مصرف گاز در ایران بیشتر از مصرف گاز اروپاست

حرکت در مسیر رهایی کشور از اقتصاد تک محصولی و اتکای صرف آن نفت، بدون شک اعتقاد راسخ و عملی به تحقیقات، پژوهش و ساماندهی سرمایه های فکری را طلب می کند. با توجه به موفقیتهای اخیر محققان و پژوهشگران کشور و دستیابی به رتبه های ممتاز در بخشهای مختلف فناوری نفت گاز و پتروشیمی از یک سو و سابقۀ صدسالۀ صنعت نفت در کشورمان از سوی دیگر، دستیابی به اهداف ترسیم شده در افق سند چشم انداز بیست ساله را در بخش صنعت نفت، دست یافتنی نمایان ساخته است. دکتر محمدعلی عمادی، مدیر پژوهش و فناوری شرکت ملی نفت ایران، قریب دو دهه است که علاوه بر حضور و ریاست در پژوهشکدۀ اکتشاف و تولید صنعت نفت، آشنایی کاملی با زوایای مختلف، توانمندیهاو نیازهای بخشهای مختلف صنعت نفت کشور دارد. گفتگوی اختصاصی «تازه های انرژی» با دکتر عمادی، با تشریح چالشهای پیش روی بخش مصرف انرژی در کشور و بیان راهکارهای پژوهشی شرکت نفت شروع شد و ضمن اشاره به موانع ساختاری و لزوم فرهنگ سازی در این زمینه، ایجاد کنسرسیوم تحقیقاتی با شرکتهای بین المللی، وضعیت برداشت از مخازن کشور و تاکید بر پروژه های پژوهشی کاربردی، با تاکید بر عزم عمومی برای مدیریت مصرف انرژی خاتمه یافت که مشروح آن از نظر گرامی شما خوانندگان گرامی می گذرد.
● کارکرد پژوهش و تحقیقات در صنعت نفت و گاز ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟
از اینکه این روزها بحثهای تازه ای در حوزۀ انرژی مطرح می شود بسیار خوشحالم و باتوجه به این اصل که از نظر دارا بودن منابع نفت و گاز، کشور ما رتبۀ دوم را دارد و حتی اگر این دو منبع را مشترکاً در نظر بگیریم، ممکن است در مجموع در رتبۀ اول قرار بگیریم، نقش پژوهش و راهکارهایی که بدین وسیله ارائه می شود می تواند در دو پروسۀ تولید و مصرف راهگشای صنعت نفت باشد.
همانطور که می دانید مخصوصاً در بخش مصرف با چالشهایی روبه رو هستیم. درخواست بالای انرژی در داخل امری است که موجب شده است مدیریت تولید نتواند نیازهای حوزۀ مصرف را در داخل برآورده کند. حوزۀ مصرف خارجی به علت اینکه مکانیزم یارانه ای و سوبسیدی ندارد شکل بسیار منطقی تری برخلاف سیستم مصرف داخلی دارد. بنابراین هر چقدر هم تقاضای مصرف خارجی بالا و همراه با چالشهای خاص باشد، مشکلات مصرف داخلی به این شکل غیرمنطقی نخواهد بود. امروزه مصرف گاز داخلی ایران بیشتر از مصرف گاز کل اروپاست. مدیریت مصرف داخلی آنچنان اهمیتی دارد که جایگاه پیش بینی شده در سند چشم انداز بیست ساله برای شرکت نفت جز با عنایت به مدیریت مصرف و تحولات تکنولوژیکی دست یافتنی نخواهد بود. ضمن اینکه اگر بخواهیم عقلانی به این مقصد نگاه کنیم یکی از وظایفمان دیده بانی سایر رقباست. ما با مقایسه ای که بین شرکتهای ملی نفت در سطح جهان انجام داده ایم دریافتیم که رسیدن به چنین جایگاه هایی مستلزم انواع سرمایه گذاری است.
● در حال حاضر بخشهای مختلف پژوهشی در وزارت نفت چگونه عمل می کنند؟
اقدامی که وزارت نفت طی سالهای گذشته انجام داده، این بود که در تک تک شرکتهای زیرمجموعه و مرتبط با حوزۀ نفت، واحدهای پژوهشی راه اندازی کرده است و عملاً بخشی از بودجه های جاری را برای توسعۀ بحث پژوهش در مجموعۀ نفت، گاز و پتروشیمی اختصاص داده است. این واحدها متصدی بحث پژوهش در حوزه های مختلف هستند و سیاستگذاری و جهت دهی تحقیقات را در حوزۀ ملی برعهده دارند که شامل بخش بالادست، میان دست و پایین دست می شود. اینها شامل حوزه های عملیاتی تحقیق مثل دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی وابسته به آموزش عالی و شرکتهای مشاور خصوصی می شود. همچنین پژوهشگاه صنعت نفت که یکی از بزرگترین مراکز تحقیقاتی کشورمان است، به عنوان یک مرکز اجرا کنندۀ تحقیقات کار می کند. منتها نکتۀ حائز اهمیت این بود که پژوهشگاه و مؤسسات مشابه آن در جهت اجرای پژوهشهای کاربردی و مورد نیاز صنعت جهت دهی و ساماندهی بشوند.
خوشبختانه با توجه به هدف بخش پژوهش و توسعۀ وزارت نفت که عملی کردن پژوهشها در جهت بهینه سازی تمامی مسائل مرتبط با نفت و گاز بوده است، در ۶-۷ سال اخیر پژوهشگاه توانسته است ۸۰ درصد ظرفیتش را به پژوهشهای کاربردی اختصاص دهد. اعم از پایلوت، طرحهای نرم افزاری و دیگر طرحهایی که رافع نیاز صنعت نفت هستند. همانطور که می دانید R&Dها طبق تعریفی که دارند چند وظیفه اصلی در فعالیتشان می گنجد
۱) کاهش ریسک در سرمایه گذاری به منظور اجرای موفق پروژه ها
۲) کاهش هزینه ها و بالا بردن کیفیت پروژه هایی که از مجموعه ای مثل پالایشگاه بیرون می آیند؛
۳) کاهش زمان در فرایند ایده تا محصول که نتیجه اش پیشی گرفتن از سایر رقباست.
ما هم عملاً در همین حوزه ها متمرکز شدیم و به چند پارامتر توجه کردیم. از جمله در بحث نیروی انسانی، چه در حوزه های دانشگاهی و تحقیقاتی و چه در حوزه های داخلی صنعت نفت، همچنین در بحث نرم افزاری با این هدف پیش رفتیم که نیروی انسانی و محققان ما بتوانند با کمترین ریسک، بهترین نتیجه را به دست بیاورند.
ما همین الآن در مجموعه خودمان دو کنسرسیوم بزرگ با ۵ شرکت بزرگ بین المللی داریم. در مجموع در این ۸ سالی که با دانشگاه ها کار می کنیم پتانسیلی در مجموعه دانشجوها و استادان کشف کردیم که بیشترین اثربخشی را در مجموعۀ تحقیقات ما داشتند. ما این افراد را بر اساس عملکردشان شناسایی کردیم. این افراد با قالبهایی که ما برایشان تعیین کرده ایم به موشکافی چالشها و مسائلی می پردازند که پیش روی صنعت قرار دارد. اینها پروژه هایی هستند که در دانشگاه ها عملی می شوند و به اجرا در می آیند.
● یعنی یک کمیتۀ نخبگان تشکیل شده و یک همکاری پایدار بین شما و آنان وجود دارد؟
بله و به مجموعۀ آن کمیتۀ راهبردی می گوییم. در حال حاضر چندین کمیتۀ راهبردی داریم که وظیفۀ نظارت و جهت دهی در دانشگاه ها را برعـهده دارند و ما عملاً یک درصد از بودجۀ جاری و عملیاتی را به آنان پرداخت می کنیم. دایرۀ اول این طرح دانشگاه های درجۀ یک ما هستند مثل شریف و امیرکبیر و بهشتی و تهران. دایرۀ دوم دانشگاه های دیگری هستند که از نظر علمی اول نیستند و دایرۀ سوم دانشگاه هایی هستند که از نظر جغرافیایی در حوزه پالایشگاه ها قرار دارند، مثل دانشگاه ایلام که وسط طرح توسعه میادین نفتی است یا دانشگاه بوشهر که با منطقۀ عسلویه همجوار است. یا مثلاً دانشگاه شیراز که به کل مسائل پژوهشی حوزه نفت و گاز رسیدگی می کند.
همزمان با فعالیت ۹ واحد مستقل R&D در کل شرکت، ضمن مشارکت با شرکتهای بین المللی که در ایران مشغول اجرای پروژه هستند، از جمله توسعۀ میادین نفتی، تکنولوژی آنها را در سیستم امروز خودمان نیز مورد استفاده قرار می دهیم. برهمین اساس، یک کریدوری تأسیس کردیم به نام کریدور همکاری و همفکری تا تکنولوژی شرکتهای بین المللی را انتقال دهیم. از چالشهایی که در شرکت ملی نفت با آنها مواجه هستیم بحث ازدیاد برداشت است. همانطور که می دانید ما با توجه به میزان ذخایر نفت درجا در میادین نفتی در کشور باید بتوانیم میزان مناسبی برداشت کنیم که این نسبت در حال حاضر نسبت منطقی ای نیست و باید بتوانیم آن را به سطح بالاتری برسانیم.
● وضعیت فعلی برداشت چگونه است؟
در حال حاضر به طور متوسط چیزی حدود ۲۴ درصد است که این ضریب بالایی در مقایسه با سایر کشورهایی دارای چنین منابعی هستند نیست.
● از ضریب برداشت کشورهای دیگر هم اطلاع دارید؟
در بعضی کشورها تا حدود ۴۸ درصد افزایش یافته است و کشورهای منطقه که دارای چنین ذخایری هستند حتی تا سطوح بالاتری نیز این ضریب برداشت را افزایش داده اند. البته پایین بودن ضریب برداشت در کشور ما معلول عوامل مختلفی است. یک علتش این است که ما از مراحل سه گانۀ تولید اولیه، ثانویه و ثالثیه عقب هستیم. البته به این بعد قضیه می توان مثبت هم نگاه کرد. یعنی باید خود را مجهز کنیم برای بهره برداری از منابع وسیعی که در آینده با آن مواجه هستیم.
● این ۲۴ درصدی که به آن اشاره کردید، متوسط ضریب برداشت در کشور است؟
بله. این ۲۴ درصد متوسط تولید ماست. ما میادینی داریم که ضریب برداشت از آنها ۳۵ درصد است؛ مثل میدان اهواز و بعضی میادین را داریم که ضریب برداشت ۷ درصد دارند که متوسط آن، حدود ۲۴ درصد است که البته این ترکیب یک پراکندگی دارد. ولی میادین جدید از جمله میدان آزادگان، در حالی که گسترۀ نفت درجایشان زیاد است ولی نوع سنگ و نوع مشخصات مخزن آنها به شکلی است که ضریب بازیافت را تا حدود ۵ تا ۷ درصد و ماکزیمم ۱۰ درصد پایین می آورد.
در این باره دو موضوع وجود دارد، یکی خود تفاوت ماهوی میادین با یکدیگر است؛ مثل میدان اهواز که ویژگی و موهبت خدادادی میدان به شکلی است که تولید میدان بسیار قوی است. در بعضی میادین هم به علت سختی سنگ میدان، برعکس این قضیه جاری است. بنابراین بحث عمدۀ من هم روی همین متمرکز است که دوران کشف و استخراج نفت ساده تمام شده یا در حال اتمام است. بنابراین هرچه ما جلوتر می رویم نفتهایی را باید از منابع زیرزمینی برداشت کنیم که شرایط سخت تری پیدا کرده است و ما در آینده در بحث استـخـراج با چالـشهـای جدی تری مواجه خواهیم بود. در این میان، تنها اهرمی که می تواند راهگشای ما باشد، استمداد از فناوریها و تکنولوژیهای نو است. خوشبختانه با توجهاتی که در کل کشور به بحث فناوری و پژوهش شده، وضعیت رو به بهبود است. منتها دستگاه های اجرایی باید راهکارهایی برای بهبود هرچه بیشتر و سریعتر وضعیت موجود ارائه کنند. در همین زمینه خوشبختانه در سال جاری رقم بسیار بالایی برای تأمین منابع مالی برای توسعۀ امر تحقیق و پژوهش مشخص کرده اند که یک درصد بودجۀ عملیاتی است و یک درصد بودجۀ عملیاتی در کل وزارت نفت چیزی حدود دویست میلیارد تومان خواهد شد. در کنار تأمین مالی، نیروها و مخصوصاً جوانان دانشمند و نخبه ای داریم که با استفاده از تکنولوژی و فناوری روز، جایگاه ما را در آیندۀ نزدیک در منطقه و در کل جهان ارتقا خواهند بخشید.
کشور ما به عنوان یکی از ۵ کشوری که در منطقۀ خاورمیانه بیشترین بشکه های نفت دنیا را تأمین می کنند باید با استفاده از فناوری در بهره برداری بهینه از این ثروت ملی رتبۀ اول را در دنیا به دست آورد و بتواند پاسخگوی نسلهای بعدی در مورد این ذخایر با ارزش و ملی باشد. بنابراین مهمترین فعالیتی که در دنیای بین الملل، به خصوص کشورهایی که دارای ذخایر نفت و گاز هستند مثل نروژ، شاهد انجام گرفتن آن هستیم، پیشرفت روزافزون در سایۀ گسترش پژوهش و فناوری است.
امروزه سرمایه های شرکتهای بزرگ نفتی را نه با میزان نیروی انسانی شان قیاس می کنند و نه فقط با میزان ذخایرشان، بلکه مهمترین ملاک قیمت گذاری و ارزیابی این شرکتها، تکنولوژیهایی است که در آن شرکت وجود دارد و ما نیز چاره ای نداریم جز این که همین مسیر را طی کنیم. خوشبختانه سازوکارهایی هم که فراهم شده بسیار امیدوار کننده است.
● روند انجام گرفتن کارهای پژوهشی شما چگونه است؟
ما کارفرمای پژوهشگاه هستیم.
● یعنی خودتان اصلاً کار پژوهشی نمی کنید؟
نه، همزمان که کارفرما هستیم، در بعضی موارد هم خودمان کار پژوهشی انجام می دهیم. بخشی از پژوهش را به پژوهشگاه می دهیم و بخشی را به شرکتهای داخلی و خارجی. در واقع آنها به عنوان بازوهای ما عمل می کنند. در حال حاضر چون بودجۀ پژوهشگاه را ما تأمین می کنیم، بنابراین ما به آنها می گوییم چه کاری انجام دهند. یعنی ضوابط اجرای پروژه ها، سرفصلها و اصول کلی انجام گرفتن آنها برعهدۀ ماست. پروژه های ما تا حدی مشخص است، اگر بعضی از کارها را پژوهشگاه بتواند انجام دهد آنها را به پژوهشگاه محول می کنیم. بعضی کارها هم هستند که پژوهشگاه مستقیم وارد آنها می شود و آنها کارهایی اند که نیاز به یک کاتالیزور ندارد. ولی عملاً پژوهشگاه بودجۀ برنامه های تحقیقاتی و چارچوب برنامه هایش را از ما می گیرد.
● در صحبتهای قبلی، به دو کنسرسیوم پژوهشی با شرکتهای خارجی اشاره کردید. آیا وضعیت سیاسی و تحریمهای اخیر، در همکاری شما با کشورهای خارجی تأثیر می گذارد یا خیر؟
این وضعیت اتفاقاً برای شرکتهای ما مزیت دارد، چون در واقع این شرکتها سالیانه میلیونها دلار پول در این کنسرسیوم مـی آورند. یعـنی ما سـهم خـودمان را می دهیم و آنها سهم خودشان را می دهند.
در حقیقت یک باشگاه تحقیقاتی ایجاد کردیم متشکل از کشورهایی که در مسائل ایران متمرکز ند. منفعتی که عاید آنها می شود این است که چون بخشهایی از منابع و تکنولوژی مرتبط با آن برای آنها مبهم است، با سرمایه ای که وارد کشور می کنند فرصت شناخت منابع و مسائل ما را بهتر و بیشتر پیدا می کنند و چون نتایج این تحقیقات به روز است، نتایج آن را در جاهای دیگر دنیا مورد استفاده قرار می دهند. یعنی پول می گذارند و در عوض از نتایج تحقیقات بهره مند می شود. بدین ترتیب ما نیز سود می بریم. ضمن کاهش هزینه ها، از تجربیات آنها نیز بهره مند می شویم.
● آقای دکـتر، شـما در صـحبتهایتان بیشتر بر پروژه های کاربردی تأکید می کنید، آیا پروژه های بنیادی هم از همین اهمیت برخوردار هستند یا خیر؟
ببینید، ما در حوزۀ پروژه های پژوهشی یک تقسیم بندی داریم که معمولاً در همه جای دنیا وجود دارد، منتها با اندکی تفاوت. تحقیقات محض که ۱۵ تا ۲۰ درصد ظرفیت پژوهشگاه را به خود اختصاص داده است. تحقیقــات محض کاربردی که بلافاصله کاربردی می شود. تحقیقات کاربردی توسعه ای، که ابتدا در آزمایشگاه انجام می گیرد و بعد به مرحلۀ توسعه ای می رود.
در اوایل صحبتتان اشاره خوبی کردید به مدیریت مصرف و مدیریت تولید، لطفاً در این مورد ضمن بیان توضیحات بیشتر، بفرمایید تاکنون چه پژوهشهایی در زمینۀ مدیریت مصرف انجام گرفته است. با توجه به اینکه از یک طرف تولید داخلی کاهش پیدا کرده است و از طرف دیگر مصرف داخلی هم هر سـاله افزایش می یابد، من فکر می کنم بدون مدیریت صحیح مصرف به زودی مشکلات جدی دامنگیر کشور خواهد شد و اگر این روند ادامه یابد در چند سال آینده نفتی برای صادرات نخواهیم داشت.
به نکتۀ خوبی اشاره کردید. ما جزو کشورهای معدودی هستیم که توجه به مدیریت مصرفمان بسیار کم بوده است یا به شکل شایسته و بایسته ای نبوده است. علت هم به نظر من این است که خود را از بزرگترین دارندگان منابع نفتی تلقی کرده ایم که به این زودیها منابعمان تمام نمی شود.
همین دیدگاه باعث شده که متأسفانه امروزه به شکلی بی مبالات و اسراف آمیز در حال مصرف انرژی هستیم. درست است که ما به وفور نفت داریم، ولی باید فکر نسلهای آینده هم باشیم. هم به لحاظ شرعی و هم به لحاظ اقتصادی نیازمند یک بازنگری کلی در شیوۀ مصرف انرژی در کشور هستیم.
مدیریـت مصـرف یـک اجماع و فرهنگ عمومی می طلبد. هم در بحث نحوۀ مصرف هم در بحث خودرو، وجود حمل و نقل عمومی و قیمت حاملهای انرژی که متأسفانه هیچکدام از آنها در اختیار مجموعۀ وزارت نفت نیست. بنابرایـن وزارت نفت هم خیلی مقصر نبوده است. اگر وضعیت به همین منوال ادامه پیدا کند مقام دومی ما در بحث دارابودن منابع عظیم نفت و گاز از بین خواهد رفت. اگر دومین دارندۀ منابع هرآنچه را تولید می کند به مصارف داخلی اختصاص دهد، نمی تواند به عنوان کشوری موفق در حوزۀ گاز یا دیگر حاملهای انرژی خودنمایی کند.

گفتگو:علیرضا زارعی

منبع : ماهنامه تازه‌های انرژی