وجدان کاری

وجدان کار که گاه از آن به اخلاق کار تعبیر می‌شود، به معنای گرایش به انجام صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم است. به بیان دیگر، گرایش و نیروی درونی که سبب می‌شود فرد بدون وجود هیچ‌گونه کنترل و نظارت خارجی، کارش را به نحو احسن انجام دهد، وجدان کار نامیده می‌شود. از این رو، پرکاری، انجام بهتر کار، کنترل درونی و مسئولیت پذیری، از نشانه‌های وجدان کار و در مقابل، کم‌کاری، اهمال کاری، نظارت خواهی و مسئولیت گریزی، از علائم ضعف وجدان کاری به شمار می‌رود. مقام معظم رهبری در پیام نوروزی سال ۷۴ با تاکید بر اهمیت وجدان کاری فرمودند: “کسانی که وجدان کاری دارند، کار را عملی صالح، وظیفه‌ای حقیقی، مسئولیتی اجتماعی و سیاسی و یک عبادت می‌دانند، رحمت خدا انسانهایی را شامل می‌شود که وظایف خود را نیکو، محکم، متقن و صحیح انجام دهند و از سرهم‌بندی و بی‌اعتنایی به استحکام کار به شدت پرهیز کنند”.
پیشوایان معصوم (ع) نیز همواره به ارزش و اهمیت وجدان کاری و آثار مثبت فردی و اجتماعی آن تاکید داشتند. امیرالمومنین علی (ع) می‌فرمایند: “امانت‌داری و وفای به عهد، درست انجام دادن کارهاست”. در بیان دیگری حضرت وجدان کاری را زینت انسان می‌داند و می‌فرماید: “زینت و زیبایی انسان به راستی و درستی است نه به لباس نیکو”. از امام صادق (ع) روایت شده است: “هنگامی که مومن کارش را به خوبی و درستی انجام دهد، خداوند ثواب آن کار را هفتصد برابر می‌کند”. رسول خدا (ص) نیز فرمودند: “خداوند کسی را که هر گاه کاری بر عهده‌اش می‌نهند به درستی انجام می‌دهد، دوست می‌دارد”.
داشتن وجدان کاری به فعالیت‌های اجتماعی ارزش و اعتبار می‌بخشد و کسانی که همواره در زندگی کاهلی و کم کاری می‌کنند، آسیب‌های جبران ناپذیری به خود و اجتماع وارد می‌سازند. از بعد فردی لقمه‌های خود را به حرام آلوده می‌سازند و از بعد اجتماعی، چرخه کار جمعی را از حرکت می‌اندازند. در سیره ائمه معصومین (ع) توصیه‌های بسیاری برای اصلاح، به این‌گونه افراد وارد شده است. حضرت علی (ع) به خیاطی که کم‌کاری می‌کرد، فرمودند: “ای خیاط، نخ‌ها را سفت و محکم کن، درزها را کوچک بگیر، کوک‌ها را نزدیک به هم بزن، زیرا من از پیامبر خدا (ص) شنیدم که فرموده: “خداوند در روز واپسین، خیاط خیانت پیشه را در حالی محشور می‌کند که لباسی که خود آن را دوخته و در آن خیانت روا داشته، بر تن کرده است”. اضافه‌های پارچه را برندارید، زیرا حق صاحب لباس است...”. امام سجاد (ع) در مورد وجدان کاری در تعلیم و تربیت می‌فرماید: “اگر مردم را به خوبی و درستی آموزش دهی و با آنان به خشونت رفتار نکنی و آنها را به ستوه نیاوری، خداوند از فضل و بخشش خود تو را برکت می‌دهد”.
ریاکاری یکی از نشانه‌های نبود وجدان کاری است. کسانی که در حضور رئیس یا مدیر ناظر، وظیفه خود را به دقت و درستی انجام می‌دهند، ولی زمانی که احساس می‌کنند هیچ فردی مراقب و ناظر آنها نیست، رو به تنبلی و سستی می‌آورند و از یاد می‌برند که عالم محضر خداست، از وجدان کاری بی‌بهره‌اند. حضرت علی (ع) می‌فرماید: “ریاکار چهار نشانه دارد: وقتی تنهاست با سستی و تنبلی کار می‌کند و چون در میان مردم باشد، شاداب و بانشاط است، وقتی از او تعریف می‌شود بیشتر کار می‌کند و چون از او تعریف نشود، کار را ناقص انجام می‌دهد”. بی‌شک، از دست دادن فرصتها و کم‌کاری در امور، نتیجه‌ای جز پشیمانی و عذاب وجدان ندارد، همان‌گونه که امیرمومنان علی (ع) می‌فرماید: “هر کس عمدا در کار خود کوتاهی کند، به اندوه و ناراحتی گرفتار می‌شود”. وجدان کاری انسان را وا می‌دارد تا همواره برای تحقق آرمانهای زیر تلاش نماید:
۱) کار باید بدون عیب و نقص و در نهایت دقت و صداقت انجام گیرد.
۲) کار باید تا سر حد امکان به نتیجه‌های منطقی و تعریف شده منتهی گردد.
۳) کار باید به موقع و در زمان مناسب و لازم آن انجام گیرد.
۴) کار باید با صرف کمترین هزینه انجام گیرد.
عوامل موثر بر ایجاد و تقویت وجدان کاری
یکی از عوامل مهم و بنیادین در تحکیم وجدان کار، باورها و زیرساختهای فکری صحیح نسبت به علل و اسباب تاثیرگذار بر سرنوشت انسان است. اندیشه‌های نادرست و خرافی همچون جبر تاریخ و محیط، اعتقاد به بخت و اقبال و نیز تلقی نادرست از مفاهیمی چون قضا و قدر، زهد و بی‌ارزشی دنیا و حتی نگرش منفی به کار در میان برخی افراد و جوامع، هر یک مانعی در برابر وجدان کار و عاملی برای سستی و عقب ماندگی به شمار می‌رود. در بینش اسلامی، چنین نگرشهایی یا به طور کلی بی‌پایه شمرده شده و یا برداشت درست و سازنده آن به روشنی بیان شده است. در نگرش اسلامی، تغییر سرنوشت انسان به دست خود اوست و هر گونه تاثیر جبری عوامل خارجی، مردود و هر نوع خرافه‌پرستی و خرافه گرایی ممنوع اعلام شده است. از سوی دیگر، آموزه‌های دینی با ارائه مفاهیمی صحیح و سازنده از قضا و قدر، زهد و مانند آن، و با تبیین جایگاه والای کار، از هر گونه پنداری که آدمی را دعوت به سستی و کم‌کاری نماید و موجب عقب‌ماندگی وی گردد، جلوگیری نموده و سعادت او را تنها در گرو تلاش وی دانسته است: “و ان لیس للانسان الا ما سعی”(نجم/۳۹.) دلبستگی به کار و خشنودی از آن، نیز نقش مهمی در تقویت وجدان کار و روحیه سخت کوشی دارد، چنانکه بی‌رغبتی به کار و اجباری انگاشتن آن، مایه ضعف وجدان کاری و در نتیجه، کم‌کاری و مسامحه‌کاری می‌شود. نقش آموزه‌های دینی در این باره، بسیار برجسته است، چه اینکه در باور فرد مسلمان، کار و تولید، عبادتی بزرگ و تامین کننده سعادت دنیوی و اخروی اوست و نشاط و لذت در زندگی، عزت و اعتبار اجتماعی و نیز توان و برتری ملی، تنها در پرتو کار و تلاش دست‌یافتنی است. از این رو، بر فعالیت اقتصادی حتی در حال توانگری و بی‌نیازی مادی نیز تاکید شده است. در مقابل، بیکاری و کم‌کاری موجب دوری از خدا و بیهودگی اجتماعی و در نتیجه سلب عزت و اعتبار اجتماعی است(به نقل از: ایروانی، جواد، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، دانشگاه رضوی، ص ۸۴ و ۸۵.)

علی خانی

منبع : روزنامه رسالت