اصلاحات میلیمتری

آژانس بین المللی انرژی با انتشار گزارشی، ضمن ارائۀ توصیه هایی در زمینۀ اصلاح نظام پرداخت یارانه ها تأکید کرد که این اقدام باید به طور تدریجی و میلیمتری انجام گیرد تا فشار مالی ناشی از کاهش یارانه ها نارضایتی قشر کم درآمد را به دنبال نیاورد. ضمن آنکه این سازمان پرداخت یارانه‌ها به بخشهای مدرن‌تر تأمین انرژی به جای بخشهای قدیمی و سنتی را مطلوب‌تر ارزیابی کرده است.
در برخی موارد سیستم بازار آزاد در بخش خدمات انرژی به درستی کار نمی کند و دولتها مجبورند برای دستیابی به اهداف اجتماعی و زیست محیطی در بازار دخالت کنند. پرداخت یارانۀ انرژی از لحاظ تئوری تنها زمانی منطقی و مورد قبول است که موجب افزایش سطح رفاه اجتماعی، ارتقای کیفیت محیط زیست و کاهش هزینه های اقتصادی شود. دولتها باید با دخالت در بازار انرژی، از افزایش تولید گازهای آلایندۀ هوا که به ضرر محیط زیست است جلوگیری کنند. افزایش مالیات و عوارض بر صنایع آلایندۀ محیط زیست یکی از بهترین راهکارها برای مبارزه با آلودگی هوا و تولید گازهای گلخانه ای است. مالیات کربن که امروزه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و صنعتی وجود دارد، مثال روشنی از این مسئله است. کاهش مالیات یا پرداخت یارانه به صنایع پاک و سبز نیز می تواند راهکار مؤثری باشد.
یکی از مهم ترین اهداف پرداخت یارانۀ انرژی حمایت از قشرهای فقیر است. سیستم بازار آزاد توانایی حمایت از قشر فقیر و آسیب پذیر را در برابر افزایش قیمت انرژی ندارد. اکثر دولتها از مکانیسم یارانۀ انرژی برای تأمین انرژی مورد نیاز قشر کم درآمد استفاده می کنند، گرچه ممکن است این مکانیسم در عمل موفقیت کافی را به همراه نداشته باشد.
● انرژیهای نو به جای انرژیهای فسیلی
علاوه بر این دولتها می توانند با پرداخت یارانه به انرژیهای نو، زمینۀ لازم برای سرمایه گذاری بخش خصوصی برای تولید این نوع انرژیها را فراهم کنند. سرمایه گذاری در بخش تولید انرژی خورشیدی و استفاده از نیروی باد، نیازمند حمایتهای دولت است و دولتها می توانند با پرداخت یارانه زمینۀ تولید انرژیهای نو و جایگزین سوختهای فسیلی را تأمین کنند. توسعۀ انرژیهای نو و تجدیدپذیر موجب کاهش وابستگی کشورهای مختلف به انرژیهای فسیلی خواهد شد. تولید انرژیهای نو از سویی نیز موجب محافظت از محیط زیست و کاهش آلاینده ها خواهد شد.
یکی از بهترین راهکارها و مثالها، تولید انرژی از محصولات کشاورزی است که می توان از آن جمله به اتانول، متانول و اتیل اشاره کرد. امریکا و برخی از کشورهای اروپایی، یارانه های زیادی برای تولید این گونه انرژیها و حمایت از کشاورزان اختصاص می دهند.
در این میان به نظر می‌رسد پرداخت یارانه در بخش انرژی هسته ای جایگزین مناسبی برای پرداخت یارانه به انرژیهای فسیلی است. پرداخت یارانه برای تولید انرژی هسته ای در بسیاری از کشورها از توجیه منطقی برخوردار است. به عبارت بهتر دولتها می توانند با پرداخت یارانه، زمینۀ لازم برای دستیابی به منابع مدرن انرژی را فراهم آورند و این مسئله موجب ارتقای سطح زندگی قشر فقیر خواهد شد.
این بحث در خصوص انرژی برق اهمیت مضاعفی دارد چرا که انرژی برق نقش مهمی در رشد و توسعۀ پایدار اقتصادی ایفا می کند. بنابراین پیش بینی می شود یارانه ها طی سالهای آینده نیز بخش مهمی از سیاستهای انرژی در کشورهای در حال توسعه برای حمایت از قشر فقیر جامعه به شمار رود.
● هدفمند، مؤثر، حساب شده و شفاف
افزایش یارانۀ مصرف انرژی طی سالهای اخیر موجب رشد فزایندۀ مصرف انرژیهای فسیلی، وارد آمدن خسارتها و زیانهای جبران ناپذیری به محیط زیست و افزایش چشمگیر هزینه های اقتصادی شده است. هدف اصلی از اصلاح سیستم یارانه ها، کاهش یا حذف کامل آن است. حذف کامل یارانه ها یک سیاست برد - برد است. کلیه یارانه های مربوط به انرژیهای فسیلی باید کاهش یابد. البته در اکثر موارد دولتها با تضاد و تناقض بین آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی حذف یارانه ها روبه رو می شوند.
یارانۀ خوب یارانه ای است که زمینۀ دستیابی به انرژیهای مدرن را فراهم کند، تأثیر مثبتی در محیط زیست داشته باشد و موجب افزایش بهره وری مصرف انرژی شود. برای اصلاح سیستم یارانه ها یک رویکرد و مدل خاص وجود ندارد و هر کشوری باید بر اساس منافع و شرایط محلی و اولویتهای خود اقدام به اصلاح این سیستم کند.
تجربه نشان می دهد، برنامه یارانه ها باید دارای شاخصهای زیر باشد: هدفمند باشد، به این معنا که یارانه تنها به قشر نیازمند و کم درآمد اختصاص یابد. مؤثر باشد، به این معنا که یارانه ها نباید انگیزه های تولید یا مصرف یک کالا یا یک خدمت را از بین ببرد. یارانه ها باید بر اساس تحلیلها و کارشناسیهای علمی دقیق، منطقی و شفاف باشد، به این معنا که اطلاعات مربوط به هزینه های دولت در زمینۀ یارانه ها مشخص باشد و گروه های مختلف دریافت کنندۀ یارانه ها به خوبی تعریف شده باشند. به علاوه تدریجی باشد به این معنا که باید تغییر نظام یارانه ها به طور تدریجی و غیر شتاب زده باشد. هدفمندی یارانه ها باید به گونه ای باشد که منافع یارانه ها تنها به قشر فقیر و نیازمند محدود شود. گروه های هدف معمولاً شامل تولیدکنندگان یا بخش خاصی از مصرف کنندگان خواهند بود. هدفمندی یارانه ها موجب کاهش شدید بار مالی و هزینه های اقتصادی بر دولتها خواهد شد. مثلاً خانوارهای با درآمد بالا باید دستیابی کمتری به برق ارزان قیمت داشته باشند و یارانۀ مصرف برق به قشر کم درآمد و نیازمند اختصاص داده شود.
نکتۀ دیگر اینکه، پرداخت یارانه باید به گونه ای باشد که انگیزه های تولید و عرضۀ یک محصول یا یک خدمت را از بین نبرد. مسئلۀ مهم در یارانه تولید این است که این یارانه باید موجب افزایش ظرفیت یا تولید شود. مثلاً، پرداخت یارانه برای نیروگاه های خورشیدی موجب افزایش تولید برق در اتریش، دانمارک، آلمان، ژاپن و سوئد شده است. به طور کلی یارانۀ تولید باید براساس هر واحد تولید محاسبه و پرداخت شود. مهمترین بخش اصلاح سیستم یارانه ها، تشخیص دقیق گروه های هدف است.
تقلب و ارائه اطلاعات نادرست مشکل بزرگی در اجرای برنامۀ یارانه است. مثلاً، پرداخت نقدی یارانه انرژی در اکوادور و هند به گروه های تقلبی هدف، موجب ایجاد مشکلات زیادی در ایـن دو کشـور شده است. نکتۀ دیگر اینکه کلیۀ هزینه های مالی و یارانه های پرداختی به گروه های هدف باید کاملاً شفاف باشد. دولت و سازمانهای دولتی نیز باید نظارت قاطع و کاملی را بر سیستم پرداخت نقدی یارانه ها داشته باشند.
● مقاومت برخی گروه ها
باید به یـاد داشت کـه این طـرح معـمولاً بـا مـقاومت گروه هایی روبه رو می شود که پیش از این به صورت ناعادلانه از مزایای یارانه ها بهره مند می شدند. بی شک یارانۀ انرژی بار مالی سنگینی را بر دولتها وارد می کند و گروه های هدف بهرۀ چندانی را از یارانه انرژی نخواهند برد. تجربه نشان داده که کاهش یارانه ها با مقاومتهای شدیدی در کشورهای مختلف روبه رو شده است. مثلاً طرح افزایش قیمت برق در هند طی سال ۲۰۰۰ با تظاهرات گسترده و وسیع مردم همراه بود.
هدفمند کردن یارانه ها نه تنها موجب کاهش فشار و بار مالی بر دولت می شود، بلکه بخش بیشتری از قشر فقیر و کم درآمد تحت پوشش یارانه ها قرار خواهند گرفت. حذف یارانۀ انرژی در عمل نیازمند عزم سیاسی قوی برای تصمیم گیری است. این مسئله به نفع کل افراد جامعه خواهد بود. توصیه های زیر برای غلبه بر مقاومتها در برابر کاهش یارانه ها به سیاستگذاران ارائه می شود:
اصلاحات باید تدریجی باشد تا فشار مالی ناشی از کاهش یارانه ها موجب نارضایتی قشر کم درآمد نشود. مثلاَ کاهش حمایت مالی از بخش معدن فرانسه طی برنامۀ بیست ساله از سال ۱۹۸۶ میلادی آغاز شد. اگر اصلاح یارانه انرژی موجب کاهش قدرت خرید قشر خاصی می شود، دولت باید با استفاده از ابزارهای مختلف از این قشرها حمایت به عمل آورد. سیاستمداران باید با برقراری ارتباط با مردم و افزایش آگاهی مردم در خصوص آثار مثبت اصلاح نظام یارانه ها، زمینۀ همراهی مردم با دولت را فراهم آورند. در بسیاری از کشورها مردم به خوبی از آثار مثبت مصرف انرژیهای جایگزین و لزوم کاهش مصرف انرژیهای فسیلی آگاه هستند. اصلاح نظام یارانه ها باید بخشی از روند اصلاحات اجتماعی و اقتصادی باشد.
اصلاحات اقتصادی نیز باید با هدف اصلاح زیرساختهای بخش انرژی و به طور کلی زیر ساختهای اقتصادی همراه باشد. دولت باید با حمایت از بخش خصوصی، زمینۀ افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی و سرمایه گذاران خارجی را فراهم آورد.

منبع : ماهنامه تازه‌های انرژی