رفتار اقتصادی خانواده را کنترل کنیم

هر چند رفتار انسان‌ها شباهت بسیاری به هم دارد ولی هیچ یک از خصوصیات دو فرد با هم یکسان نیست. اختلاف سلیقه و تمایلات افراد همیشه باعث تنوع انتخاب است و حتی گاهی به شکل ناپسندی در جامعه بروز می‌کند. این چه لباس بدرنگی است که فلانی پوشیده است؟ غذائی که پخته بود واقعاً بدمزه بود! دکوراسیون خانه‌اش خیلی بی‌ریخت است و...
ارزش‌ها حتی اگر برای عده‌ای از افراد یکسان باشد اما برای عده‌ای دیگر در مقایسه با آنها متفاوت است. همچنان که ذائقه غذاهای موردپسند در خانواده‌های مختلف در یک شهر و یا در نقاط مختلف کشور متفاوت بوده و رفتار غذائی یک خانواده موردپسند خانواده دیگر قرار نمی‌گیرد، سلیقه‌های خانواده‌ها در مورد تمامی کالاهای مصرفی اعم از پوشاک، مسکن، تزئینات، خودرو و... نیز با هم فرق دارد. این اختلاف سلایق ریشه در فرهنگ‌ها، سنت‌ها و خصوصیات فردی دارد.
فرض کنید دو نفر با تمایلات و سلیقه‌های مختلف وارد بازار می‌شوند، مطمئناً کالاهائی که هر کدام از این دو نفر خریداری می‌کنند با هم فرق دارد و هرگز خرید دو خانواده (در طول یک مدت مشخص مثلاً یک ماه) با هم یکسان نیست. هر کدام از این افراد ترجیح می‌دهند از کالائی استفاده کنند و این تنوع ترجیحات یکی از مهمترین حقایق زندگی بشر است. به همین دلیل انواع و اقسام کالاها در اقتصاد تولید می‌شود و افراد با انواع ترجیحات و سلیقه‌ها کالاهای دلخواه خود را انتخاب می‌کنند.
حالا فرض کنید خانواده‌ای در ماه ۱۲۰ هزار تومان درآمد دارد و این درآمد را باید صرف خرید دو نوع ماده غذائی و غیرغذائی کند که قیمت آنها به ترتیب ۲۰ و ۳۰ هزار تومان است. شیوه‌های مختلفی که این خانواده می‌تواند درآمد خود را هزینه کند در نظر بگیرید.
الف. خانواده موردنظر می‌تواند ۶ واحد از ماده غذائی خریداری کند و اصلاً از مواد غیرغذائی نخرد! اما این انتخاب، انتخاب درستی نیست چون بهرحال خانواده به ماده غیرغذائی هم احتیاج دارد.
ب. خانواده موردنظر می‌تواند ۴ واحد از ماده غیرغذائی ۳۰ هزار تومانی را خریداری کند و در آن ماه از گرسنگی تلف شود آیا خانواده این نوع خرید را انتخاب می‌کند؟
ج. خانواده مزبور برای خرید ترکیبی از مواد غذائی ـ غیرغذائی را انتخاب می‌کند. این انتخاب می‌تواند یک واحد ماده غذائی و ۳/۳ واحد ماده غیرغذائی، ۲ واحد ماده غذائی و ۶/۲ ماده غیرغذائی و ۳ واحد ماده غیرغذائی و ۲ واحد ماده غیرغذائی یا انتخاب‌های گوناگون دیگر باشد که با توجه به سلیقه، وضیعت خانواده، سن، تعداد افراد و... هر خانواده ترکیبی مناسب حال خود را از دو گروه کالاها را انتخاب می‌کند که بالاترین لذت (مطلوبیت) را فراهم کند.
یک سؤال: آیا خانواده می‌تواند ۴ واحد ماده غیرغذائی و ۲ واحد ماده غذائی مصرف کند؟
پاسخ واضح است در آن صورت خانواده ۱۶۰ هزار تومان هزینه کرده که ۴۰ هزار تومان بیش از درآمد است. هر خانواده می‌تواند بیش از درآمد خود هزینه کند (در کوتاە‌مدت با قرض گرفتن می‌توان چنین کاری کرد اما به‌طور میانگین این کار صورت می‌گیرد چون در ماهی دیگر باید قرض را ادا کرد) لذا خانواده فقط باید با توجه به درآمد خود ترکیب کالاهای مصرفی را انتخاب کند و از مصرف آن لذت ببرد.
●مفهوم هزینه فرصت (واقعی)
خانواده مرادی ۵ سال قبل خانه‌ای را به قیمت ۲۰ میلیون تومان خریده است. حسن آقا (معاملات ملکی محل) روزی در خیابان خانواده مرادی را می‌بیند و به آنها می‌گوید که می‌توانند خانه‌شان را شیرین ۴۵ میلیون تومان بفروشند.
حسن آقا: هزینه اقامت شما در خانه ۴۵ میلیون تومان است.
آقای مرادی: ولی حسن آقا، ما فقط ۲۰ میلیون تومان پول داده‌ایم. هزینه اقامت ما ۲۰ میلیون تومان است بحث بالا می‌گیرد و نزدیک است کار به جاهای باریک بکشد. به نظر شما حق با کیست؟
ژاله دختر برادر آقای مرادی دانشجو است، به خانه مرادی می‌آید و از آنها یک میلیون تومان قرض می‌خواهد تا شهریه دانشگاهش را تأمین کند! خانم مرادی یک میلیون تومان از زیر فرش پول بیرون می‌آورد و به ژاله می‌دهد. ژاله با تعجب می‌پرسد: شما پولتان را زیر فرش نگه می‌دارید؟! می‌دانید اگر آن را در سپرده کوتاه مدت قرار دهید تقریباً سالی ۱۴ درصد و اگر اوراق مشارکت بخرید ۱۸ درصد سود به شما تعلق می‌گیرد. در حقیق هزینه نگهداری پول شا در زیر فرش ۱۸ درصد است.
برای هر انتخاب، خانواده باید هزینه و فایده‌های آن انتخاب را بسنجد و انتخابی را انجام دهد که حداکثر منافع را برای خانواده داشته باشد. اندازە‌گیری منافع نسبتاً آسان است مثل منافع زندگی در خانه مطلوب، دانشگاه رفتن و... این اندازه‌گیری منافع به تجربه شخصی ارتباط دارد ولی محاسبه هزینه نسبتاً مشکل است.
●هر انتخابی شامل دو نوع هزینه است: هزینه آشکار و هزینه ضمنی.
▪هزینه آشکار مبلغی است که برای تهیه کالا پرداخت می‌شود. در مثال اول (قیمت منزل آقای مرادی) ۲۰ میلیون تومان برای خرید خانه پرداخت شده است پس هزینه آشکار اقامت در خانه ۲۰ میلیون تومان است.
▪هزینه ضمنی مبلغی است که پرداخت نشده ولی در پای انتخاب قربانی شده است! هزینه واقعی این دو هزینه است لابد بعد از این توضیحات آقای مرادی متوجه می‌شود که حرف حسن آقا درست بوده و هزینه واقعی اقامت آنها در خانه ۴۵ میلیون تومان بوده است.
اقتصاددانان از واژه ”هزینه فرصت“ برای مفهوم هزینه واقعی استفاده می‌کنند.
یک مثال ـ منزل آقای مرادی در خیابان پاسداران است و خانم مرادی هر هفته برای خرید موادغذائی به بازار روز می‌رود خانم مرادی می‌گوید: من اگر از نزدیک منزل خرید کنم هزینه خرید هفتگی‌ام ۱۴ هزار تومان می‌شود و با رفتن به بازار روز می‌توانم کل خریدها را با ۱۰ هزار تومان انجام دهم.
خانم مرادی برای هر بار رفت و برگشت به بازار روزی ۲ هزار تومان هزینه می‌کند و ۲ ساعت وقت بیشتر برای خرید اختصاص می‌دهد. اگر خانم مرادی به ازای ۲ ساعت دستمزدی برابر ۵۰۰۰ تومان داشته باشد آیا خرید از بازار روز به نفع اوست؟
مثال دیگر ـ علی شب قبل از امتحان همراه خانواده به سینما می‌رود.
علی در امتحان فردا مردود می‌شود و پدرش باید ۱۰ هزار تومان شهریه برای کلاس او بپردازد. هزینه واقعی (فرصت) سینما رفتن علی چقدر است؟

محمدحسین روانبخش
منبع اولیه: اقتصاد خانواده، تألیف دکتر زهرا افشاری

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده