۲۵ درصد خانوارهای ایرانی از خودرو شخصی استفاده می‌کنند

سهم هر کالا در بودجه و سبد هزینه‌ای خانوار، معرف اهمیتی است که هر خانواده برای آن کالا در سبد ترکیب کالاهای مصرفی خود قائل است برآوردها نشان می‌دهد که در مقابل ۱۴ میلیون خانوار موجود در کشور حدود ۶ میلیون خودروی سواری وجود دارد یعنی هر ۵/۲ خانوار یک خودرو می‌تواند داشته باشد که اگر خودروهای اداری را کم کنید ۲۵ درصد خانوارها خودروی شخصی دارند.
عوامل مؤثر بر سهم هزینه خرید خودرو سواری نو در سبد هزینه خانوار یا به‌کارگیری داده‌های مقطعی مربوط به سال‌های ۱۳۶۰ تاکنون نشان می‌دهد که تغییر قیمت سایر کالاها مانند مسکن، پوشاک، غذا، آموزش، تفریح، لوازم خانگی ... تأثیری بر سهم هزینه خودرو نداشته است.
اما میزان درآمد و هزینه واقعی مصرف‌کننده و تعداد افراد خانواده بر میزان خرید و تقاضای خودرو توسط خانواده مؤثر بوده است.
یعنی خانوار با افزایش درآمد و قدرت خرید خود و افزایش سطح هزینه‌های خانواده و همچنین با توجه به تعداد اعضاء خانواده، ازدواج و بچه‌دار شدن و یا افزایش تعداد بچه‌ها باعث شده تا خانواده ایرانی به فکر خرید خودرو باشد. به‌عبارت دیگر، اگر میزان درآمد و هزینه‌ها بالا برود و با ازدواج و بچه‌دار شدن و افزایش تعداد بچه‌ها را در خانواده شاهد باشیم تقاضای خانواده برای خرید خودرو نیز اتفاق می‌افتد.
البته نحوه رفتار خانواده ایرانی نشان می‌دهد که خودرو از نظر خانواده‌ها کالائی لوکس و با کشش است یعنی خانوارها ابتدا هزینه غذا، پوشاک، اجاره خانه، خرید مسکن، آموزش و لوازم خانگی و ... را در اولویت قرار می‌دهند و بعد به خرید خودرو فکر می‌کنند و از نظر آنها خودرو کالائی ضروری محسوب نمی‌شود همچنین با افزایش قیمت خودرو و درآمد خانواده، تقاضا برای خرید خودرو فرق می‌کند هر چه قیمت خودرو بالاتر برود تمایل به خرید کمتر می‌شود اما هر چه درآمد خانواده بیشتر شود تمایل برای خرید خودرو بیشتر می‌شود.
نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که خودرو کالائی است که با هزینه‌های خوراکی و غیرخوراکی خانواده جانشین می‌شود یعنی اگر درآمد خانواده بیش از هزینه‌های خوراکی و غیرخوراکی باشد خانواده به دنبال خرید خوردو خواهد رفت و اگر درآمدها کاهش یابد خانواده به‌جای خرید خودرو به فکر تأمین هزینه‌های خوراکی و غیرخوراکی اعضاء خود خواهد بود.
چون خودرو مکمل مسکن و ساختمان است خانواده با افزایش درآمد و یا پس‌انداز خود به‌طور همزمان به فکر خرید خودرو و مسکن خواهد بود و هر چه قیمت مسکن بالا برود تمایل به خرید خودرو کم می‌شود و هر چه مسکن ارزان‌تر باشد مایل به خرید خودرو بیشتر می‌شود و خانواده‌ها مسکن و خودرو را مکمل و تکمیل‌کننده نیاز خود می‌دانند و البته در تصمیم خود برای اولویت دادن به هرکدام تابع درآمد و پس‌انداز هستند اگر پس‌انداز یا وام بانکی به زیر ۱۰ میلیون تومان با زیر ۱۵ میلیون تومان محدود شود ابتدا به خرید خودرو فکر می‌کنند.
کارشناسان معتقدند در شرایط فعلی که بازار مسکن و قیمت مسکن و آپارتمان با رکود نسبی و ثبات قیمت روبه‌رو است تمایل به خرید خودرو بیشتر شده است. خانواده‌ها اگر قدرت خرید خود به‌اضافه وام بانکی و ... را بیش از ۲۰ میلیون تومان برآورد کنند در آن صورت علاقه بیشتری به خرید مسکن نشان می‌دهند و در شرایطی که قدرت خرید یکی از دو کالا را دارد بیشتر به خرید مسکن تمایل نشان می‌دهند اما بلافاصله پس از خرید آپارتمان به خرید خودرو فکر می‌کنند و اگر قدرت خرید آنها با وام بانکی زیر ۷ میلیون تومان باشد به فکر خرید خوردوی ارزان قیمت پراید، پیکان، Pk و ... خواهند بود. در شرایطی که درآمد سرانه پائین باشد گاهی بین خرید مسکن و خرید خودرو بیش از ۵ سال طول می‌کشد.
صاحبنظران اقتصادی معتقدند که مصرف‌کننده و خانوار معمولاً به مطلوبیت خرید خود فکر می‌کند و با توجه به محدودیت درآمد خود به اولویت‌بندی هزینه‌ها و خرید کالاها می‌پردازد بنابراین تجزیه و تحلیل تابع تقاضای خانوارها در ایران برای خودروسازان ایران که تیراژ تولید را در سال یک میلیون دستگاه رسانده‌اند امری ضروری است تا براساس آن قادر به برنامه‌ریزی در مورد میزان فروش و تولید و خدمات پس از فروش باشند.
با وجود جمعیت ۷۰ میلیون نفری ایران و وجود حدود ۱۶ میلیون نفر خانوار و حدود ۱۶ میلیون جوان در شرف تشکیل زندگی و ازدواج باید توجه داشت که تقاضای خودرو با توجه به ۶ میلیون خودروی موجود در کشور تا ۱۴ میلیون دستگاه در سال‌های آینده رو به افزایش خواهد بود.
آمارها نشان می‌دهد که در سال ۱۳۵۵ در مقابل هر ۲۰۲ نفر یک خودرو در ایران موجود بوده است. این نسبت در سال ۱۳۷۵ به تعداد یک دستگاه به ازاء هر ۴۸۳ نفر رسیده است به‌عبارت دیگر سرانه خودرو تا سال ۱۳۷۵ رو به کاهش گذاشته است. اما از سال ۱۳۷۲ به بعد و تحول صنعت خودروساز در زمینه طراحی و مهندسی، افزایش تیراژ گسترش قطعه‌سازی، تنوع تولید افزایش درصد ساخت داخل، بالا رفتن درآمد سرانه کشور در سال‌های بعد از جنگ ایران و عراق .... سرانه خودرو رو به بهبود گذاشت اما با وجود که در ۱۲ سال گذشته تولید خودرو هر سال رو به افزایش گذاشته و امسال به یک میلیون دستگاه رسیده است می‌توان گفت که نیاز جامعه و خانواده‌ها به خودرو هنوز تأمین نشده و تا زمانی‌که به‌ازاء هر خانواده یک خودرو داشته باشیم فاصله زیادی داریم.
تولید خودرو از ۵۲ هزار دستگاه در سال ۱۳۵۰ به ۲۷۸ هزار دستگاه در سال ۱۳۷۸ و یک میلیون دستگاه در سال ۱۳۸۴ رسیده است و نسبت سرانه خودرو در سال ۱۳۸۰ به ۶۲ دستگاه در مقابل هر هزار نفر، در سال ۱۳۸۱ به ۶۹ دستگاه در مقابل هر هزار نفر، در سال ۱۳۸۲ به ۷۹ دستگاه، در سال ۱۳۸۳ به ۹۰ دستگاه در مقابل هز هزار نفر رسید. همچنین پیش‌بینی می‌شود که در سال ۱۳۹۰ این میزان به ۱۸۵ دستگاه در مقابل هزار نفر برسد به‌عبارت دیگر تقریباً در مقابل هر ۶ نفر یک خودرو خواهیم داشت که با سرانه خودرو در آمریکا، ژاپن و اروپا نیز باز هم فاصله دارد. نتیجه این آمارها نشان می‌دهد که تا ۱۰ سال آینده بازار خودروی ایران همچنان جذاب و تشنه خواهد بود و تقاضای مؤثر و بالقوه و بالفعل همچنان خودروسازان را حمایت خواهد کرد به‌خصوص آنها که خودروهائی ارزان‌قیمت و با کیفیت به بازار عرضه می‌کنند.
مقایسه تولید سرانه خودرو در ایران و سایر کشورها نشان می‌دهد که متوسط نسبت تولید خودرو به‌ازاء هر هزار نفر جمعیت در ایران سالی ۵/۴ دستگاه بوده است در حالی که این نسبت در کشورهائی مانند المان و ژاپن که جمعیتی بیش از ایران دارند به ترتیب برای آلمان ۲۶ و برای ژاپن ۶۸ است.
این نسبت به ترتیب برای کره‌جنوبی و مالزی ۵۵ و ۵/۱۶ دستگاه در سال بوده است که این مسئله نشان‌دهنده نیاز جامعه ایرانی به تولید بیشتر است.
دو موضوع مهم در مورد بازار خودرو ایران باید مورد توجه قرار گیرد. یکی تقاضای وسیع ارضاءنشده با توجه به روند رشد جمعیت و دوم قدرت خرید پائین مردم است. به این ترتیب، هر استراتژی خودروسازی در ساخت محصولات جدید در ایران باید متوجه نیاز شدید بازار و درآمد سرانه پائین ۱۲۰۰ دلاری کشور باشد. براساس گزارش بانک مرکزی ایران، ۲۵ درصد از خانوارهای شهری در سال ۸۳ از خودرو شخصی استفاده کردند این در حالی است که بیشتری آمار استفاده خانوارهای شهری از لوازم خانگی در سال ۸۳ مربوط به استفاده از تلویزیون و اجاق گاز با ۴/۹۸ درصد و کمترین استفاده را تلفن مراه با ۸/۱۵ درصد در میان لوازم زندگی به خود اختصاص داده‌اند.
همچنین بیشترین استفاده از لوازم زندگی را پس از اجاق گاز و تلویزیون، مربوط به یخچال با ۸۰ درصد، جاروبرقی ۷۸ درصد، رادیو ضبط و ضبط صوت ۷۴ درصد، چرخ خیاطی ۷۲ درصد، ماشین لباسشوئی ۶۶ درصد، ویدیو ۵۲ درصد، فریزر و یخچال فریزر ۵۱ درصد، دوچرخه ۲۲ درصد است.
برآوردها نشان می‌دهد که خودروسواری به‌تدریج از حالت لوکس بودن در نظر خانوارهای ایرانی خارج شده و در سال‌های آینده به یک کالای ممولی و یا ضروری تبدیل می‌شود.
از آنجا که خودرو و مسکن مکمل هم هستند، با افزایش قیمت مسکن سهم خودرو در سبد هزینه‌های خانواده کاهش می‌یابد که نشان‌دهنده اهمیت مسکن در نظر خانوارهای ایرانی است و در آینده ثبات قیمت مسکن به حمایت از خودروسازان ایرانی می‌آید و تقاضا برای خودرو را افزایش می‌دهد.
اگر برنامه‌های تولید مسکن ارزان‌قیمت به پیش برود خانوارهای ایرانی تقاضای بالقوه خود برای خودرو را به تقاضای بالفعل تبدیل می‌کنند. با توجه به پائین بودن درآمد در ایران در حدود ۱۲۰۰ دلار و توزیع ناعادلانه درآمد و بالا بودن سهم دو گروه خوراک و مسکن در سبد هزینه‌ای خانوارهای ایرانی، می‌توان نتیجه گرفت که تنها قشر خاصی از جامعه یعنی دو دهک بالای درآمدی، قادر به خرید کالاهای لوکس همچون خودرو هستند.
هزینه‌های مربوط به بخش مسکن که سهم بزرگی از هزینه‌های خانوار را به خود اختصاص داده است و تأثیر تغییرات قیمتی آن بر سهم خودرو قابل تأمل است. این نکته قابل تأمل برای دست‌اندرکاران سیاستی به‌منظور ارائه راهکارهای مناسب در تعدیل قیمت‌ها و همچنین کنترل تورم، به‌منظور افزایش سطح رفاه عمومی مردم است.

محمود شمشکی

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده