اسراف ، واقعیت تلخ جامعه

اسراف که به معنای زیاده روی و تجاوز از حد و مرزهای قانونی و طبیعی در هر کاری است نه تنها از نظر قرآن امری ناپسند است و در حوزه منکرات دسته بندی می شود بلکه یکی از عوامل اصلی دوری از رحمت خداوند محسوب می شود.
خداوند در آیه ۱۴۱ سوره انعام و ۳۱ سوره اعراف به صراحت بیان می دارد که خدا مسرفان در حوزه اقتصادی و مصرف را دوست نمی دارد.
برای کسانی که می خواهند محبوب خداوند باشند این مساله بسیار مهم است از این رو از هر کاری که آنان را از حوزه محبوبان خداوندی بیرون برد و یا در جرگه دشمنان خدا قرار دهد، پرهیز می کنند و می کوشند تا به هر شکلی شده با شناخت عوامل و علل دوری و یا دشمنی، از آن پرهیز کنند. به نظر می رسد که حتی برای کسانی که طالب دنیا و متاع دنیوی هستند نیز می بایست دوری از اسراف در دستور زندگی قرار گیرد؛ زیرا چنان که از آیات قرآنی به دست می آید اسراف نه تنها عامل مهم در دوری از محبت خداوند می شود بلکه موجب می شود خود و یا جامعه دچار نابودی گردد. (یس آیات ۱۳ و ۱۹)
با توجه به این که بحران غذایی در جهان و پیامدهای زیانبار آن دست کم یک میلیارد انسان را تهدید به مرگ و گرسنگی می کند، بازخوانی مساله اسراف و آثار و پیامدهای آن در حوزه مادی و معنوی و دنیوی و اخروی از نگاه قرآن مهم و اساسی است. هدف از این بازخوانی بیان نگرش قرآن نسبت به مساله زیاده روی و اسراف در حوزه اقتصادی و مصرف است تا با شناسایی آثار و پیامدهای آن در شیوه مصرف و بهره مندی خود از مواهب خداوندی تجدیدنظر و بازنگری نماییم و راه را برای بهینه سازی مصرف هموار سازیم. براین اساس مطلب حاضر از نظر خوانندگان عزیز می گذرد.
● آثار و عواقب اسراف
اسراف و ولخرجی و تبذیر (ریخت و پاش) نوعی تصرف در نعمت ها و مواهب الهی بیرون از مرزها و چارچوب های طبیعی و اخلاقی و عقلی و عقلایی آن است.
کسی که اسراف می کند بی توجه به ارزش ها و کارکردهای نعمتی، آن را به گونه ای مصرف می کند که نه تنها خود از آن بهره ای نمی برد بلکه موجب نابودی نعمت شده و دیگران را نیز از بهره مندی آن محروم می سازد.
هر چند که کاربردهای قرآنی اسراف شامل حوزه های مهم اعتقادی و رفتاری و اجتماعی می شود ولی آن چه در این جا مورد نظر و اهتمام است بازخوانی تحلیل قرآن از آثار و پیامدهای اسراف و تبذیر در حوزه اقتصادی و مصرف است که عامل مهمی در ایجاد قحطی و گرسنگی یک ششم از جمعیت جهان شده است.
● اسراف، واقعیت امروز جوامع غربی
براساس گزارش های مراکز معتبر و نهادهای جهانی چون فائو(سازمان کشاورزی و خواروبار جهانی) پیش از بحران کنونی، سیصد میلیون نفر از گرسنگی رنج می بردند و جمعیتی بزرگ تنها از یک وعده غذایی بهره مند بودند. این در حالی است که در همان زمان بیش ترین مصرف در کشورهای اروپای غربی چون انگلیس و آمریکا بوده است. مصرف در کشورهای توسعه یافته به شکل اسراف و تبذیر خودنمایی می کند به گونه ای که دو سوم مواد غذایی دورریز می شود.
به سبب رفتارهای نادرست بشر در محیط زیست چنان که خداوند به صراحت اعلام می دارد: ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس ؛ فساد و تباهی در محیط زیست دریایی و خشکی به سبب اعمال و تصرفات نادرست آدمی پدیدار شده است، اکنون جهان با بحران خشکسالی و سیل مواجه شده است. سیل ها و توفان های مخرب و زیانبار، محصولات کشاورزی را از میان می برد و خشکسالی، طبیعت سبز را به نابودی می کشاند. این همه جز به سبب تصرفات اسراف گونه بشر انجام نگرفته است. آدمی با تصرفات اسراف گونه خویش از حدود مرزهای طبیعی و قوانین و سنت های الهی پا فراتر نهاده و نظام زیست محیطی جهان را به هم ریخته است. این درحالی است که در حوزه مصرف همان تولیدات کشاورزی و غذایی نیز راه اسراف و تبذیر در پیش گرفته و عدالت در توزیع و مصرف را مراعات نمی کند درحالی که تنها در هندوستان سیصدمیلیون نفر از یک وعده غذایی ناکافی برخوردار می باشند. در کشورهای توسعه یافته غربی و آمریکا، وعده غذایی پرچرب به بیش از پنج وعده می رسد.
صدراعظم آلمان خانم مرکل اعلام می کند که بحران غذایی پدید آمده در جهان به سبب آن است که سیصدمیلیون هندی خواسته اند به جای یک وعده از دو وعده غذایی استفاده کنند. این سخن هرچند که می تواند پایه علمی داشته باشد ولی بیانگر نکته مهم تری است و آن این که سران کشورهای توسعه یافته در مسیر بی عدالتی فکر و حرکت می کنند و درحالی که خود از پنج وعده غذایی پرچرب و پرکالری بهره مند هستند و نمی خواهند از آن بکاهند ولی به مصرف طبیعی دو وعده مردم هند اعتراض دارند و آن را عامل بحران غذایی می شمارند.
نگاهی به آمارهای جهانی تغذیه و سلامت نشان می دهد که در جوامع توسعه یافته غربی مشکل افزایش وزن و چربی به عنوان معضل و مسأله مردم آن مناطق درآمده است. این بدان معناست که مصرف در این کشورها از حالت طبیعی خارج شده و به شکل اسراف و زیاده روی درآمده است. بنابراین مشکل بیماری ها و چاقی های مزمن و زیانبار خود به تنهایی یکی از آثار اسراف است که سلامت شخص و در نتیجه جامعه را با خطر مواجه می سازد.
اسراف، عامل نگرانی جوامع دیگر
● اسراف این بخش از جوامع انسانی عامل ترس جوامع دیگر بشری از جهات مختلف است. قرآن تحلیل می کند که مسرفان به سبب اسراف خویش عامل وحشت می شوند؛ زیرا اسراف در مصرف می تواند موجبات قحطی و گرسنگی افراد دیگری از بشر را سبب شود؛ چنان که عامل مهم در غارت غذایی و تصرفات آنان در محصولات جوامع دیگر است.
آیه ۸۳ سوره یونس هرچند که به مسأله اسراف فرعون اشاره دارد که زمینه ترس بنی اسرائیل را فراهم آورده بود ولی اگر با نگاهی کلی به این مسأله توجه شود که فرعون نماد مسرفان و مستکبران شمرده شده می توان با تنقیح مناط و تعیین معیارها و ملاک ها گفت که کشورهای مستکبر جهان چون آمریکا و انگلیس و فرانسه با غارت محصولات جهان سومی عامل مهمی در ایجاد ترس در آنان می شوند. خداوند در آیه فوق با قرار دادن اسراف به عنوان تعلیل ترس دیگران می کوشد تا این مفهوم را القا کند که اسراف گری عامل مهمی در ترس انسان هایی می شود که در حوزه مستکبران زندگی می کنند و مستکبران و مسرفان آنان را تحت سیطره خویش درآورده اند. بنابراین از نظر قرآن، مستکبران مسرف جهانی چون کشورهای توسعه یافته و غارتگر و استعمارگر، عامل مهمی در ترس و وحشت جهان مستضعف هستند.
خوی زشت اسراف گری است که اعمال زشت مستکبران را توجیه می کند و آنان اسراف و تبذیرها و ریخت و پاش های خود را عملی هنجاری و پسندیده می شمارند. برپایی میهمانی های آن چنانی و ریخت و پاش ها و مصرف های بیرون از حد و اندازه برای آنان کلاس و اعتبار است و لذا به آن می بالند و می کوشند در جهان به عنوان کشورهایی معرفی شوند که بیش ترین مصرف سرانه غذایی و اسراف را دارا می باشند.
● ویژگی مسرفان
در حالی که در سال های گذشته جمعیت انبوهی در آفریقا چون حبشه و اتیوپی و موریتانی از گرسنگی رنج می بردند و کودکان بسیاری می مردند، در آمریکا گندم ها برای حفظ ارزش و بهای آن به اقیانوس ریخته می شد. آمریکایی ها به این گونه اسراف جامعه خویش به سبب خوی استکباری خود افتخار می کردند و رفتارهای مسرفانه آنان برایشان زیبا جلوه داده می شد. (یونس آیه۱۲)
باید توجه داشت که ریشه تمامی بحران های قحطی و خشکسالی را می بایست در رفتارهای اسراف گرایانه جوامع غربی جست که با تصرفات فسادانگیز خویش محیط زیست را آلوده و لایه اوزن را تخریب کرده و با تولید و مصرف بیش از اندازه سوخت های فسیلی وضعیت گلخانه ای زمین را ایجاد کرده اند ولی آن را نادیده گرفته و بی توجه به پیمان کیوتو و یا پیمان های دیگر، بر اسراف و زیاده روی و خروج از مرزهای قانونی و طبیعی جهان افزودند و در نهایت جهان را با بحران خشک سالی و قحطی و سیل و گرسنگی مواجه ساختند. این در حالی است که بی توجه به رفتارهای فسادانگیز خویش دیگران را به عنوان علل و عامل بحران غذایی و امنیتی جهان معرفی می کنند.
خداوند در آیه۱۶تا ۱۹ سوره یس به این مسئله توجه می دهد که مسرفان همواره در جست وجوی علل و عوامل غیرواقعی هستند و می کوشند تا با متهم کردن دیگران خود را برهانند. از این رو بی توجه به همه فسادها و تباهی هایی که در محیط زیست ایجاد کرده اند و جنگ ها و تخریب هایی که درمحیط زیست و کشاورزی پدید آورده اند، عامل تروریسم را مطرح می سازند و در جست وجوی علل واهی می گردند. اگر تروریسم عاملی در تخریب محیط زیست و بحران غذایی باشد ریشه اصلی تروریسم را می بایست در رفتارهای اسراف گرایانه خود آنان جست. آنان دیگران را متهم می کنند در حالی با ایجاد جنگ های بسیار در حبشه و اتیوپی و سودان و افغانستان و عراق و بالکان و آسیای میانه و کلمبیا و میانمار و سومالی و دیگر مناطق جهان آسیب های جدی به کشاورزی و محیط زیست وارد ساختند.
قرآن در آیات ۱۵۱و ۱۵۲ سوره شعراء به نگرش فسادی مسرفان توجه می دهد که آنان همه اعمال و رفتارهای اسرافی خویش را اصلاح گرایانه می شمارند و برپایی جنگ ها و تخریب کشت و زرع و محیط زیست را برای ایجاد اصلاحات در جامعه جهانی برمی شمارند و می گویند که این همه برای اصلاح گری چون ایجاد امنیت جهانی و دمکراسی و رفاه مردم انجام می گیرد.
خداوند در این آیات آنان را رسوا می سازد و از مردم می خواهد که در مسیر مستکبران مسرف حرکت نکنند که آنان نه تنها اصلاحاتی انجام نمی دهند بلکه در مسیر افساد و تباهی زمین و در نهایت ایجاد بحران غذایی و رفاهی بشر حرکت می کنند.
در تحلیل قرآن ادامه رفتارهای اسرافی مردم و گزاف کاری در زندگی، موجبات بحران فروپاشی جوامع و در نهایت نیستی و نابودی جمعی را به دنبال خواهد داشت. از این رو در آیه ۱۳ تا ۱۹ سوره یس هشدار می دهد که اگر ملتی دچار اسراف در حوزه های مختلف اقتصادی و اعتقادی و اجتماعی و مانند آن شود، در نهایت، نابودی سرانجام شوم و بدی است که آنان بدان گرفتار خواهند شد؛ زیرا اسراف و طغیان و زیاده روی در مصرف نعمت های پاک خداوند، می تواند غضب و خشم الهی را برانگیزاند و آدمی را نیست و نابود سازد.
خداوند دستور می دهد که «کلوا من طیبات ما رزقناکم و لاتطغوا فیه فیحل علیکم غضبی؛ از طیباتی که به شما روزی کردیم بخورید ولی طغیان و اسراف نکنید تا خشم من شما را در برنگیرد.(طه آیه ۸۱)
ریشه اسراف گری
ریشه اسراف گری و طغیان ورزی بشر را می بایست افزون بر روحیه خودبزرگ بینی و تکبر، در حوزه رفتاری و نگرشی وی جست. تکبر و خودبزرگ بینی موجب می شود تا رفتارهای استکباری در پیش گیرد و بی توجه به خدا و ماموریت خود در زمین در دامن رفاه و اتراف بلغزد و همین، عاملی برای اسراف و تجاوزهای دیگر او شود.
خداوند در آیه ۱۲ سوره یونس باتوجه به این علل و عوامل است که اتراف را عاملی در اسراف مردم می شمارد و می گوید که یکی از علل و عوامل اسراف گری و تجاوز از حدود در آدمی، رفاه و اتراف ایشان است.
کشورهای غربی به سبب رفاه بیرون از حد و اندازه و اتراف است که دچار رفتارهای استکباری و تجاوز از حدود و مرزهای عقلی و اخلاقی و عقلایی شده و در نهایت خود و دیگری را به فساد و نیستی سوق می دهند.
از نظر قرآن استبداد و خودکامگی (یونس آیه ۸۳) شک و تردید در آموزه های وحیانی (زخرف آیه ۵) و دوری از مسیر کمال و معنویت (غافر آیه ۲۸) و تکذیب مصلحان و روشنگران (یس آیات ۱۴ و ۱۹) گرایش به زیاده روی در امور زندگی چون خوردن و آشامیدن و زینت های دنیوی (اعراف آیه ۳۱) عامل هرگونه اسراف و زیاده روی در بشر است.
به نظر می رسد بشر برای رهایی از بحران های پیش آمده کنونی در جهان می بایست با پرهیز از علل و عوامل ایجادی و بازگشت به فطرت و طبیعت سالم و پیروی از آموزه های وحیانی، خود را در مسیر انسانی قرار داده و به جای افساد در زمین و محیط زیست آن را اصلاح کرده و به آبادانی زمین اقدام کند تا همگان از مواهب و نعمت های الهی برخوردار شوند و در امنیت و آسایش و آرامش به سوی کمال لایق خویش حرکت کنند.

حسین شرف بیانی

منبع : روزنامه کیهان