آسایش شهری در زیرزمین

پلکان بلندی که شهروندان را به زیرزمین شهرها می رساند، آنها را تنها با واگن های در حرکت و مسیرهای مشخص شده حرکت آنها روبه رو نمی کند. در حقیقت این راه پرپیچ و خم زیرزمینی، برش های کوتاه سیار اما متفاوتی از زندگی شهروندی، فرهنگ، تاریخ و سرگرمی ماست. از آن سو، مترو به سادگی و نه از سر تحمیل، فضای مدرن خود را با رفتار و حرکت شهروندان عجین می کند. آنها همچنان که در انتظار یا حرکتند با شکل جدید و درخوری از رفتار شهروندی آشنا می شوند. حمل ونقل زیرزمینی نه تنها کامل ترین و فراگیرترین پاسخ به مشکلات حمل ونقل کنونی است بلکه در متن خود شکل متناسب و جدیدی از زندگی شهروندی، آثار هنری، تاریخ و جامعه مبدأ را به نمایش می گذارد.
نوازندگان مترو لندن در هنگام صبح آهنگ های متناسب با آغاز یک روز کاری را برای مسافران مترو می نوازند و در هنگام عصر آهنگ هایی را می نوازند که برای شهروندان خسته از یک روز کاری متناسب باشد. هر یک از آنها دارای مجوز پلیس برای فعالیت های مترو هستند و حتی برای دریافت آن یک امتحان ورودی نیز می دهند. اگرچه در ازای نواختن موسیقی برای مردم در حال گذر اجباری به پرداخت پول نیست اما درآمد ماهیانه آنها به ۲ هزار پوند در ماه می رسد. نکته جالب آن که چند تن از بزرگان موسیقی، از میان نوازندگان مترو بوده اند. بدین ترتیب مترو، تنها حرکت نیست، در شهرهای پیشرو جهان، مترو یک هویت فرهنگی، اجتماعی دارد. همچنین این دالان های زیرزمینی در حکم گنجینه ای برای حفظ آثار ملی، فرهنگی و هنری هستند. هرچند که تاریخ نگاری مترو نیز به همین عامل برمی گردد. چنانکه نخستین بار در انگلستان برای حفاظت از پول و اشیای قدیمی یک تونل زیرزمینی حفر شد. بعدها این فکر به وجود آمد که از چنین امکانی یک استفاده عمومی نیز بشود. در حقیقت ایده مترو از همین جا شکل گرفت. اینک بیش از ۱۳۰ سال از آغاز استفاده عمومی از این تونل زیرزمینی می گذرد. بعدها شهرهای پاریس، نیویورک و مسکو نیز به ترتیب صاحب قطار زیرزمینی شدند و خیلی بعدتر بود که مترو تهران نیز سرانجام به بهره برداری رسید. تهران ماهانه بیش از ۹۳۰ میلیون سفر درون شهری دارد، یعنی حدود ۱۳ میلیون مسافر روزانه جابه جا می شوند. مترو در این میان می تواند ۴۰ درصد ظرفیت سفرهای درون شهری را پر کند. بنابراین شبکه خطوط مترو با فراگیری بالقوه و بالفعلی که بر یکی از مهم ترین ابعاد اصلی زندگی شهری، یعنی حمل ونقل دارد، ناخودآگاه سایه خود را بر زوایای زندگی اجتماعی شهروندان نیز می گسترد.
● عقربه های گرانبها
مهم ترین شاخص کار خطوط این شبکه زیرزمینی زمان است. برنامه حرکت تمام خطوط اعلام شده و دقیق است و رعایت دقیق این برنامه، ضربان اصلی کار در این شبکه است. بدین ترتیب مترو نمایش دهنده تمامی ویژگی های اصلی یک سیستم حمل ونقل شهری ایده آل است: سرعت، نظم، آسایش.
گاه برای آموزش برخی رفتارهای عمومی تنظیم یک قالب مدون که بیش از هرچیز نظم و ترتیب در بطن آن جا افتاده باشد کافی است تا به مرور زمان رفتارهای پراکنده، نامنظم و پریشان مردم را صیقل دهد. مترو تکنولوژی هنگفتی است اما به راحتی زبان رفتاری مراجعین خود را با خود تطبیق می دهد. سیما اکرامی کارشناس ارشد جامعه شناسی شهری در این مورد می گوید: «حرکت منظم و بهنگام واگن ها، مسافران را مجبور می کند دقیقاً در هنگام حرکت و شاید هم کمی پیش از آن در ایستگاه حاضر شوند. متوسط تأخیر در هر سرویس ۲دهم ثانیه است. مترو به دلیل سروکار داشتن با مردم عادی توانسته فرهنگ استفاده از خود را میان آنها جا بیندازد. در این میان مردم ثابت کرده اند در صورت راه اندازی معقول و منطقی سیستم های اجتماعی و زیستی قادر به تطبیق خود با آنها هستند. این در حالی بوده است که هیچ آموزشی برای استفاده از مترو به جز علائم درون ایستگاه ها به مردم داده نشده بود. از آنجا که استفاده از این تکنولوژی پیشرفته، نیازمند برنامه ریزی مشخص، روشن و دقیقی است، مردم نیز روال سفرهای خود را با زبان سوار و پیاده شدن از قطارها تطبیق می دهند. اگر یک مسافر مترو کرج یک دقیقه دیر برسد، این دیرکرد، ۴۵ دقیقه لطمه زمانی به وجود می آورد. یعنی زمان معنای جدیدی پیدا می کند و این یکی از عوامل اصلی زندگی در شهر است.»
براساس یک نظرسنجی از سوی مرکز مطالعات و سنجش افکار عمومی، ۵۲ درصد از مترو برای رفتن به محل کار، ۱۹ درصد برای رفتن به مراکز آموزشی، ۱۵ درصد برای رفتن به مراکز خرید و ۱۲ درصد برای دیگر اهداف، از مترو استفاده می کنند. ۴۹ درصد از پاسخگویان با اتوبوس، ۲۷ درصد تاکسی و ۱۹ درصد با پای پیاده به مترو می رسند. ۸۶‎/۵ درصد مسافران از پاکیزگی ایستگاهها و ۸۰‎/۵ درصد از پاکیزگی واگن ها رضایت داشته اند. از سیستم تهویه داخل واگن ها ۵۳ درصد رضایت کامل و ۲۷ درصد رضایت نسبی داشته اند.
همچنین ۷۲ درصد مترو را مکانی کاملاً امن دانسته اند و ۲۲ درصد امنیت مترو را نسبی دانسته اند.
چکیده این نظرسنجی نشان می دهد مترو یکی از اساسی ترین روش های حمل و نقل عمومی با مزایای زیاد نسبت به سایر شیوه های حمل و نقلی است.
● زیبایی خراب نشدنی
با این حال مسأله دیگری که همیشه گریبانگیر وسایل حمل و نقل عمومی و دیگر وسایل عمومی در زندگی شهری است، در شبکه مترو نیز وجوددارد، وندالیسم یا ویرانی در سطح شهرهاست.
با این حال مترو یکی از پائین ترین آمار مشاهده وندالیسم را به خود اختصاص می دهد. پیش از پرداختن به این موضوع باید اشاره کرد که فرسودگی واگن ها و تجهیزات مترو جدا از این پدیده است.
چنانکه بنا به گفته مدیرعامل شرکت بهره برداری مترو ۳۰ درصد از قطارهای خط ۱ و۲ مترو و ۶۰ درصد از قطارهای خط ۵ مترو تهران فرسوده اند، که نیازمند تعمیرات اساسی هستند. هم اکنون ۸۰ قطار در خطوط ۱ ، ۲ و ۵ خدمات رسانی می کنند که در این میان ۲۶ قطار فرسوده محسوب می شوند.»
چنین چیزی در بخش مسئولیت های مدیریت نگهداری تجهیزات شهری جا می گیرد. اما وندالیسم پدیده ای مربوط به رفتارهای شهروندان نسبت به تکنولوژی های جدید است. این مسأله در سطح شبکه مترو به نقاط مختلف شهر و فرهنگ های مختلف محله های شهری نیز بستگی دارد اما به نسبت دیگر وسایل نقلیه به مراتب وضعیت بهتری دارد. ریشه پدیده وندالیسم یاویرانگری شهری به تأخیر فاز فرهنگی مردم یعنی عقب ماندگی فرهنگ ذهنی و معنوی از فرهنگ مادی بر می گردد و از آنجا که در کشور ما پروسه های منطقی تکنولوژی ها طی نشده، پدیده وندالیسم همواره در عرصه های اجتماعی حضور داشته. سیما اکرامی دراین مورد می گوید: «این هماهنگی ذهنی با تکنولوژی، در کشورهای پیشرفته تجربه شده است. در حالی که در شهرهای ما به یکباره ماشین های نو و مدل بالا وارد می شوند، بدون این که مردم شاهد روند تکامل آنها باشند. با این حال در مورد مترو، مردم پیش از این اتوبوس رادیده اند و از سر گذرانده اند، زمانی نیز آنها را خراب کرده اند و حالا دریافته اندکه در استفاده از یک وسیله جدید شهری نیازی به این گونه رفتارهای مخرب نیست. از سویی مترو، وسیله ای آرام، به صرفه و دقیق است. هماهنگی با دیگران در پیاده و سوار شدن، احترام و ادب کارکنان مترو و حرکت گروهی مردم باعث ارتقای فرهنگ استفاده از مترو شده است. از سوی دیگر، اگر مردم از سرویس دهی خاصی راضی باشند، دست به ناهنجاری های اجتماعی مانند خراب کردن و از بین بردن تجهیزات نخواهند زد.»
مسئول یکی از ایستگاه های مترو نیز ایده جالبی دارد. او می گوید وقتی مردم اطمینان دارندکه سر وقت به مقصد خود می رسند، پس اعصاب راحتی دارند. سرویس دهی مترو هر ۱۰ دقیقه است ، ترافیک و چراغ قرمز یا تجاوز به حریم یکدیگر وجود ندارد، قانون و رعایت آن یک امر مسلم است. با این همه، ضمانت کنترل چنین روندی بسته به حفظ کیفیت مترو و از سویی تنظیم نیاز مسافران و ظرفیت مترو است. برای همین در هنگام صبح ها که مترو خیلی شلوغ است، ازدحام ایجاد می شود و اگرچه خاصیت مترو آن است که در هر صورت ، نوبت رعایت می شود اما افزایش استفاده از مترو باید با افزایش خطوط همراه باشد.»
● شناسنامه فرهنگی
در حقیقت مترو همانند چرخ دنده حمل و نقل شهری حرکت می کند. یک مترو مناسب و کارا موجب می شود تا سطح ترافیک در بستر اصلی شهر نیز منظم شود. بنابراین روحیه نظم به سطح خیابانها نیز خود به خود سرایت می کند و در نتیجه یک روند متعادل در کل شبکه حمل و نقل عمومی شهر پدید می آید. در خلال چنین پیشرفتی، نظم، احترام به قانون و حقوق دیگران، وقت شناسی، نگهداری از اموال عمومی نیز در رفتارهای اجتماعی شهروندان نهادینه خواهد شد. با این حال چنان که در آغاز گفته شد، مترو تنها راهی برای گذر و رسیدن نیست. هم اکنون مترو در شهرهای بزرگ، نوعی شناسنامه فرهنگی نیز هست. موقعیت امن و محفوظ ایستگاه های مترو از دیرباز به عنوان عاملی برای حفظ آثار با ارزش بوده است چنان که در ۲ جنگ جهانی بسیاری از کشورهای اروپایی برای جلوگیری از نابودی بسیاری از مجسمه ها، نقاشی ها و بناهای تاریخی بویژه در برابر بمباران های هوایی، از مترو استفاده می کردند. شاید تجربه ذهنی بشر از غارها برای حفظ اندیشه ها و آثار خود به این مسأله دامن می زد. بدین ترتیب متروها به نوعی گالری هنر نیز تبدیل شدند. به تدریج ایستگاه های مترو به نوعی به مصارف موزه، نمایشگاه و حتی استودیوهای فیلمسازی رسید. استودیوهای سینمایی در مترو لندن در صنعت فیلمسازی انگلستان نقش اصلی دارند. ۲۰۷ کیلومتر مترو شهر مسکو دربرگیرنده مجسمه ها و کنده کاری های سنگی و برنزی مانند بزرگترین موزه دنیاست. در مترو شهرهای آمریکا آثار ساخته شده از کاشی، مس و برنز، تاریخ تمدن بشر را به مسافران نشان می دهد. مشابه چنین حرکت هایی در مترو تهران هم اتفاق افتاد تابلو پرواز اثر حسن مسلم پور - ایستگاه میرداماد، تابلو جای خالی اثر نادر منصورافشاری - ایستگاه طالقانی، تابلو ارابه ران خورشید - ایستگاه صادقیه، تابلو عمارت کلاه فرنگی - ایستگاه حسن آباد و...
در حقیقت مترو ترکیبی از سفر، افزون بر نمایش دیداری و شنیداری فرهنگ و هنر است که این ترکیب آمیخته در درازای گذر زمان به رفتار، برداشت و نگاه مسافران خود رنگ و بوی جدیدی می بخشد. مسافرانی که شاید هیچگاه به موزه نروند یا تصور خاصی از فرهنگ و یا تاریخ خود نداشته باشند را با مکث های هرچند گذرا اما مکرر بر عناصر ارزشمند ملی و فرهنگی روبه رو می کند و کمترین کارکرد آن اندکی تمدد اعصاب و لحظه ای آرام و به دور از جنجال است.
اگرچه رفتار ترافیکی شهروندان همواره به عنوان یک تصویر آزاردهنده و دور از رفتار متعارف راهنمایی و رانندگی عنوان می شود اما تجربه مترو نشانگر این نکته است که تعبیه قالب های استاندارد مانند یک بسته آموزشی عمل می کند. شاید این فرایند به سرعت به بار ننشیند اما در نهایت شهروندان با رفتار درست و قانون آشنا می شوند، به نظم خو می گیرند و تکرار یک رفتار در نهایت ملکه ذهنی و رفتاری آنها می شود. چه بسا مترو در تجربه اجرایی خود نواقصی نیز داشته است، کندی تکمیل شبکه و حجم زیاد مسافران به نسبت واگن ها و خطوط از مهمترین مشکلات این سیستم حمل و نقل بوده است که نیازمند مساعی بیشتر برای تکمیل و راه اندازی شبکه های جدید است. از سویی بخش نگهداری و نظارت نیز بخش دوم و مهمتر آن است. اما در نهایت این شیوه جدید حمل و نقل در کشور می تواند قالب و آزمون جدیدی برای گسترش و آموزش رفتارهای شهروندی، نظم، حقوق متقابل و زیبایی شناسی شهری باشد.

مهری حقانی

منبع : روزنامه ایران