که در زمره خواص تلقی می شوند- برداشت های شخصی و سلیقه ای و گاه جناحی و گروهی خود را بی آن که سندی برای آن ارائه کنند به حضرت امام (ره) نسبت می دهند!
ج) البته نوه محترم حضرت امام (ره) در بخشی از سخنان خود گفته اند «باید دیگران نیز بتوانند از این متن مقدس انقلاب- اندیشه امام (ره)- تفسیرهای اصولی خود را ارائه دهند» و به نظر نگارنده منظور ایشان از تاکید بر «تفسیرهای اصولی» همان تکیه بر مستندات نظر حضرت امام(ره) بوده است که در این صورت، با توجه به اهمیت موضوع جا داشت جناب ایشان در این خصوص توضیح بیشتری می دادند تا راه سوءاستفاده بدخواهان به طور کامل سد شود.
... و بالاخره امید آن که یادگار امام راحلمان (ره)، جناب حاج سیدحسن آقای عزیز و بزرگوار، پوزش نگارنده را به خاطر نوشتن این سطور بپذیرند، چرا که این وجیزه نیز در راستای نیت خیر ایشان، یعنی پاسداشت اندیشه امام (ره) از گزند بدخواهان نوشته شده است.

حسین شریعتمداری

منبع : روزنامه کیهان