منفعت گرایی اخلاقی

سودگرایی اخلاقی (یا منفعت گرایی Utilitarianism) نظریه ای اخلاقی است که در زمره نظریه های غایت گرا و پیامدگرا قرار دارد و البته مشهورترین و متنفذترین تقریر پیامدگرایانه در حوزه اخلاق هنجاری است.
سودگرایان, درستی و نادرستی یک عمل را بر مبنای میزان سود یا خوشی و رفاهی که از آن ناشی می شود, ارزیابی می کنند. در نظر سودگرا عمل درست و الزامی عملی است که به بیشترین میزان سود و رفاه برای بیشترین افرادِ جامعه ذی ربط بینجامد.
مقاله اخیر به بررسی و مقایسه اندیشه منفعت گرایی (Utilitarianism) از مهمترین نظریه پردازان آن می پردازد.
سودگرایی اخلاقی (یا منفعت گرایی Utilitarianism) نظریه ای اخلاقی است که در زمره نظریه های غایت گرا و پیامدگرا قرار دارد و البته مشهورترین و متنفذترین تقریر پیامدگرایانه در حوزه اخلاق هنجاری است.
سودگرایان، درستی و نادرستی یک عمل را بر مبنای میزان سود یا خوشی و رفاهی که از آن ناشی می شود، ارزیابی می کنند. در نظر سودگرا عمل درست و الزامی عملی است که به بیشترین میزان سود و رفاه برای بیشترین افرادِ جامعه ذی ربط بینجامد.
مقاله اخیر به بررسی و مقایسه اندیشه منفعت گرایی (Utilitarianism) از مهمترین نظریه پردازان آن می پردازد.
● مقدمه
اخلاق هنجاری۱ یکی از شاخه های مهم فلسفه اخلاق۲ به شمار می رود. نظریه های اخلاق هنجاری در صدد ارائه ملاکی برای تعیین و تبیین حسن و قبح و الزامات اخلاقی و دفاع فلسفی از آن ملاک هستند.۳
عمده نظریه های اخلاق هنجاری زیرمجموعه یکی از سه نظریه مهم اخلاقی ذیل قرار می گیرند. الف) فضیلت گرایی یا اخلاق فضیلت مدار،۴ این نظریه پر سابقه ترین نظریه در اخلاق هنجاری است که به ارسطو برمی گردد و در دوره معاصر با مقاله مشهور الیزابت آنسکام۵ (۱۹۱۹ـ۲۰۰۱م) در سال (۱۹۵۷م) با عنوان (فلسفه اخلاق جدید)۶ دوباره احیا شد.۷ این نظریه اخلاقی بر منش انسانی و ارزش های درونی اخلاقی و کسب ملکه فضیلت و زندگی فضیلت مندانه تأکید می کند، و به طور کلی، نظریه اخلاقی ای فاعل محور۸ است.۹
ب) نظریه های وظیفه گرایانه۱۰ که اخلاق کانت یکی از مشهورترین و معتبرترین آنها به شمار می رود، البته نظریه های دیگری همچون نظریه امر الهی۱۱ و نظریه شهودگرایی۱۲ دیوید راس (W.D. Ross،۱۸۷۷ـ۱۹۷۱م) را هم می توان از جمله آنها دانست. در همه این دیدگاه ها بر وجود وظایف و الزامات اخلاقی مطلق و ارزش های ذاتی اخلاقی بدون توجه به آثار و نتایج مترتّب بر افعال تأکید می شود.
ج) نظریه های غایت گرایانه۱۳ که ملاک درستی۱۴ و نادرستی و به طور کلی، منوط به ارزیابی ارزشی اخلاقی در مورد افعال و رویه های رفتاری آدمی را بررسی نتایج و پیامدهای محتمل یا مقطوع و متوقّع آن می دانند. به بیان دیگر، بر طبق این نظریه ها ارزیابی اخلاقی افعال و اعمال تنها باید براساس محاسبه و ارزیابی نتایج و پی آمدهای آنها صورت گیرد.۱۵ پیامدگرایی۱۶ را می توان از نظریه های مهم غایت گرا و نتیجه گرا به حساب آورد.
سودگرایی اخلاقی۱۷ نظریه ای اخلاقی است که در زمره نظریه های غایت گرا و پیامدگرا قرار دارد و البته مشهورترین و متنفذترین تقریر پیامدگرایانه در حوزه اخلاق هنجاری است.۱۸
دو نظریه دیگر، یعنی خودگراییِ اخلاقی۱۹ و دیگرگرایی۲۰ هم از دیگر نظریه های پیامدگرا به حساب می آیند و از آن جا که سودگرایی رویکردی جمع گرایانه و همه گرا۲۱ دارد، از این دو نظریه اخلاقی متمایز می شود.
سودگرایان، درستی و نادرستی یک عمل را بر مبنای میزان سود۲۲ یا خوشی۲۳ و رفاهی۲۴ که از آن ناشی می شود، ارزیابی می کنند. در نظر سودگرا عمل درست و الزامی عملی است که به بیشترین میزان سود و رفاه برای بیشترین افرادِ جامعه ذی ربط بینجامد. بنابراین، اعمال براساس میزان سودی که به بار می آورند. رتبه بندی، تفکیک و طبقه بندی می شوند و آن عملی که به بیشترین و بالاترین میزان سود و خوش بختی جمعی منجر شود، فعل درست و الزامی خواهد بود. سودگرایان اصل سود۲۵ یا اصل بالاترین خوشی،۲۶ را به عنوان اصل محوری در نظام اخلاقی خود به حساب می آورند.
سودگرایی اخلاقی، نظریه اخلاقیِ محصول دوره جدید است که عمدتاً در خلال عصر روشنگری و در نوشته ها و آثار فیلسوفانی چون هلویسیوس(Clued Helvetius، ۱۷۱۵ـ۱۷۷۱م) بروز و ظهور کرد و اولین بار جرمی بنتام، فیلسوف و حقوق دان اصلاح گرای اوایل قرن نوزده میلادی آن را در بریتانیا طرح و تدوین کرد.۲۷
سودگرایی در نظر بنتام مبتنی بر تک اصلِ محوری سود است. اصل سود در نظر او، مبنای همه داوری ها و ارزیابی های اخلاقی است و بر همه ارزش ها، اصول و آرمان های اخلاقی حاکمیت مطلقه دارد. و همه اصول ارزشی دیگر تحت سلطه و سیطره این اصل مطلق و مبنایی قرار می گیرند. مفاد و مراد از اصل سود این است که باید هر عملی را به اعتبار افزایش و کاهشی که در میزان سود و لذت افراد ذی ربط ایجاد می کند، ارزیابی و ارزش گذاری کرد. بنابراین، باید نتایج و میزان سود و ثمراتی را که از آنها به بار می آید، رتبه بندی و درجه بندی کرد، آن گاه فعلی را که به بالاترین میزان سود و خوش بختی فراگیر و همگانی منجر می شود، به عنوان عمل درست و الزامی برگزید و عمل و اجرا کرد.۲۸ از این رو، ارزیابی دقیق کمی و کیفی نتایج و پیامدها و میزان سود و خوشی ای که به بار می آورند، عاملی تعیین کننده در ارزش گذاری کیفی افعال و تعیین درست و نادرست و الزامی و غیر الزامی اند.۲۹
سودگرایی مورد نظر بنتام رویکردی تجمیعی۳۰ دارد، به این معنا که ما را الزام می کند تا در پی ایجاد بیشترین میزان سود و خوشی سرجمع و کلی۳۱ باشیم، و به تعبیر سودگرایان ایجابی،۳۲ در پی بیشینه کردن سود و سعادت جمعی برآییم.۳۳
سودگرایان تنها یک اصل اخلاقی، یعنی اصل سود را معتبر می دانند و بر یک الزام اخلاقی تأکید می کنند. شعارمحوری آنها، ایجاد بیشترین میزان سود برای بیشترین تعداد افراد جامعه (تحت تأثیر) است.۳۴
● سود از منظر سودگرایان
همان گونه که گفته شد، از دیدگاه سودگرایان، درستی و نادرستی یک عمل و یا رویه رفتاری را تنها سنجش و ارزیابی پیامدهای آن عمل تعیین می کند، و عملی درست و الزامی است که پیامدهای بهتر و پر بارتری را به بار آورد، البته مراد از پیامدهای بهتر، پیامدهایی است که حاوی و حامل بیشترین میزان سود باشد و به ایجاد بالاترین سود و خوشی سرجمع کمک کند.
اما این که سودگرایان چه معنایی از سود را در نظر می گیرند؟ معنا و ماهیت سود چیست؟ به عبارتی، ایجاد بیشترین میزان چه چیزی ملاک درستی یا الزامی بودن یک عمل است؟ باید گفت همان گونه که سودگرایان می گویند تنها الزام اخلاقی، بیشینه کردن سود سرجمع و کلی است. اما ما باید در پی بیشینه کردن چه چیزی باشیم؟ و به بیان دقیق تر، معنای سود مرادف و مساوی با کدام امر ذاتاً ارزش مند است؟ براساس پاسخ های متنوعی که سودگرایان به این پرسش می دهند، سودگرایی شاخه ها و شقوق مختلف و متفاوتی یافته است که به نقل و توضیح آنها خواهیم پرداخت. این نقل و توضیح در ضمن، سیر تاریخی تطوّر سودگرایی را نیز نشان می دهد.
الف) سودگرایی لذت گرایانه۳۵
در نظر جرمی بنتام، خوب۳۶ مرادف و مساوی با لذت۳۷ است. به اعتقاد او، (تنها لذت است که خوب است و فقط درد۳۸ بد است و این دو ذاتاً خوب و ذاتاً بد هستند.)۳۹
او یک لذت گرای تمام عیار است که معتقد به لذت گرایی روان شناختی۴۰ است و شدیداً به این مسئله باور داشت که انسان ها همیشه و در همه حال، در پی جلب لذت و منفعت و گریز از الم و محنت اند، و طینت و طبیعت انسان ها چنان ساخته و پرداخته شده است که در رفتارها و اعمال خود جز به این دو (لذت و درد) فکر نمی کنند و انگیزه دیگری جز جذب منفعت و دفع درد و محنت، برای اعمال آدمی متصور نیست.۴۱
به عقیده او، (طبیعت، آدمی را تحت سیطره دو حکمران مقتدر، یعنی درد و لذت قرار داده است)۴۲ و فقط آنها هستند که تعیین می کنند چه کاری را باید انجام داد. به بیان دیگر، کسب لذت و ارضای شهوات و امیال نفسانی در سرشت و سجیه یکایک آدمیان نهاده و نهادینه شده است و تمامی رفتارهای ما بر مبنای این دو عنصر (درد و لذت) جهت دهی و تعیین می شوند.
بنتام معتقد بود، از آن جا که ما به حسب طبع و طینت خویش همیشه در پی جلب لذت و دفع الم بوده و هستیم و جست وجوی لذات موافق و متلائم با ساختار لذت گرای ماست، بنابراین، می توان چنین استنباط و استنتاج کرد که ما بر همین منوال باید همیشه در پی جذب و جلب لذت ها و منافع باشیم و تنها به بیشینه کردن سود و لذت و تقلیل آلام و رنج ها بیندیشیم. او در این استنتاج خود رویکردی طبیعت گرایانه دارد; یعنی سعی می کند از یک قضیه توصیفی۴۳ و علمی به یک قضیه توصیه ای، الزامی و ارزشی نایل شود که این رویکرد و شیوه استنتاجی، نقدهای بسیاری را از سوی فیلسوفان بعدی، چون جی. ای. مور۴۴ به همراه داشته است.
او تنها ارزش اخلاقی و ذاتاً خوب را لذت می داند و برای دیگر ارزش های اخلاقی تنها از آن جهت که به ازدیاد سطح لذات منتهی و منجر می شوند، ارزش و اعتبار قائل است و همه امور ارزش مند دیگر به غیر از لذت، تنها ارزش آلی و ابزاری۴۵ دارند، نه ارزش ذاتی و فی نفسه.۴۶ از این رو، بنتام را در جانب ارزش اخلاقی می توان یگانه انکار و وحدت گرا۴۷ نامید. او هیچ تکثّری را در جانب ارزش ها برنمی تابد و البته مراد او از بیشینه کردن سود و اعمال اصل سود هم، چیزی جز بیشینه کردن لذت ها نیست.
به عبارت دیگر، بنتام، هم در جانب ارزش۴۸ و هم وظیفه و الزام اخلاقی،۴۹ وحدت گراست، و تنها ارزش و الزام اخلاقی ذاتی و اصیل را ایجاد لذت و ارتقای سطح و سرجمع لذات می داند. به این ترتیب، عمل اخلاقی و الزامی و خوب در نظر او، عملی است که بیشترین لذت را در مقایسه با دیگر اعمال بدیل به بار آورد. او برای تسهیل امر محاسبه و مقایسه پیامدهای لذت بخش و یا محنت زا، و درجه بندی و ارزیابی کمی و عددی آنها، مکانیزمی را طراحی و تعبیه کرده که به ماشین حساب لذت سنج۵۰ معروف است.۵۱ او هفت بعد۵۲ از ابعاد لذت را به عنوان معیارهای لذت معرفی می کند که براساس این ابعاد یک سودگرا باید به تفکیک و طبقه بندی لذت و تعیین رتبه و درجه هر لذت به صورت عددی و کمی بپردازد و در نهایت، عملی را که بر طبق این ملاک ها، بیشترین میزان لذت را به بار می آورد به عنوان عمل درست و اخلاقی تعیین و اعمال کند. او در هر موقعیت جزئی و خاصی چنین فرایندی را برای تعیین و تصمیم گیری لازم می داند و معتقد است، ما باید در هر موقعیت جزئی به چنین محاسباتی دست بزنیم و به طور مستقیم اصل سود را اعمال کنیم.۵۳
این هفت بعد لذت سنج، یعنی شدت،۵۴ مدت،۵۵ قطعیت۵۶ یا یقین، قرب۵۷ (نقد یا نسیه بودن لذت و درد به بار آمده) خلوص۵۸ بارآوری و درجه حاصل خیزی،۵۹ و شمول۶۰ (وسعت دامنه لذت و درد)،۶۱ عمدتاً به عنوان ملاک ها و معیارهای کمی در ترجیح و تفاضل بین لذات و آلام به کار می آیند، و همان طور که مشهور است، بنتام در چنین محاسباتی عمدتاً رویکردی تجربی دارد و سعی می کند تا با استفاده از این ماشین حساب ابداعی به اندازه گیری های دقیق و تجربیِ لذت، دست بزند.
او تقسیمات مختلفی در باب لذت ها ارائه داده و در یک تقسیم کلی لذت ها را به لذت های بسیط۶۲ و مرکب و پیچیده۶۳ تقسیم می کند.۶۴البته در همه این مراحل پیش فرض اصلی نظریه بنتام، امکان سنجش پیامدها و انجام چنین محاسبات لذت سنجانه است که البته در دوره های متأخّر چنین فرض اثبات ناشده ای مورد تردید و طرد واقع شده است.
با توجه به آن چه گفته شد، بنتام سودگرا و لذت گرای۶۵ محض است که در این جهت، دیدگاه های او با لذت گرایی که در آثار و اندیشه اپیکور(Epicurus، ۳۴۱-۲۷۰ - B. C.) و ارستیپوس(Aristippus، ۵۰۰- B.c) کورنائی در عهد باستان مطرح و مشهود است، هم راه و هم افق است. بر همین اساس، برخی تقریر لذت گرایانه محض بنتام را از سودگرایی صورتی از نظریه های لذت گرایانه در اخلاق دانسته اند که تنها فرق آن با دیگر نظریه های لذت گرایانه، تأکید بنتام بر ایجاد لذت همگانی به جای لذت شخصی و فردی است،۶۶ چرا که بنتام، طالب لذت همگانی است و به تعبیری، او یک همه گراست۶۷ نه یک خودگرای خودمدار.۶۸ از آن جا که بنتام تأکید بر برآورد و ارزیابی صرفاً کمی لذت، دارد، می توان سودگرایی لذت محور بنتام را، سودگرایی کمی۶۹ نامید.
جیمز میل، (Jims Mill، ۱۷۷۳ـ۱۸۳۶م) فیلسوف تجربه گرای بریتانیایی و همکار بنتام نیز تحت تأثیر تفکرات او به سودگرایی لذت گرا اعتقاد داشت و از تقریر سودگرایانه مورد نظر بنتام دفاع می کرد.
ب) سعادت گرایی جان استوارت میل
جان استوارت میل، سودگرای۷۰ بلند آوازه کلاسیک، همچون بنتام یک لذت گراست، اما برخلاف بنتام لذات را منحصر در لذات مادی و محسوس نمی کرد. او دایره معنایی لذت را گسترده تر ساخت و لذات عقلانی و ذهنی را هم به آن افزود. به عبارتی، او واژه های یونانی Lype و hedon را، همان گونه که در معنای یونانی شان بسی فراتر از درد و لذت جسمانی می آیند، معنا می کرد، و از آنها هر نوع درد و لذتی را از جمله لذت های عالی تری چون حالت های فرح بخش ذهنی و خیالی را اراده می کرد، به خلاف بنتام که از واژه hedone تنها لذات حسی را مراد می کرد.۷۱ او معتقد بود التذاذ حاصل از خردمندی نوع دوستی و… با لذایذی که از خواب و خور و شهوت به دست می آیند، قابل مقایسه نیست. به تعبیر او، این لذات به لحاظ کیفی برتر و بالاترند.۷۲
او به تمایز کیفی لذات عالی و پست معتقد بود و با تأکید بر ترجیح لذات برتر(به لحاظ کیفی) می گفت:
بهتر است که انسان ناراضی باشد، تا خوکی باشد ارضا شده و بهتر است سقراطی ناخرسند و ارضا ناشده باشد تا این که احمقی سرشار از لذت و ارضای شهوات جسمانی.۷۳
این عبارات مشهور میل، به وضوح تأکید او را بر اهمیت و برتری لذاتی چون تأمّل و تفکر و حالات ذهنی آگاهی بخشی و ابتهاج آفرین نشان می دهد.
میل در راستای همین عقیده، معتقد بود که باید در حساب لذت سنج بنتامی، علاوه بر محاسبات کمی و عددی، لذات و آلام را از حیث کیفیت هم ارزیابی کرد. او حساب لذت سنج را به دلیل نادیده انگاشتن بعد کیفیت، ناقص و ناتمام می دید. از این رو، بعد کیفیت۷۴ را هم به ابعاد لذت افزود. او بر این موضع پای می فشرد که همان گونه که کمیت لذات به عنوان یک معیار اساسی در ترجیح و تفاضل به حساب می آید، و ملاک ارزیابی هاست، کیفیت هم به عنوان یک بعد مهم، باید لحاظ شود.۷۵
سودگرایی لذت گرایانه میل از آن جهت که متعادل تر از لذت گرایی تند و افراط گرایانه بنتام است، نوعی دیدگاه تعدیل یافته به شمار می رود که به دلیل تأکید میل بر تفاضل و ترجیح کیفی لذات آن را سودگراییِ لذت گروانه کیفی نامیده اند.۷۶
میل واژه خوب را معادل Happiness که در نظر او به لذت ها و خوشی هایی اعم از لذایذ حسی و مادی صرف ناظر بود، می دانست و از این رو، برخی دیدگاه سودگرایانه میل را در تشابه با دیدگاه سعادت گروانه ارسطو، سودگراییِ سعادت گرایانه نامیده اند.۷۷
به عقیده برخی، تمایز کیفی که میل بین لذات قائل شده است، به نوعی تکثرگرایی در جانب ارزش ها منجر و منتهی خواهد شد. چرا که به هر حال، ارزش های والاترِ نامتوافقی هستند که به لحاظ کیفی برتر و بالاترند، اما امکان رتبه بندی و قیاس کیفی بین آنها ممکن نیست و در نهایت، باید به نوعی تکثرگرایی ارزشی و اخلاقی۷۸ تن داد. در نظر عده ای، سودگرایی میل نه وحدت انگار است و نه تکثرگرا، بلکه وجه جامع بین این دو نظریه به حساب می آید که از آن به سودگرایی شبه ایدئال و شبه لذت گرا، تعبیر شده است.۷۹
ج) سودگراییِ آرمانی یا تکثرگرا
در تفکر سودگرایانه، بنتام و جیمز میل لذت گرای محض اند، اما جان استوارت میل قائل به لذت گرایی تعدیل شده۸۰ است، اما به هر حال، هر سه در جانب ارزش اخلاقی وحدت گرا به شمار می روند، و تنها خوب و ارزش ذاتی را لذت می دانند، اما جی. ای. مور، فیلسوف معروف سودگرا در اوایل قرن بیستم، اگرچه یگانه انگاری را در جانب الزام اخلاقی می پذیرد و تک اصل سود را به عنوان اصل محوری اصالت سود قبول دارد، با بنتام در یگانه انگاریِ لذت گرایانه همراه و هم نوا نیست. او معنا و مصداق سود را منحصر به لذت نمی کند. در دیدگاه او، چیزهای ذاتاً ارزش مند دیگری هم هستند که صرف نظر از این که لذتی به بار بیاورند یا نیاورند، دارای ارزش و اعتبارند. از نظر او، سود یک امر آرمانی است که حاصل جمع ترکیب حالت های مختلف، ارزش های متکثر است. تجارب زیبایی شناختی، روابط دوستانه و تحصیل آگاهی و شناخت، همه و همه به عنوان لذت هایی ذاتاً ارجمند و ارزش منداند، از این رو، مور به نوعی کثرت انگاری۸۱ در باب ارزش ها معتقد و متمایل است و می پذیرد که ارزش های غیر متوافق و متنوعی وجود دارند که نمی توان آنها را به هم فرو کاست و هرکدام ارزش و اعتبار ویژه ای دارند که نمی توان نادیده گرفت.
مور سودگراییِ تکثرگرایانه ای را طرح کرده است که به شدت مبانی لذت گرایانه محض بنتام و مشی و مرام طبیعت گرایانه۸۲ در فلسفه بنتام و میل را تخطئه و تجدیدنظر جدّی می کند. او خود موضع فراخلاقیِ شهودگرایانه۸۳ را می پذیرد۸۴ و معتقد است در محاسبات اخلاقی باید بر شهود درونی تکیه کرد نه بر ماشین حسابِ لذت سنج. سودگرایی مور به سودگرایی آرمانی۸۵ و تکثرگرا معروف و ملقب است.۸۶ که وجه تکثرگرایانه آن مقبول طبع بسیاری از فیلسوفان قرار گرفته است.۸۷ البته به دلیل ساختار نسبتاً متفاوت آن (=سودگراییِ آرمانی) با تقریرهای سودگرایی و عدول آن از برخی مبانی سودگرایانه، برخی آن را خارج از گردونه نظریه های سودگرایانه، تلقی می کنند و معتقدند که باید به آن نتیجه گراییِ غیرسودنگر اطلاق کرد.۸۸
اما با این همه و به رغم تلاش های بسیار بنتام در تهیه و طراحی یک ماشین دقیق لذت شمار، امکان چنین موازنه هایی مبهم و دیریاب به نظر می رسد، چرا که اساساً لذات و آلام، اموری نفسانی، درونی و شخصی اند که نمی توان با کم و کیل عددی، آنها را به سادگی ارزیابی کرد، و از سویی، طبایع انسانی متفاوت و متنوع اند و هر لذتی در نزد هر کسی اعتبار و ارزش علی حده و متفاوتی در مقایسه با دیگران می تواند داشته باشد، از این رو، مکانیزم لذت شمار بنتام، به بن بست خواهد انجامید، به ویژه اگر قید کیفیت را هم، بنا به نظر میل در نظر بگیریم که در این صورت کار بسی دشوارتر خواهد شد، چرا که سنجش کیفی لذات هم، مبهم و مخدوش و مقرون به محال است، چگونه می توان به لحاظ کیفی بین لذت نوشیدن یک نوشابه خنک در هوای داغ و یا خواندن یک شعر زیبا و یا گوش دادن به یک موسیقی لذت بخش و لذت حاصل از پیروزی در یک بازی حساس شطرنج، تمیز و تمایز قائل شد و به تفکیک و تفاضل کیفی آنها پرداخت. همان گونه که بسیاری هم بر آن صحه گذارده اند، میل با افزودن بعد کیفیت، بر ابهام نظریه اخلاقی بنتام افزوده است، حتی در نظر برخی دیدگاه های میل با نظام اخلاقی بنتام سازگاری ندارد.
عمده انتقادات و اشکالات پیش فرض مبنایی بنتام این است که او به زعم خود گمان می کرد می توان با استفاده از ماشین لذت سنجی که طراحی کرده است، میزان و درجه دقیق پیامدهای لذت بخش را در محاسبه معین کرد و حتی با مقایسه سود و لذتی که به افراد می رسد، درجه کلی و سرجمع میزان و خوش بختی افراد را محاسبه و مشخص کرد.
مخدوش و مشکوک ترین بخش نظریه بنتام همین پیش فرض مبنایی اوست. لذت ها امور ملموس، مادی و محسوسی نیستند تا به کمند و بند کیل و مکیال های تجربی درآیند، و اصولاً عدم قیاس پذیری سود و لذت افراد با هم نیز مشکل دیگری بر سر راه چنین محاسبات سودگرایانه ای می نهد که به مشکل قیاس میان فردی فایده۸۹ معروف است، این مشکل بسیاری را به این نتیجه رسانده است که مفاد اصل سود را در مقام خارج نمی توان محقق ساخت،۹۰ چرا که اِعمال اصل سود کاملاً متوقف بر ارزیابی های کمی نسبت به میزان لذت و درد است و اگر چنین امری ممکن و مقدور نباشد، به تبع آن سودگرایی و اعمال اصل سود با چالش مهمی روبه رو خواهد بود. از این رو، برخی در صدد ترمیم نظریه اخلاقی بنتام برآمدند و سعی کردند تا روش و راهکار دقیق تری برای تعیین میزان سود و سعادت و رفاه و لذت بیابند، و در نهایت، راه را برای اعمال اصل سود هموار سازند. در همین راستا، فیلسوفانی همچون برتراند راسل(B. W. Russell، ۱۸۷۲ـ۱۹۰۱م) ادعا کردند که در معنای سود باید ارضاگری امیال را دخالت داد، چرا که ارضای امیال را می توان به شیوه های خاصی درجه بندی کرد و آنها را طبقه بندی نمود و حتی به صورت عددی و کمی نشان داد، به خلاف لذت ها که اموری عمدتاً درونی و شخصی اند، به عبارتی، خوب، یعنی ارضای امیال۹۱ و عملی خوب، درست و الزامی است که تمایلات بشری را بیشتر ارضا کند و به خواسته های بشریِ بیشتری لباس تحقق بپوشد، و یا دست کم به ارضای عمیق تر یک میل واحد منجر شود.۹۲
سود در این معنا مترادف با رضامندی و خوشنودی خاطر است. این نظریه از چند جهت با نظریه لذت سنجانه بنتام، متفاوت است: اولاً، به تبع مور رویکردی تکثرگرا دارد و می پذیرد که چیزهای بسیاری هستند که به دلیل ذاتشان مطلوب و ارزش مندند، ثانیاً، سنجش میزان و شدت رضامندی و ارضای امیال آدمیان به مراتب آسان تر و سهل الوصول تر است از سنجش عمق، بعد، کمیت و کیفیت لذات و آلام، و ثالثاً، نظریه ارضای امیال بر تأمین خواست افراد جامعه و مردم بیشتر تکیه می کند و از این نظر که در پی برآوردن خواست و امیال و اعمال اراده مردم است، و به خواسته های مردم اهمیت بیشتری مبذول می دارد دموکراتیک تر است. ارضای امیال و خواست ها، محدودیت و موانع لذت گرایی بنتام را ندارد و از طرفی، بر شهود درونی هم متکی و متوقف نیست،۹۳ بسیاری از آنان که شرط بندی ها را مشاهده کرده اند، معتقدند که می توان با برآورد دقیق امیال و میزان رضامندی و خوشنودی افراد از یک عمل و یا رویه و سیاست، راهبردی را محاسبه و با یک عدد اصلی به نحو کمی و عددی نشان داد، بنابراین، تنها الزام هر فرد و حکومتی بر این مبنا، آن است که کاری انجام دهد و سیاستی اتخاذ کند که بیشترین تعداد مردم را به بیشترین میزان خشنودی و رضایت خاطر برساند، و این رویکرد تا حدّی عملی تر و ساده تر است; یعنی تحصیل بیشترین میزان ارضای امیال بیشترین افراد جامعه.
اما به نظر می رسد، تلاش برای برآورده ساختن مطلق امیال و آرزوها به رغم آن که رویکردی دموکراتیک است، اما رویه و راهبردی درست نمی تواند باشد، چرا که نه تنها در امکان ارضای مطلق تمایلات تردید و ابهام وجود دارد، بلکه حتی مطلوب بودن آن هم مبهم است، و مشکلات جدّی و حادی را در بر دارد. مردم گاه امیال و آمال نامعقول و نابخردانه ای دارند، و چه بسا در بسیاری موارد، براساس جهل و حماقت و فقدان بصیرت، و یا تحت تأثیر تعصبات و حالات خاصِ روحی و روانی و یا عقده های فروخورده درونی، خواسته ها و امیال نامعقول و چه بسا احمقانه ای داشته باشند، آیا همه این امیال باید برآورده و بیشینه شوند؟ ممکن است فردی ترجیح دهد که مال کسی را به سرقت برد و یا در پی کلاهبرداری و چپاول عده ای دیگر برآید، و یا حتی از سر عداوت و یا کینه توزی، خصمانه بخواهد بی گناهی را به قتل برساند، آیا هر خواستی و میلی را باید گردن نهاد و در پی ارضای آن به عنوان عاملی برای بیشینه شدن سود و سعادت جمعی بود، پر واضح است که نباید همه امیال نابخردانه، بچه گانه و حماقت آمیز را به حساب آورده و به رسمیت شناخت، چرا که چنین رویکردی در بسیاری موارد به رفاه و خوشی یا خوش بختی فراگیر منجر نخواهد شد و چه بسا مانعی بر سر راه آن خواهد بود، بنابراین، ارضای مطلق علایق و امیال هم چندان موجّه و مقبول نمی نماید.
برخی فیلسوفان سودگرای معاصر با وقوف به اشکالات این نظریه، به تعدیل این نظریه پرداختند که به طرح تقریرهای خاصی از سودگرایی منتهی شده است.
د) سودگراییِ ترجیحی۹۴
آر. ام. هِر،۹۵ فیلسوف اخلاق معاصر، معتقد است که نباید مطلق امیال و آرزوها را به حساب آورد و در پی برآورده ساختن آنها بود، بلکه باید در پی برآوردن و ارضای امیال آگاهانه و ترجیحات۹۶ معقول و محتاطانه باشیم. به عبارت بهتر، باید خواست های سنجیده و ترجیحات مهم و معقول و حساب شده انسان ها برآورده و بیشینه شود نه هر میل و خواست خام و بچه گانه ای.۹۷ در نظر او باید مجموعه ای از ترجیحات مهم و اصیل و عقلانی را دست چین کرد، و سپس در پی برآوردن این ترجیحات برآمد.۹۸ در این نوع نگاه ما به ترجیحات مهم آدمی ترتیب اثر می دهیم، نه به مطلق خواست های بشری.
سودگرایی ترجیحی از تقریرهای مورد اقبال و شاید شایع ترین تقریر سودگرایی است که در دوره معاصر رواج یافته است۹۹ و رویکردی به اخلاق سودانگار و تعدیل و تکمیل سودگرایی بنتامی است، اگرچه فرق های بعضاً معتنابهی با آن دارد.اما با این همه، بر سودگرایی ترجیحی هم نقدهایی وارد شده است. سودگرایی ترجیحی، ما را به ملاحظه ترجیحات مهم و اصلی فرامی خواند، اما این سؤال می تواند مطرح شود که ترجیحات مهم و اصلی کدامند؟ چگونه می توان آنها را شناخت؟ آیا قید (مهم)، مفهوم اخلاقی مستقلی از اصل سود و یا به عبارتی، مقدّم بر اصل سود است؟ به ظاهر اصل سود را تنها وقتی می توان بیان و اعمال کرد که بدانیم ترجیحاتِ مهم و تعیین کننده سود و رفاه فردی واقعاً چه هستند و کدامند، چرا که اصل سود در تقریر ترجیحی آن می گوید که فعل و عمل درست و الزامی عملی است که بالاترین میزان ترجیحات مهم و مبنایی بیشترین افراد ذی ربط را برآورده سازد و از این رو، معنای اهم بودن ترجیحات امر پیشینی و مقدّم بر اصل سود است.۱۰۰
از سویی، هر فردی در طول زندگی خود ترجیحات متفاوت و بعضاً متباین و متعارضی می تواند داشته باشد. به واقع، به کدام خواست و ترجیح فردی باید توجه کرد و آن را مهم و مبنایی به حساب آورد؟۱۰۱ انسان فاسد الاخلاق و بی دینی را در یک جامعه دین دار و مسیحی در نظر آورید که در تمام عمر خود هیچ گاه روی خوش به دین و مظاهر دینی نشان نداده و همیشه در صدد امحای تفکرات دینی برآمده است. حال در وقت مرگ و پیش از مردن می خواهد تا کشیشی بر بالین او حاضر شود، به راستی، کدام میل و خواست انسان هایی که در طول مدت عمر، ترجیحات و خواست هایشان در تغییر و تحوّل است باید اصلی و مهم به حساب آیند، آیا ترجیحات افراد نابالغ را باید نادیده انگاشت؟
به نظر می رسد، تنها راه، توسل به ادراکات شهودی است، چرا که به ظاهر معیار و مدرکی وجود ندارد تا براساس آن ترجیحات واقعی درست و غیر قابل تغییر را بتوان برگزید، البته مشی و شیوه شهودگرایانه هم مشکلات خاص خود را خواهد داشت.
اما با همه این اوصاف، برخی معتقدند که سودگرایی ترجیحی هم مانند حساب لذت سنج بنتام از حلّ مشکل قیاس میان فردی ناکام است. فیلسوفان معاصری همچون کنت آرو۱۰۲ وجود راهی برای برهم انباشتن ترجیحات اصلی فرد در جامعه و موازنه و محاسبه آنها برای آن که بتوان راهبرد و سیاستی را برای برآوردن ترجیحات مهم آدمیان اتخاذ کرد، انکار کرده اند، که مبتنی بر مباحث پیچیده در بابِ نظریه بازی۱۰۳ است، که به قضیه عدم امکان آرو، مشهور است.۱۰۴
● خلاصه و جمع بندی
معنا و ماهیت سود در نظر سودگرایان کلاسیک نظیر بنتام و جیمز میل، تنها مرادف و مساوی با لذت است، و این دو بر محاسبات کمی لذات تکیه و توصیه می کنند. جان استوارت میل بین لذات به لحاظ کیفی تمایز و تفکیک قائل است، و بٌعد کیفیت را به حساب لذت سنج بنتام اضافه می کند، و لذت گرایی کیفی را عرضه کرده است.
در اوایل قرن بیستم، مور تکثرگرایی را در ارزش اخلاقی مطرح کرد و سودگرایی آرمانی را پیش نهاد. در نظر او، بیشینه کردن سود، تنها به معنای ارتقای لذات نیست، بلکه تلاشی برای به بار آوردن و بالا بردن میزانِ ارزش های متکثری است که ذاتاً ارزش مندند و لذت تنها یکی از آنهاست.
به دلیل محدودیت ها و مشکلاتی که سودگرایی و حساب لذت سنج بنتام در مقام تحقق خارجی با آن روبه رو بود، در رویکرد جدیدی، نظریه سنجش ارضای امیال مطرح شد، و پس از چندی این نظریه با طرح و تدوین دیدگاه سودگراییِ ترجیحی تکمیل شد. در سودگراییِ ترجیحی، بر تلاش برای برآورده ساختن ترجیحات عقلایی و اصیل و مهم تأکید می شود نه بر ارضای هر میل و ترجیح خام و خطاآلود.
اما همان گونه که بیش از این اشاره شد، سودگراییِ ترجیحی هم خالی از اشکال نبوده و از دست رس انتقادها به دور نمانده است. به طور کلی، ساختار نگرش سودگرایانه همیشه با معضلِ محاسبه پیامدها درگیر بوده است.
در نهایت، پاسخ به این پرسش که معنا و مصداق سود چیست و چه چیزی ارزش ذاتی دارد و بنابر رهیافت سودگرایانه، باید میزان آن را محاسبه و موازنه نمود و بنابر الزام اخلاقی مبتنی بر اصل سود، بیشینه کرد، ما را به تقریرهای متعدد و متنوع قسم سودگرایی رهنمون می سازد که شرح آنها پیش از این گذشت.
۱) سودگرایی لذت گرایانه بنتام و جیمز میل.
۲) سودگرایی شبه لذت گرایانه، شبه آرمانی، سعادت محور و معتدل میل.
۳) سودگرایی آرمانی یا تکثرگرای جی. ای. مور و رشدال و
۴) سودگرایی ترجیحی آرم هِر و پیتر سینگر و برخی سودگرایان معاصر.

نویسنده: سید محمد - حسینی سورکی
ارسال کننده: Rohan Senemmar
پی نوشت ها:
۱. Normative Ethics
۲. Ethics
۳. از دیگر شاخه های مهم فلسفه اخلاق و مباحث مهم و مطرح در آن می توان به اخلاق کاربردی (Applied Ethics) و فراخلاق (Meta Ethics) و روان شناسی اخلاقی (Moral psychology) اشاره کرد.
See: Encyclopedia of Ethic، Edited By Lawrence. C. Becker and charlotte B. Becker Routledge، New York andLondon Routledge ، ۲۰۰۱.
۴. Virtue Ethics
۵. گرترود الیزابت آنسکام، فیلسوف اخلاق و عضو مکتب فلسفه تحلیلی است. او از طرفداران ویتگنشتاین است و در دوران حیات او ترجمه برخی آثارش را آغاز کرد.
See: Diamond. زAnscomb. Eس In: Encyclopedia of Ethics، Edited by Lawrence C. Becker and Charlotte، B. Becker. New York and London، Routledge، ۲۰۰۱ V۱. P.۷۴-۷۶.
۶. Modern Moral Philosophy.
۷. برخی فیلسوفان معاصر همچون السدر مک اینتایر (Macintyre، Alsdir) و فیلیپا فوت (Philippa Foot) (۱۹۲۰) فیلسوف آمریکایی معاصر، از این نظریه دفاع می کنند.
۸. Agent Centered
۹. See: Crisp. Roger and Slote. Michal، زVirtue Ethicsس in: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، Edited by Edward Craige: London، Routledge، ۱۹۹۸، v.۹، p.۶۲۳-۶۲۵.
۱۰. Deontological Theories
۱۱. Divine Command Theory
۱۲. Intuitionism
۱۳. Teleological Theory
۱۴. Rightness
۱۵. See: Krosgaard. Ch. زThelogical ethicsس، in The Routledge Encyclopedia of Philosophy، v.۹، p.۲۹۴.
۱۶. Consequentialism
۱۷. Moral utilitarianism
۱۸. See: Crips، R & Chapel T. زUtilitarianismس in: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، v.۹، p.۵۵۶.
۱۹. Egoism
See: Richmond Campel، زEgoismس in: Encyclopedia of Ethic، Edited by Lawrence C. Becker and Charlotte، B. Becker. New York and London، Routledge، ۲۰۰۱ V۱. P.۴۴۶-۴۵۱.
۲۰. Altruism
See: Blum Laerence زAltruismس in: Encyclopedia of Ethic، VI. p.۵۰-۵۵.
۲۱. Universal
۲۲. Utility
۲۳. Happiness
۲۴. Welfare
۲۵. Principle Of Utility
۲۶. Principle Of Greatest Happiness
۲۷. See: Crips، R & Chapel T. زUtilitarianismس in: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، Edited by Edward v.۹، p.۵۵۶، And See: Bentham، Jeremy، An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Batches، Book، Kitcheners، ۲۰۰۰، Ch.I. & ۴.
۲۸. Bentham، Jeremy، An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Ch.۴، pp.۳۱-۳۵.
۲۹. See: Bentham، Jeremy، ibid، Ch.۴، pp.۳۱-۳۵.
۳۰. Aggregative
۳۱. Total
در دیدگاه های معاصر سودگرایانه، برخی بر ارتقای متوسط سطح سود و میانگین رفاه جمعی و همگانی تأکید می کنند که به سودگرایی میانگین (Average) در مقابل سودگرایی سرجمع (Total) شناخته شده است.
۳۲. Positive
برخی سودگرایان در دوره های اخیر قائل به سودگرایی سلبی (Negative) هستند و رویکردی سلبی در سیاست سودگرایانه اتخاذ می کنند، به این معنا که معتقدند، ما نباید در پی بیشینه کردن رفاه باشیم، بلکه به نحو سلبی همیشه باید در پی تقلیل آلام و دردها و زجر و زحمت ها یعنی (Minimize Suffering) باشیم. کارل ریموند پوپر، فیلسوف مشهور معاصر به این امر معتقد بود.
See: Smart، J. J. Utilitarianism for and against، NewYork/London، Cambridge University Press، ۱۹۷۳، pp.۲۶-۲۸.
۳۳. Maximizing Utility
۳۴ . سودگرایی در دوره های معاصر نفوذ و تأثیرات بسیاری داشته و متفکران بسیاری از آن پیروی و جانب داری کرده اند، البته تقریرهای متنوع و شاخه ها و شقوق مختلفی یافته است. سودگرایی عمل نگر (Act Utilitarianism) و سودگرایی قاعده نگر (Rule Utilitarianism) دو تقریر متفاوت و مهم سودگرایی به شمار می روند.
ر.ک: فرانکنا، ویلیام، فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، انتشارات طه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵، صص۸۳ ـ۹۴.
۳۵. Hedonistic Utilitarianism
۳۶. Good
۳۷. Pleasure
۳۸. Pain
۳۹. Bentham، Jeremy، An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Ch. ۱۰، p.۸۴.
۴۰. Psychological Hedonism
۴۱. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Ch.۱، p.۱۴-۱۵.
۴۲. See: Ibid، Ch.۱، p.۱۴.
۴۳. Descriptive
۴۴. G. E. Moore
جی. اِی. مور، فیلسوف اخلاق قرن بیستم به شهودگروی (Intuitionism) باور داشت و معتقد بود برای توجیه اصول و ارزش های اخلاقی و تشخیص معنای خوب و بد باید به شهود عقلانی، توسل جست. او نظریه های سودگرایانه بنتام (J. Bentham) و میل (J. S. Mill) و دیگر نظریه های اخلاقی همچون خودگرایی را در معرض مغالطه طبیعت گرایانه (Naturalistic fallacy) می دانست، و به شدّت آنها را رد می کرد. ر.ک: جوادی، محسن، باید و هست، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵.
۴۵. Instrumental
۴۶. Inherent
۴۷. Monist
۴۸. Value
۴۹. Obligation
۵۰. Felsitic Calculus (Hedonic Calculus)
۵۱. Bentham، Jeremy، An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Ch.۴، pp.۳۰-۳۵.
۵۲. Diminution
۵۳ . بر این اساس، بنتام را در تحلیل و طبقه بندی های مصطلح معاصر، سودگرای عمل نگر (Act Utilitarian) یا سودگرای مستقیم (Direct utilitarian) می دانند، در مقابل، تقریر دیگر سودگرایی یعنی سودگرایی قاعده نگر (Rule Utilitarianism) نقش قواعد عام و عرفی اخلاقی را هم در تعیین درستی و نادرستی افعال نادیده نمی انگارد.
۵۴. Intensity
۵۵. Duration
۵۶. Certainty
۵۷. Propinquity
۵۸. Purity
۵۹. Fecundity
۶۰. Extent
۶۱ . وسعت و شمول، یعنی در نظر گرفتن دامنه و تعداد افرادی که تحت تأثیر لذت و درد قرار می گیرند. به عبارتی، عملی که بیشترین افراد را ملتذ و منتفع سازد، از درجه و رتبه بالاتری در محاسبات سودسنج، برخوردار است.
۶۲. Simple
۶۳. Complex
۶۴. See: Bentham، Jeremy، An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Batches، Book، Kitcheners، ۲۰۰۰. Ch۵، pp.۳۵-۴۱.
۶۵. Hedonism
۶۶. لذت گرایی بنا به یک تقسیم دو فرد دارد: ۱) لذت گرایی شخص محور که همان خودگروی است. ۲) لذت گرایی کل محور که بدان سودگرایی اطلاق می شود.
۶۷. Universalist
۶۸. Egoist
۶۹. Utilitarianism
۷۰ . جان استوارت میل (J. S. Mill) فیلسوف تجربه گرای بریتانیایی که کتابی در فلسفه اخلاق و در دفاع از سودگرایی با همین نام (Utilitarianism) دارد. او مستقل از بنتام و پدرش جیمز میل می اندیشید و جرح و تعدیل هایی هم نسبت به ایده های سودگرایانه بنتام وارد ساخته است. به دلیل شهرت او و کتاب معروفش برخی سودگرایی را با نام او می شناسند.
۷۱. See: Hare R. M. Objictive Prescription، Oxford، London، ۱۹۹۹، pp.۱۵۵-۱۵۶.
۷۲. "Crips and Capple Utilitarianism"، In: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، V.۹، p.۵۵۴-۵۵۶.
۷۳. See: Mill، John، Stuart، Utilitarianism، Batch books، Kitcheners، ۲۰۰۱، Ch.۲، p.۱۳.
۷۴. Quality
تت ۷۵ . در نظریات جدید سودگرایانه بر این مطلب تأکید می شود که نباید تنها به دنبال ارضای امیال و لذات شهوانی بود، بلکه برخی حالت های آگاهی ذهنی هم به عنوان چیزهای ذاتاً خوب باید ملاحظه و محاسبه شوند. در سنجش لذت گرایانه، این مبنای فکری را در نوعی خاص از سودگرایی با نام سودگرایی (بر مبنای) حالت ذهنی (Mental State Utilitarianism) می توان دید.
ر.ک: گری، جان، فلسفه سیاسی جان استوارت میل، ترجمه خشایار دیهیمی، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۰۶.
۷۶.Crips and Capple، زUtilitarianismس، In: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، V.۹، p.۵۵۳.
۷۷. Eudemonistic Utilitarianism
See: Crips and Capple، زUtilitarianismس، In: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، V.۹، p.۵۵۲.
۷۸. Moral Pluralism
۷۹. See: Smart، J. J. زExtreme and Ristricted Utilitarianismس، In: Theory Of Ethics، Edited By Philippe Foot، Oxford University Press، London Glasgow، ۱۹۷۹، p.۳۹.
۸۰. Qualified
۸۱.Moral Pluralism
تکثرگرایی ارزشی، به این معناست که ارزش ها، الزامات، فضایل، ایدئال ها، اصول و مبانی اخلاقی فی نفسه (Inherently) متکثر و متعدّدند و قابل فرو کاهیدن به یک اصل واحد و قابل اشتقاق از یک اصل و آرمان واحد نیستند. در نظر تکثرگرایان اخلاقی، ارزش ها و خیرات مبنایی متکثر و متنوع اند. آیزا برلین (A. Berlin) ( ـ ۱۹۰۹) فیلسوف سیاسی معاصر، با تکیه بر دیدگاه مونیستی (وحدت گرا) به شدت از پلورالیزم ارزشی و متنوع و عدم توافق پذیری ارزش ها و هم چنین اصول اخلاقی دفاع می کند.
ر.ک: گری، جان، فلسفه سیاسی آیزا برلین، ص۶۸ و۸۴.
۸۲. Naturalistic
۸۳. Intuitionism
۸۴ . جی. ای. مور بنتام را متهم به ارتکاب مغالطه طبیعت گرایانه می کند. از نظر او، خوب را نمی توان با هیچ وصف طبیعی دیگری یک سان گرفت. خوب امر بسیطی است که جز با شهود عقلانی نمی توان معنا و ماهیت آن را درک و دریافت کرد.
۸۵. Ideal Utilitarianism
۸۶ . برخی جزیی گرایان اخلاقی (Moral Particularists) هم به نوعی تکثر ارزشی و اخلاقی معتقدند، البته آنان به هیچ اصل اخلاقی باور ندارند و معتقدند کارها و امور اخلاقی هرگز قابل دسته بندی نیستند و اصول عام اخلاقی مانعی در تلاش برای تعیین و تشخیص عمل درست و صحیح و مطلوبند، و اگر چنین نباشند، دست کم هیچ فایده ای هم در بر ندارند. ر.ک: محمود فتحعلی، بصیرت اخلاقی، ص۳۲۲ـ۳۲۳.
۸۷ . هستنیگر رشدال H. Rashdal (۱۹۲۴ـ ۱۸۵۸) برای اولین بار واژه سودگرایی آرمانی را برای اشاره به سودگرایی تکثرگرای مور در کتاب (Theory of Good) استعمال کرد. او هم به این دیدگاه معتقد بود.
۸۸ . ر.ک: براندت، ریچارد، (اشکالات واقعی و ادعایی سودگرایی) ترجمه محمود فتحعلی، ارغنون، ش۱۶، تابستان ۱۳۷۹، ص۲۳۳ و۲۳۴.
۸۹. Interpersonal Comparison Of Utility Problem
۹۰ . همپتن، جین، فلسفه سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص۲۲۳.
۹۱. Desire Satisfaction
۹۲ . راسل، برتراند، اخلاق و سیاست، ترجمه علی حیدریان، بی جا و بی تا، ص۱۸۴ و۷۵.
۹۳ . ر.ک: براندت، ریچارد، (اشکالات واقعی و ادعایی سودگرایی) ترجمه محمود فتحعلی، ارغنون، ش۱۶، تابستان ۱۳۷۹، ص۲۳۳ و۲۳۴.
۹۴. Preference Utilitarianism
۹۵ . آر. ام. هر (Richard Mervin، Hear) یکی از رهبران فیلسوفان اخلاق معاصر، که در سه حوزه فلسفه اخلاق، یعنی فرااخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق کاربردی نظریات بحث برانگیزی دارد. او یک ناشناخت گرا (Non Cognitivist) و معتقد به نظریه فرااخلاقی توصیه گرایی (Prescriptivism) است که خود او مؤسس آن است. کتاب زبان اخلاق (Language of Morals) او از کتب مهم اوست که بسیار مورد توجه فلاسفه اخلاق بریتانیایی واقع شده است.
۹۶. Preference
۹۷. See: Honderich، Ted، Oxford Companion to Philosophy، Oxford، Oxford University Press، ۱۹۹۵، p.۸۹۰.
۹۸. Preference
See: Hare R. M. Objective Prescription، pp.۱۵۵-۱۵۶
۹۹. See: Mautner، Thomas، Penguin Dictionary of Philosophy، London، ۲۰۰۰، p.۴-۹۱.
پیتر سینگر (Peter Singer) (۱۹۴۶) از فیلسوفان متأخّر، سودگرا و عضو پارلمان فلسفی در دانشگاه Latrobe در استرالیا، یکی از سودگرایان ترجیحی است.
۱۰۰ . علاوه بر این، نظریه های دیگری هم نظیر نظریه فایده مورد انتظار (Expected Utility Theory) از سوی فیلسوفانی نظیر جان فون نویمان (J. F. Neuman) مطرح و پرورانده شد، که راهی برای کاری شبیه بیشینه کردن و اندازه گیری ترجیحات پیش رو نهاده اند. ر.ک: همپتن، جین، فلسفه سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص۲۲۳.
۱۰۱ . براندت، ریچارد، (اشکالات واقعی و ادعایی سودگرایی) ترجمه محمود فتحعلی، ص۲۳۶.
۱۰۲. Kenneth Arrow
۱۰۳. Game Theory
See: Hardin، Russell، زGame Theoryس، in: Encyclopedia of Ethic، Edited ByLawrence C. Becker and Charlotte، B. Becker، New York and London، Routledge، ۲۰۰۱، V.۱، p.۵۹۲.
۱۰۴. See: Honderich، Ted، Oxford Companion to Philosophy، p.۵۹.
کتاب نامه:
براندت، ریچارد، (اشکالات واقعی و ادعایی سودگرایی) ترجمه محمود فتحعلی، ارغنون، ش۱۶، تابستان ۱۳۷۹.
جوادی، محسن، باید و هست، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵.
راسل، برتراند، اخلاق و سیاست، ترجمه علی حیدریان، بی جا و بی تا.
فرانکنا، ویلیام، فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، انتشارات طه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵.
گری، جان، فلسفه سیاسی آیزا برلین، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۹.
گری، جان، فلسفه سیاسی جان استوارت میل، ترجمه خشایار دیهیمی، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۶.
گری، جان، فلسفه سیاسی فون هایک، ترجمه خشایار دیهیمی، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰.
همپتن، جین، فلسفه سیاسی، ترجمه خشایار دیهیمی، انتشارات طرح نو، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۰.
Bentham، Jeremy، An Introduction to the Principles of Morals and Legislation، Batches، Book، Kitcheners، ۲۰۰۰.
Blum Lawrence، زAltruismس in: Encyclopedia of Ethic، Edited By: Lawrence C. Becker and Charlotte، B. Becker، New York and London، Routledge، ۲۰۰۱.
Crips، Roger and Slote، Michel، زVirtue Ethicsس in: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، Edited By: Edwards Craige: London، Routledge، ۱۹۹۸.
Hare R. M. Objective Prescription، Oxford، London، ۱۹۹۹.
Honderich، Ted، Oxford Companion to Philosophy، Oxford، Oxford University Press، ۱۹۹۵.
Mill، J. S.، Utilitarianism، Batch books، Kitcheners، ۲۰۰۱.
Mautner، Thomas، Penguin Dictionary of Philosophy، London، ۲۰۰۰.
Campel، Richmond، زEgoismس in: Encyclopedia of Ethic، Edited by، Lawrence C. Becker and Charlotte، B. Becker. New York and London، Routledge، ۲۰۰۱.
Smart، J. J. زExtreme and Ristricted Utilitarianismس، In: Theory Of Ethics، Edited By: Philippe Foot، Oxford University Press، London Glasgow، ۱۹۷۹.
Smart، J. J. Utilitarianism for and against، NewYork/London، Cambridge University Press، ۱۹۷۳.
Korsgaard Christine M. زTeleological ethicس، In: The Routledge Encyclopedia of Philosophy، Edited by، Edward Craige: London، Routledge، ۱۹۹۸.

منبع : باشگاه اندیشه