رشوه در نظام اداری

اخیراً سازمان شفافیت سازی جهانی کشور جمهوری اسلامی ایران را در میان ١٤٦ کشور جهان در مرتبه ٨٨ قرار داده است و شاخص ایران در این رتبه بندی ٩/٢ از ١٠ بوده است ، بر اساس شاخص تعیین شده از سوی سازمان مذکور ١٠ کمترین میزان فساد و صفر بیشترین میزان فساد را نشان می دهد در فهرست اعلام شده قبلی ایران نسبت به سال قبل ٩ رده تنزل کرده است . گزارش سازمان بر این نکته تأکید دارد که کشورهای در حال توسعه تولید کننده نفت نظیر آنگولا ، آذربایجان ، چاد ، ایران و عراق همه امتیاز پائینی کسب کرده اند (برای کشوری که به حق پرچمدار جهان اسلام بوده و ظرفیت و پناسیل لازم برای محوریت سایر کشورهای مسلمان و ملتهای آزاده جهان را دارد ، این رتبه از نظر سلامت اداری شایسته نیست) .
همانگونه که آگاهان به مسائل سیاسی و اجتماعی مطلعند انقلاب اسلامی به عبارتی مبارزه با فساد رژیم پهلوی بود . پس از پیروزی انقلاب اسلامی تقریباً به مدت ٣ سال دوران انتقال و تثبیت قدرت و ٨ سال دوران دفاع مقدس ، که در این سالها فضای معنوی متأثر از انقلاب اسلامی و جنگ ، بر جامعه حاکم و فسادی به آن صورت نبود و به ندرت فساد پیش می‌آمد و به شدت نیز قبیح بود .
در ٨ سال بعدی که دوران بازسازی و سازندگی شکل گرفت از قبح مادیگری کاسته شد و مردم آرام آرام به سوی مادیات رفتند فعالیتهای کلان اقتصادی آغاز شد و به موازات آن فساد اداری شروع گردید (هر چند دستورالعمل به دستگاههای دولتی مبنی بر خودکفائی مزید بر علت شد و همه به یکباره به دنبال کسب درآمد رفتند) در این دورة‌ ٨ ساله فرمایشات رهبری تأکید بر مبارزه با فقر ، فساد و تبعیض داشت در سال ١٣٧٩ مقام معظم رهبری موضع گیری علنی داشتند و در سخنرانی خود به وجود فساد از سوی دولتمردان اذعان و به دولت دستور مبارزه با فساد را صادر و دولت را موظف به این امر نمودند و فرمودند قوة مجریه قبل از ورود قوة قضائیه خودش در مورد خود تصمیم بگیرد و فسادها را شناسائی و برخورد نماید البته محاکمات علنی هم در این مدت شروع شده بود .
عطف به سخنرانی مقام رهبری و فرمان ٨ ماده‌ای معظم له در ١٠/٢/١٣٨٠ به رؤسای قوای سه گانه زمینه اقدامات حکومت برای فعالیتهای ضد فساد فراهم شد و دولت هم رسماً وارد مبارزه با فساد گردید و ستاد ارتقاء سلامت ادرای و مبارزه با فساد فعالیت کلان خود را آغاز کرد تهیه آیین نامة پیشگیری و مبارزه با رشوه در دستگاههای اجرائی و ابلاغ آن به سایر دستگاههای دولتی در سال ١٣٨٣ در همین راستا می‌باشد .
از طرفی دیگر در سایتهای خبری به نقل از آقای روبین هورس معاون پژوهش سازمان بین المللی شفافیت آمده بود که پرداخت رشوه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و حتی کشورهای اروپایی به یک مسئله روزمره تبدیل شده است وی در ادامه اظهاراتش تصریح کرد بر اساس تازه‌ترین پژوهشهای انجام شده پلیس و دستگاه قضائی بیشترین رشوه را در بین کشورهای مختلف جهان دریافت کرده اند البته قارة آفریقا در رتبه اول و آمریکای لاتین در رتبه بعدی قرار دارند (٣٦ درصد مردم آفریقا و ١٧ در صد مردم آمریکای لاتین در ١٢ ماه گذشته رشوه داده اند) لذا می‌بینیم که رشوه از بیماریهای مهلک در همه نظامهای حکومتی و اداری است و می‌توان ادعا نمود رشوه یکی از بلاهای بزرگی است که از قدیم ترین زمانها دامنگیر بشر شده و امروز با شدت بیشتر ادامه دارد بطوریکه ذهن و اندیشه بسیاری از دانشوران را برای از بین بردن آن به خود مشغول کرده و ساز و کارهایی برای آن در نظر گرفته اند .
● تعاریف رشوه :
آنچه که از تعاریف رشوه در کتب لغت بطور مختصر بدست می‌آید این است که رشوه به معنای :
١) دادن مالی به کسی برای انجام دادن مقصود خود است .
٢) آنچه به کسی دهند تا کارسازی ناحق کند .
٣) چیزی است که برای باطل ساختن حق یا ثابت کردن باطل داده میشود .
● حرمت رشوه از نگاه قرآن و حدیث :
اسلام از دیر باز به موضوع رشوه توجه کرده و احکام و دستورهایی برای مبارزه با این آفت صادر کرده است از منظر اسلام رشوه خواری یکی از بزرگترین موانع اجرای عدالت اجتماعی بوده و هست و سبب می‌شود قوانین که قاعدتاً باید حافظ منافع طبقات ضعیف باشد به سود مظالم طبقات نیرومند که باید قانون آنها را محدود کند به کار بیفتد .
چونکه زورمندان و اقویا ، همواره قادرند که با نیروی خود ، از منافع خویش دفاع کنند ، و این ضعفا هستند که باید منافع و حقوق آنها در پناه قانون حفظ شود ، بدیهی است اگر باب رشوه گشوده شود قوانین درست نتیجه معکوس خواهند داد ، زیرا اقویا هستند که قدرت بر پرداختن رشوه دارند و در نتیجه قوانین بازیچه تازه ای در دست آنها برای ادامه ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ضعفا خواهد شد . به همین دلیل در هر اجتماعی ، رشوه نفوذ کند ، شیرازه زندگی آنها از هم می پاشد و ظلم و فساد و بی عدالتی و تبعیض در همه سازمانهای آنها رخنه میکند و از قانون عدالت جز نامی باقی نخواهد ماند .
لذا در اسـلام مسأله رشوه خواری با شدت هرچـه تمام تر مورد تقبیـح قرار گرفتـه و محکوم شده است و یکی از گنـاهان کبیـره محسوب میشود .
ولی قابل توجه این است که زشتی رشوه سبب می شود که این هدف شوم در لابلای عبارات و عناوین فریبنده دیگر انجام گیرد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نامهائی مانند : هدیه ، تعارف ، حق و حساب ، حق الزحمه ، انعام ، بخشش ، امتیاز و اعتبار در شرکتها ، فروشگاهها و بانکها استفاده کنند و لی روشن است این تغییر نامها به هیچ وجه تغییری در ماهیت آن نمیدهد و در هر صورت پولی و امتیاز و اعتباری که از این طریق گرفته می‌شود حرام و نامشروع است اسلام رشوه را در هر شکل و قیافه ای محکوم کرده است ، اسلام حتی برای اینکه قاضی گرفتار رشوه های مخفی و ناپیدا نشود ، دستور می‌دهد قاضی نباید شخصاً به بازار برود مبادا تخفیف قیمتها بطور ناخودآگاه روی قاضی اثر بگذارد و در قضاوت جانبداری تخفیف دهنده را کند ، چه خوب است مسلمانان از کتاب آسمانی خود الهام بگیرند و همه چیز خود را در پای بت رشوه خواری قربانی نکنند آیات و روایت ذیل نمونه‌ای از نظرات دین مبین اسلام در بارة حرام بودن رشوه است :
١) آیه ١٨٨ سوره بقره می‌فرماید :«و لا تأکلوا اموالکم بینکم بالباطل و تدلو الی الحکام لتأکلوا فریقاً من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون» : اموال یکدیگر را به باطل و به ناحق در میان خود نخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه آن را به عنوان رشوه به قضات ندهید علامه طباطبایی (ره) میفرماید کلمه تدلوا مضارع از باب افعال ادلا است و به معنای آویزان کردن دلو در چاه برای بیرون کشیدن آب است و این کلمه را به عنوان کنایه در دادن رشوه به قضات تا بر طبق میل آدمی رأی دهند ، استعمال میکنند و این کنایه ای لطیف است که میفهماند رشوه دهنده که میخواهد حکم قاضی را به خود جلب کند و با مادیات ، عقل و وجدان او را بدزدد مانند کسی است که با دلو خود آب را از چاه بیرون می کشد . مجموع آیه کلام واحدی است که یک مفهوم را میرساند و آن نهی از مصالحه ای است که راشی و مرتشی بر سر خوردن مال می کنند .
٢) آیه ٤٢ از سوره مائده می‌فرماید :‌ «سماعون للکذب اکالون للسحت و . . . » به سخنان تو بسیار گوش میدهند تا آن را تکذیب کنندو مال حرام (رشوه)فراوان میخورند و . . . کلمه سحت در لغت به معنای جدا کردن پوست و به معنی شدت گرسنگی است . مال مسحوت یعنی برده شده و از بیخ کنده شده است پس به مال حرام بالاخص رشوه اطلاق شده است چون مال حرام و رشوه برکت و صفا را از جامعه انسانی می‌برد همان گونه که کندن پوست درختان سبب از بین رفتن طراوت و پژمردگی آن می‌شود .
راغب در مفردات گفته است کلمه سحت به معنای پوسته ای است که دور ریخته میشود و از همین جهت است که عمل نادرستی که مرتکبش را ننگین می سازد سحت گفته میشود ظاهراً اینگونه اعمال دین و مروت مرتکب را می پوشاند و بصورت پوسته ای در می آورد که باید دور ریخته شود .
در کلام رسول خدا (ص) نیز آمده آنجا که فرمود : هر گوشتی که از سحت (یعنی از غذای حرام در بدن یک انسان) رشد کند آتش سزاوار آن است .
به همین جهت سحت را رشوه خوانده اند . پس معلوم شد هر مالی که از حرام کسب شود سحت است این آیه و آیات مرتبط همه یک سیاق دارند و از روایاتی که در شأن نزول این آیات وارد شده تأیید میشود که در بارة طایفه ای از یهود نازل شده که دو نفر از اشراف آنان با اینکه دارای همسر بودند مرتکب زنا شدند و خاخامهای یهود میخواستند به خاطر دل آنان حکم خدای در تورات که در زنای محصنه سنگسار بود مبدل به شلاق کنند کسانی را نزد رسول خدا (ص) فرستادند تا از آن جناب حکم زنای محصن را بپرسند و به آنها سفارش کردند که اگر آن جناب طبق حکم تحریفی ما یعنی شلاق حکم کرد قبول کنند و اگر حکمی دیگر (یعنی همان حکمی که علمای یهود از تورات دزدیده و پنهان کرده بودند) کرد از قبول آن بر حذر باشند .
سیاق آیه دلالت دارد بر اینکه مراد از سحت در آیه شریفه همان رشوه است و از این وصف در این مقام معلوم میشود علمای یهود که آن عده را به نزد پیامبر اسلام فرستادند برای اینکه به حکم واقعی خدا حکم نکنند رشوه گرفته بودند و حکم غیر واقعی کرده بودند البته کلمه سحت در چند آیه دیگر نیز آمده است .
٣) در آیه ٦٣ از سوره مائده آمده :«لولا ینهم الربنیون و الحبار عن قولهم الاثم و اکلهم السحت لبئس ما کانوا یعملون ـ چرا علمای نصارا و یهود ملت خود را از گفتارهای گناه (تحریف کتاب و گفتار بر خلاف حق) و رشوه خواری باز نمیدارند» در این آیه مبارک نیز عمل ارتشاء نهی گردیده است .
٤) در تاریخ زندگی پیغمبر اکرم (ص) می‌خوانیم که به او خبر دادند یکی از فرماندارانش رشوه‌ای در شکل هدیه پذیرفته ، حضرت برآشفت و به او فرمود چرا آنچه حق تو نیست می‌گیری ؟ او در پاسخ با معذرت خواهی گفت : یا رسول الله آنچه گرفتم هدیه بود پیامبر (ص) فرمود اگر شما در خانه بنشینید و از طرف من فرماندار محلی نباشید آیا مردم به شما هدیه ای میدهند ؟ سپس دستور داد هدیه را گرفتند و در بیت المال قرار دادند و و ی را از کار برکنار کرد .
٥) در حدیت شریف نبوی آمده که فرمود :«الراشی و المرتشی کلهما فی النار» رشوه دهنده و رشوه گیرنده در آتشند .
٦) در حدیث دیگری از حضرت رسول (ص) نقل شده است که می‌فرماید :« لعن الله الراشی و المرتشی و رایش بینهما » از نظر پیامبر گرامی اسلام رشوه دهنده ، رشوه گیرنده و رایش یعنی واسطه بین آن دو ملعون هستند .
٧) در نهج البلاغه در داستان هدیه آوردن اشعث ابن قیس می‌خوانیم که او برای پیروزی بر طرف دعوای خود در محکمه عدل علی (ع) متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفی پر از حلوای لذیذ به در خانه علی (ع) آورد و نام آن را هدیه گذاشت علی (ع) برآشفت وفرمود سوگواران بر عزایت اشک بریزند ، آیا با این عنوان آمده ای که مرا فریب دهی و از آیین حق باز داری ؟ . . . به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهای آنها است به من دهند که پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگیرم هرگز نخواهم کرد ، دنیای شما از برگ جویده ای در دهان ملخ برای من کم ارزش تر است علی را با نعمتهای فانی و لذتهای زود گذر چه کار ؟ . . .
٨) در حدیثی امام صادق (ع) فرمودند :«الرشا فی الحکم هو الکفر بالله» رشوه در حکم و قضا کفر به خداوند است .
● رشوه از نظر قانون
به پیروی از کتاب ، سنت ، عقل و اجماع در قوانین کشور عزیزمان نیز ارتشاء جرم شناخته شده است ماده هشت مجموعه قوانین و مقررات رسیدگی به تخلفات اداری ، در ٣٨ بند تخلفات کارکنان دولت را ذکر نموده است که مرتکبین این اعمال جهت اتخاذ تصمیم قانونی باید به هیأتهای رسیدگی به تخلفات اداری سازمان یا وزارتخانه متبوع معرفی شود بندهای مرتبط با بحث رشوه به عنوان یکی از تخلفات کارکنان دولت ، بشرح ذیل در قانون مارالذکر آمده است :
▪ بند ٥ : اخاذی
▪ بند ١٧ :گرفتن وجوهی غیر از آنچه در قوانین و مقررات تعیین شده یا اخذ هر گونه مالی که در عرف رشوه خواری تلقی می شود .
بعضی از مجازاتهای مقرر رشوه در قانون مجازات اسلامی نیز بشرح ذیل میباشد :
▪ ماده ٥٨٨ : هریک از داوران و ممیزان و کارشناسان اعم از این که توسط دادگاه معین شده باشد یا توسط طرفین ، چنانچه در مقابل اخذ وجه یا مال به نفع یکی از طرفین اظهار نظر یا اتخاذ تصمیم نماید به حبس از شش ماه تا دو سال یا مجازات نقدی از ٣ تا ١٢ میلیون ریال محکوم و آنچه گرفته است به عنوان مجازات مؤدی به نفع دولت ضبط خواهد شد .
▪ ماده ٥٨٩ : در صورتی که حکام محاکم به واسطه ارتشاء حکم به مجازاتی اشد از مجازات مقرر در قانون داده باشند علاوه بر مجازات ارتشاء حسب مورد به مجازات مقدار زائدی که مورد حکم واقع شده محکوم خواهند شد .
▪ ماده ٥٩٠ : اگر رشوه به صورت وجه نقد نباشد بلکه مالی بلا عوض یا به مقدار فاحش ارزان تر از قیمت معمولی یا ظاهراً به قیکت معمولی و واقعاً به مقدار فاحشی کمتر از قیمت به مستخدمین دولتی اعم از قضائی و اداری بطور مستقیم یا غیر مستقیم منتقل شود یا برای همان مقاصد مالی به مقدار فاحشی گران تر ازقیمت از مستخدمین یا مأمورین مستقیم یا غیر مستقیم خریداری گردد مستخدمین و مأمورین مزبور مرتشی و طرف معامله راشی محسوب میشود .
▪ ماده ٥٩٣ : هر کس عالماً و عامداً موجبات تحقق جرم ارتشاء از قبیل مذاکره ، جلب موافقت یا وصول و ایصال وجه یا مال سند پرداخت وجه را فراهم نماید به مجازات راشی بر حسب مورد محکوم میشود .
▪ ماده ٥٩٤ : مجازات شروع به عمل ارتشاء در هر مورد حداقل مجازات مقرر در آن مورد است .
همچنین در مادة ٣ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری آمده است که چنانچه کارکنان و مأمورین دولتی برای انجام دادن یا انجام ندادن امری که مربوط به سازمانهای مزبور می باشد وجه یا مال یا سند پرداخت وجه یا تسلیم مالی را مستقیماً یا غیرمستقیم قبول نماید در حکم مرتشی است اعم از این که امر مذکور مربوط به وظایف آنها بوده یا آنکه مربوط به مأمور دیگری در آن سازمان باشد ، خواه آن کار را انجام داده یا نداده و انجام آن بر طبق حقانیت و وظیفه بوده یا نبوده باشد و یا آنکه در انجام یا عدم انجام آن مؤثر بوده یا نبوده باشد و مجازاتهائی نیز برای مرتکبین تعیین نموده است و طبق تبصره ٤ ماده فوق الذکر هرگاه میزان رشوه بیش از مبلغ ٢٠٠٠٠٠ ریال باشد ، در صورت وجود دلائل کافی صدور قرار بازداشت موقت به مدت یک ماه الزامی است . از محتوای مواد قانونی اینگونه استفاده میشود که قانون گذار با تصویب این قوانین و تعیین مجازاتهای مرتکبین ارتشاء ، پیشگیری و مقابله را مد نظر قرار داده است .
● دلایل و علل :
دلایل گوناگونی برای فسادهای اداری و رشوه در جوامع مختلف بر شمرده اند شاید مهمترین دلیل اشاعه فساد اداری و رشوه نبود ساختارهای شفاف و روشن انجام امور در سازمانها است به اعتقاد کارشناسان در محیطهای اداری غیر شفاف و مبهم ، امکان کجرویهای اداری افزایش مییابد و انجام رفتارهای فساد آلود تسهیل می شود از دیگر علتهای به وجود آمدن رشوه ، عوامل ذیل را می توان نام برد :
١) فقر فرهنگی و عدم وجود باورهای استوار اخلاقی .
٢) فقر اقتصادی و نابسامانی های در آمدی کارکنان سازمانها .
۳) ضعف مقررات و قوانین بازدارنده و نظامهای کنترلی مؤثر .
۴) اعطای اختیارات بیش از حد به مدیران .
۵) اعطای امتیاز امضای طلائی به افراد .
٦) عدم ثبات در مدیریت .
٧) عدم وجود امنیت شغلی برای کارکنان .
۸) ناکار آمدی و ضعف نظام اداری .
٩) نارسائی ، پیچیدگی ، تناقض و ابهام در قوانین و مقررات اداری .
١٠) عدم وجود شایسته سالاری در عزل و نصبها .
١١) بی کفایتی حرفه ای کارکنان .
١٢) ضعف دانش و تخصص مدیران .
١٣) عدم و جود نظامهای صحیح انگیزشی و تشویق و تنبیه در ادارات .
● راهکارها :
در بحث راهکارها لازم است ابتدا استراتژی سازمان در خصوص مبارزه با رشوه انتخاب گردد سپس بر مبنای آن راهکار ارائه نمود هرکدام از کشورها و سازمانها با توجه به شرایط محیطی حاکم از قبیل : شرایط فرهنگی ، سیاسی ، جغرافیائی ، اجتماعی ، اقتصادی و مذهبی استراتژی مناسب خود را انتخاب مینمایند که اهم استراتژیها از این قرار است :
الف) استراتژی پیشگیری : این استراتژی بسیار کم هزینه است .
ب) استراتژی مبارزه : این استراتژی با نگاه پلیسی ، امنیتی و انتظامی است .
ج) استراتژی پیشگیری از وقوع فساد و مبارزه با خاطیان : این استراژی تلفیقی از پیشگیری و مبارزه است که عمدة سازمانها و کشورها از این روش استفاده میکنند . فلذا با در نظر گرفتن موارد فوق الذکر راهکارهای ذیل بمنظور پیشگیری و مقابله با رشوه پیشنهاد می‌شود :
١) شناسائی نقاط آسیب پذیر و مستعد فساد اداری و رشوه و انجام اقدامات اصلاحی در جهت حذف گلوگاهها .
٢) مؤثرترین و کارآمدترین شیوه های مبارزه با فساد خروج از فضای تاریک و سایه و شفاف سازی و روشن ساختن محیط و ساختار اداری است .
٣) ترویج فرهنگ اسلامی و فرهنگ وظیفه شناسی کارکنان و وجدان کاری .
٤) انجام اصلاحات لازم در سیستم اداری و مدیریتی .
٥) ساده سازی و کوتاه نمودن فرآیندهای انجام کار و ارائه خدمت .
٦) شفاف سازی قوانین و آگاه ساختن مردم به حقوق شهروندی .
٧) پرداخت دستمزدهای بالا به کارکنان اداری .
٨) ملزم ساختن واحدها به پاسخگوئی .
٩۰ توانمند سازی دفاتر نظارتی و تقویت نظارتهای مستمرو مؤثر .
١٠) استقرار نظامهای سنجش عملکرد کارکنان .
١١) شایسته سالاری در عزل و نصبها .
١٢) مشارکت دادن کارکنان در اداره امور .
١٣) تصویب قوانین سخت تر و اعمال سختگیرانه قوانین موجود .
١٤) بررسی مجدد فرآیند روشهای انجام کار و کارآمد ساختن آن .

http://omor.blogfa.com
صیدمحمدی
منابع :
١. سخنرانی‌های مقام معظم رهبری
٢. تفسیر المیزان ج ٢ و ج ٥
٣. تفسیرنمونه ج ٢ و ج ٤
٤. فرهنگ لغت معین
٥. سایت TI (Transpaency International) شفافیت سازی بین اللملی
٦. سایت مطالبه
٧. ماهنامه علمی ـ آموزشی در زمینه مدیریت ١٥١
اداره امور زندانهای استان قم
تهیه کننده : عباس ایزدی ـ بازرس و عضو کار گروه مبارزه با رشوه اداره کل زندانهای استان قم