منافع ملی ایران در توافق انرژی میان روسیه، ترکمنستان و قزاقستان

دیدار ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، از ترکمنستان و قزاقستان، دو کشور سرشار از منابع انرژی آسیای مرکزی و امضای قراردادهای انرژی و اقتصادی با این دو کشور، اهمیت بسزایی دارد.
برخی کارشناسان انجام موفقیت آمیز این دیدارها را آغازگر فصلی جدید از مناسبات و رقابت های تنگاتنگ میان قدرت های جهانی و منطقه ای در اوراسیا خوانده اند که تاثیرهای محسوسی بر معادلات سیاسی کشورهای منطقه از جمله ایران می‌گذارد.
همزمانی دیدار پوتین از آسیای مرکزی و اجلاس انرژی کشورهای جمهوری آذربایجان، گرجستان، اوکراین و لیتوانی در لهستان که به منظور توافق در ایجاد مسیری برای دور زدن روسیه از جریان انتقال انرژی برگزار شده بود، نشان دهنده سخت و تنگاتنگ بودن رقابت انرژی میان روسیه و اتحادیه اروپاست.
بر اساس اعلامیه مشترک ترکمنستان، روسیه و قزاقستان، از این پس ذخایر انرژی ترکمنستان و قزاقستان از طریق خاک روسیه برای فروش به بازارهای انرژی منتقل خواهد شد، همچنین سه کشور خط لوله جدیدی برای انتقال گاز طبیعی احداث خواهند کرد. این خط لوله از ترکمنستان شروع می شود و در امتداد ساحل شرقی دریای خزر به قزاقستان و پس از آن به خاک روسیه وارد خواهد شد.
بر اساس برنامه قرار است با تجهیز و مدرنیزه کردن آن در سال های بعد، ظرفیت این خط لوله افزایش یابد تا مقدار بیشتری از انرژی را بتوان از طریق آن منتقل کرد. این خط لوله علاوه بر فروش انرژی کشورهای ترکمنستان و قزاقستان، نیازهای داخلی مناطق جنوبی روسیه به انرژی را نیز برطرف خواهد کرد، زیرا مناطق جنوبی روسیه از منابع انرژی این کشور دورند و هزینه خرید انرژی از کشورهای انرژی خیز جنوبی همچون ترکمنستان، برای روسیه به صرفه تر از انتقال انرژی از منابع دور افتاده روسیه به جنوب غرب این کشور است.
در دهه های پیش نیز توافق هایی میان دولت شوروی و دولت پادشاهی ایران در زمینه انتقال انرژی به مناطق جنوب غرب شوروی صورت گرفته بود که بر اساس آن، ایران انرژی مناطق جنوب غربی شوروی را که شامل قفقاز می شد، تأمین می کرد و در عوض شوروی انرژی درخواستی کشورهای اروپایی از ایران را از طرف ایران تأمین می کرد و اروپا هزینه انرژی دریافتی از شوروی را به ایران می پرداخت. در شرایط جدید و از طریق این خط لوله جدید، علاوه بر تأمین نیازهای انرژی مناطق جنوبی روسیه، امکان فروش حجم بیشتری از تولیدات انرژی برای ترکمنستان و قزاقستان نیز میسر خواهد شد.
از سوی دیگر، این توافق انرژی، تاثیرهای عمده ای بر سیاست های کشورمان در آسیای مرکزی و قفقاز گذاشته و فرصت های جدیدی برای تامین منافع ملی ایران در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز فراروی مسئولان کشورمان قرار داده است. این تاثیرها و فرصت های به وجود آمده برای جمهوری اسلامی ایران را می توان در چند بند زیر خلاصه کرد:
احداث خط لوله ساحل خزر که به امضای سه کشور روسیه، ترکمنستان و قزاقستان رسید، سبب تضعیف شدید خط لوله ترانس خزر (مورد حمایت غرب) شد که قرار بود از اعماق دریای خزر به انتقال انرژی بپردازد. از این منظر می توان پیش بینی کرد که به نفوذ آمریکا در معادلات دریای خزر ضربه وارد شده است؛ از این رو امکان مداخلات آمریکا در تعیین وضعیت دریای خزر به عنوان کشوری ثالث، کاهشی چشمگیر یافته و این یکی از بهره مندی های جمهوری اسلامی ایران از انعقاد این قرارداد انرژی سه جانبه است.
به طور طبیعی با از دور خارج شدن خط لوله ترانس خزر، از اهمیت ترانزیت و ژئوپولیتیک جمهوری آذربایجان نیز کاسته خواهد شد. با توجه به این که جمهوری آذربایجان به عنوان کشوری همسو با سیاست های آمریکا در زمینه وارد کردن نیروهای نظامی ناتو و آمریکا به دریای خزر همواره با ایران که خواستار حضور نیافتن نیروهای بیگانه در منطقه است، تعارض دارد، همچنین با در نظر گرفتن این موضوع که جمهوری آذربایجان همواره به سهم ایران از منابع انرژی دریای خزر چشم طمع داشته است، تضعیف موقعیت ترانزیت و ژئوپولیتیک جمهوری آذربایجان و به دنبال آن تضعیف راهبرد آمریکا و ناتو برای حضور در دریای خزر می تواند به نفع جمهوری اسلامی ایران باشد.
افزایش این احتمال که پروژه ترانس خزر برای مدتی طولانی از دور خارج شده باشد و کاهش این احتمال که تحقق آن در آینده ای نزدیک محتمل باشد، به تقویت موقعیت گذرگاهی و ترانزیتی ایران منجر خواهد شد و این نیز یکی از منافع حاصل از همگرایی انرژی روسیه، ترکمنستان و قزاقستان برای ایران است.
با توجه به تضعیف پروژه ترانس خزر و موقعیت ترانزیت جمهوری آذربایجان که قرار بود گاز ترکمنستان از طریق آن ترانزیت شود، تاثیر ایران بر صادرات انرژی ترکمنستان افزایش خواهد یافت. ایران که یکی از گذرگاه های ترانزیت گاز ترکمنستان است، بعد از این بر سیاست های ترکمنستان تأثیر بیشتری خواهد داشت و امکان افزایش مقدار گاز دریافتی و ترانزیتی ترکمنستان از مسیر ایران را به دست خواهد آورد. می‌توان گفت که اهمیت موقعیت گذرگاهی و ترانزیت ایران در قیاس با دیگر گذرگاه ها و مسیرهای ترانزیت افزایش خواهد یافت و آینده بهتری برای آن قابل پیش بینی است.
نکته مهم این که قربان قلی بردی محمد اف، رئیس جمهوری ترکمنستان در جریان اجلاس سه جانبه انرژی در بندر ترکمن باشی، ایجاد کریدور روسیه- قزاقستان- ترکمنستان- ایران را پیشنهاد داد و گفت: پیشنهاد می کنم که پروژه ساخت راه آهن یرالیوا- ترکمن باشی بررسی شود و در صورت وجود تمایل ایران، این راه آهن می تواند تا ایران امتداد یابد و به این ترتیب می توان کریدور حمل و نقل روسیه- قزاقستان- ترکمنستان- ایران را ایجاد کرد که می تواند از طریق ایران به ترکیه و کشورهای خلیج فارس نیز راه یابد.
تضعیف موقعیت آمریکا و اتحادیه اروپا در منطقه اوراسیا و مرزهای شمالی ایران نیز مسئله ای است که می تواند منافع و رضایت ایران را فراهم کند. با این اوصاف می توان ایران را اولین کشور بهره مند از توافق انرژی میان روسیه، ترکمنستان و قزاقستان دانست.
اقدام اخیر روسیه در توافق انرژی با دو کشور آسیای مرکزی به گونه ای بر معادلات اوراسیا تأثیر گذاشته است که تمام طرف های دخیل در مسائل اوراسیا مجبور خواهند شد سیاست های خود در قبال منطقه را بازنگری کنند و راهبردهایی جدید برای رویارویی با وضعیت جدید منطقه اوراسیا به کار بگیرند.
در این شرایط جدید، موقعیت روسیه برای برخی کشورها همانند آمریکا، اتحادیه اروپا و جمهوری آذربایجان به مثابه یک تهدید رو به گسترش قلمداد خواهد شد و در جهت مقابل برای برخی کشورها مانند ارمنستان و ایران به عنوان فرصتی برای استفاده از تعارض های میان قدرت های جهانی در جهت منافع ملی مورد توجه قرار خواهد گرفت.
این وضعیت برای کشورمان نیز قابل بهره برداری خواهد بود، زیرا کفه ضعیف این معارضه را آمریکا و اروپا و متحدان منطقه ای آنها مانند جمهوری آذربایجان به خود اختصاص داده‌اند. ایران می تواند با آگاهی از ضعف این کشورها (آمریکا، اروپا و متحدان منطقه ای غرب همانند آذربایجان) در مذاکرات خود با آنها از موضع اقتدار وارد شود و پیشبرد اهداف و خواسته های خود را شتاب بخشد.
به باور بسیاری از کارشناسان، تحولات اخیر منطقه اوراسیا فرصتی مغتنم برای ایران محسوب می شود. شاید در نظر برخی افراد فرصت به دست آمده اهمیت چندانی نداشته باشد، اما به فرض درستی این موضوع نیز نباید این فرصت هرچند خیلی کوچک را از دست داد. ما باید تحولات جهانی و منطقه ای را با دقت و ظرافت دنبال کنیم و ضمن تحلیل و بررسی موشکافانه، منافع و فرصت های حاصل از آنها را شناسایی کنیم و در نهایت از کوچک ترین فرصت، بیشترین بهره را ببریم.

نویسنده: محمد خاکی نهاد

منبع : شبکه اطلاع رسانی شانا