راز ناشناختگی امام جواد(ع)

شهادت پیشوای نهم حضرت جودالائمه(ع) در روز آخر ماه ذی‏قعده در شهر بغداد، سال ۲۲۰ اتفاق افتاد. آن بزرگوار در سن ۲۵ سالگی توسط طاغوت زمان خویش مسموم گردید. شهادت آن امام بزرگوار بر امت اسلامی تسلیت باد. گوهر وجودی امام جواد(ع) و عسكریین(علیهماالسلام)، در بین مردم كمتر شناخته شده و آن گونه كه از سایر ائمه(ع) و پیامبر اكرم(ص) و فاطمه زهرا(س) و حتی بعضی از اولاد ائمه شناخت دارند، نسبت به این سه بزرگوار معرفت ندارند، به این خاطر تمسك و توسل كمتری به آنان دارند. با اینكه ما شیعیان معتقدیم ائمه(علیهم‏السلام)، نور واحدند، كلامشان نور است و همه از چشمه فیاض حق استفاده می‏كنند به نظر می‏رسد نمایاندن چهره واقعی این سه امام بزرگوار می‏تواند خدمتی شایان به شمار آید.
علت مطرح نبودن این سه امام(ع)، وجود شرایط سخت اجتماعی و خفقان موجود در آن عصر بود. خفقان حاكم تا حدی بود كه ابن‏اثیر در تاریخ خود، جزئیات در دورترین بلاد اسلامی و حتی فلسفه اجتماعی زیادی از حوادث را بیان می‏كند، تنها در سه مورد از این امام بزرگوار اسم برده و مجموع كلماتش از پنج الی شش خط فراتر نمی‏رود. این فرازها عبارتند از:
۱ ـ جلد ۱۰؛ آنجا كه زندگی همسر امام رضا(ع) را توضیح می‏دهد و می‏گوید: همسر حضرت رضا(ع) ام حبیبه نام داشت و دختر مأمون بود. دختر دیگر مأمون را محمد بن‏علی بن‏موسی گرفته بود. پس پدر و پسر هر دو با دختران مأمون ازدواج كردند.
۲ ـ در ضمن حوادث سال ۲۱۱ می‏نویسد: مأمون در، تكریت، با محمد بن‏علی بن‏موسی برخورد و دختر خود را به او تزویج كرد.
۳ ـ در حوادث سال ۲۲۰؛ وفات آن حضرت را می‏نویسد.
ابن‏جریر طبری نیز در "تاریخ طبری" تنها یك سطر راجع به ازدواج حضرت رضا(ع) و حضرت جواد(ع) با دختران مأمون می‏نویسد: حتی از رحلت حضرت جواد(ع) چیزی نمی‏نگارد.
خفقان موجود به اندازه‏ای بود كه حضرت همیشه خلفای عصر را با "امیرالمؤمنین" خطاب می‏كرد در حالی كه این لقب مخصوص حضرت علی بود.۱
از طرف دیگر برخی امامان به خاطر موقعیتهای ویژه خویش توانستند دست به اقداماتی بزنند كه مورد توجه عموم واقع شود و تا اندازه‏ای اسمی از آنان بر لوح تاریخ بماند.
فاطمه زهرا(س)؛
خبرهای متواتری از پیامبر اكرم(ص) راجع به فاطمه زهرا(س) وجود داشت از جمله، او پاره تن من است، حوریه انسیه است؛ گذشته از آن شرف دختر پیامبر بودن فاطمه او را در دلها جای داد و باعث شد تا دشمن هم نتواند ویژگیهای درخشان زندگی او را در پرده نگه دارد.
امیرالمؤمنین؛
به این دلیل كه اولین صحابی، اولین مسلمان بود و كلمات متواتر پیامبر در غدیر خم و امثال آن درباره‏اش در سطح جامعه اسلامی منتشر شده بود و مهمتر از همه این نكته كه حكومت پنج ساله‏اش او را بر اریكه تاریخ نشاند و باعث شد فرازهای درخشان زندگیش در تاریخ ثبت گردد.
حضرت امام حسن و امام حسین (علیهما السلام)؛
باید گفت آن دو، تا اندازه‏ای توسط پیامبر اكرم معرفی شدند و جملاتی مانند "سیّداشباب اهل الجنهٔ" "انّهما امامان قاما او قعدا"، از پیامبر در باره آنان مشهور شد. وقایع مربوط به صلح و جنگ آنان خصوصا واقعه كربلا، عامل دیگری شد بر اینكه آن دو امام بزرگوار یادشان در دلها جاودانه ماند.
امام سجاد (سلام‏اللّه‏ علیه)؛
در پرتو حوادث كربلا و صحیفه سجادیه‏اش معرفی شد.
امام باقر و صادق(علیهما السلام)؛
شرایط خاص زمان امام باقر و صادق (علیهما السلام)، از جمله حوزه فعالیت علمی آنان و شاگردان پركارشان در رشته‏های مختلف، جمع احادیث، تدوین فقه و انتشار احادیثشان در اقصی نقاط، چهره‏ای جهانی به آنان داد. به طوری كه مكتب شیعه به مكتب جعفری معروف شد. بنابر این هر چند حضور جنبش شیعی از زمان حضرت علی(ع) و حتی از زمان پیامبر اكرم(ص)، مشهود بود۲، اما عصر "امام باقر و صادق" (علیهما السلام)، فقه مدونی نداشت. زراره از بزرگترین شاگردان امام صادق و باقر (علیهماالسلام)، می‏گوید: روزی خدمت امام باقر(ع) رفتم. از مسأله ارث بحث شد. حضرت امام باقر(ع) به فرزندش امام صادق(ع) فرمود: آن كتاب را بیاور و او برای من می‏خواند. در ذهن خود گفتم (لیس بشی‏ء زخرف باطل) چیزی نیست، باطل است. وقتی حضرت امام باقر(ع) پرسید؛ چگونه بود؟ گفتم: باطل، چیزی نبود. فرمود: "واللّه‏ یا زرارهٔ، هو الحقّ، الّذی رأیت املاء رسول اللّه‏(ص) و خطّ علی"۳ به خدا ای زراره این مطالب را پیامبر اكرم(ص) املاء فرمود و علی(ع) نوشت.
بنابر این زراره كه یكی از اصحاب خاص و شیعیان مخلص بود، نیز آراء و اقوال ائمه(علیهم‏السلام) و پیامبر اكرم(ص) را به خوبی نمی‏دانست.
امام هفتم موسی بن‏جعفر(ع)
آن حضرت در حالی به امامت رسید كه فقه جعفری در سراسر عالم اسلام پخش شده بود. در این دوره هر چند خفقان بنی‏العباس زیاد بود و شیعیان و آن امام عظیم‏الشأن گاه در زندانهای مخوف گرفتار می‏شدند، ولی كثرت شیعیان و معاصر بودنشان با عصر
ابن‏اثیر در تاریخ خود، جزئیات در دورترین بلاد اسلامی و حتی فلسفه اجتماعی زیادی از حوادث را بیان می‏كند، تنها در سه مورد از این امام بزرگوار اسم برده و مجموع كلماتش از پنج الی شش خط فراتر نمی‏رود. صادقین، (علیهما السلام)، باعث شد هر گاه امام از زندان آزاد می‏شد، یا ملاقاتی صورت می‏گرفت، مردم مسایل و نیازهای خود را بپرسند. از این روی مسأله تشكیل حكومت اسلامی نیز از اذهان مردم به صحنه سؤالات مورد بحث روز آمد به همین جهت، در مرسله حماد و ... دقیقترین مسائل حكومت و مسائل اقتصادی پرسیده شده و امام نیز جواب داده است. همچنین شكنجه شدن و غل و زنجیر و زندان رفتن این امام بزرگوار خود زمینه‏ای برای مجالس عزا بود، پیوسته نام این امام(ع) بر زبانها جاری می‏شد.امام رضا(ع)؛
در زمان ایشان مسأله امامت و ظهور امام، شكل دیگری به خود گرفت.
مأمون عباسی امام را به ولیعهدی خویش منسوب كرد. امام در طول مسیر و در هر شهر و روستا كه وارد می‏شد برای مردم سخن می‏گفت و به این ترتیب آنان از نزدیك با چهره پر فروغ مولای خویش آشنا می‏شوند. مأمون عباسی نیز به انگیزه‏های مختلف مجالس علمی تشكیل می‏داد و از دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی برای برگزاری مناظرات علمی با حضور امام دعوت به عمل می‏آورد. در آن محافل سخنان امام پخش می‏شد و به اقصی نقاط جهان می‏رسید. امام رضا(ع) هدایایی را كه به مناسبتهای مختلف دریافت می‏كرد، به محرومان و مستضعفان می‏بخشید و به هر حال جایگاه مردمی مناسبی یافت.
اما چهار امام دیگر؛
چهارمین آنها كه امام زمان (عجل اللّه‏ تعالی فرجه الشریف) است و اخبار نقل شده از پیامبر اكرم و ائمه معصومین در باره وجود، خصوصیات و قیامش وجود شریفش را برای همه مسلم ساخته است.
از این روی در طول تاریخ بارها اشخاصی از معروف بودن نام و نهضت حضرت استفاده كرده خود را امام موعود نامیدند از جمله اسماعیلیه یا واقفیه كه وجودشان بر این اساس شكل گرفت؛ چه اسماعیلیه معتقد بودند كه امام موعود همان اسماعیل است و او زنده و از انظار غایب است. واقفیه نیز همین اعتقاد را نسبت به امام موسی بن‏جعفر(ع) داشتند. بعضی از افراد دیگر نیز كه داعیه رهبری جامعه یا مبارزه با فساد را داشتند، ادعای مهدویّت می‏كردند و چون اسم آن امام در روایات هم اسم پیامبر اكرم(ص) بود بعضی افراد محمد نام، مثل محمد بن‏عبداللّه‏ محض ادعای مهدویت می‏كردند. همچنین در دعاهای نقل شده از ائمه روی مسأله وجود امام زمان(ع) تأكید زیاد شده است. علاوه بر آن، احتیاج فطری انسانها به نجات‏دهنده واقعی دست در دست عوامل فوق انتظار ظهور آن حضرت را برای غیر مسلمانان نیز امری بدیهی ساخته است.
علت اساسی دیگر بر مطرح بودن حضرت حجت(عج) در جوامع بشری نظریه‏هایی است كه در پی غیبت طولانی حضرت به طور گسترده‏ای مطرح شده و اذهان را به خود مشغول كرده است، در طول تاریخ افرادی نظریه‏هایی ارائه كرده‏اند. و گروهی به نقد و بررسی پرداخته‏اند و دسته‏ای ادعای مهدویت كرده، دسته‏ای دیگر به ابطال آن روی آورده‏اند.
امام جواد و عسكریین(علیهم‏السلام)
هیچیك از جهات یاد شده در زندگی سایر ائمه در حیات این سه امام بزرگوار، وجود نداشت به همین جهت چهره والای آنها ناشناخته ماند و بعد از هزار و دویست سال همچنان هاله‏ای از غربت بر چهره آنان سایه افكنده است و تنها كلیاتی كه از آیات قرآن و احادیث و برخی زیارات مانند زیارت جامعه كبیر، استفاده می‏شود مبین گوشه‏ای از شرایط زندگی آنان است.
گروهی در این باره معتقدند دلیل وضعیت موجود این است كه وجود آن ائمه فقط برای وجود یافتن امام موعود بوده است تا آن حضرت جهان را پر از عدل و داد كند. از این سوی عمر امام جواد(ع) كه مدت طولانی دوام نیافت.۴
آن حضرت در سن ۹ سالگی بعد از شهادت پدر بزرگوارش به امامت رسید. به نظر می‏رسد همین عامل سبب شد مردم آن عصر در باره امامت و خصوصیات و ویژگیهایش خیلی علاقه نشان ندهند چه همان مردم به علی(ع) كه سی و سه سال داشت، گفتند جوان است و رهبری جامعه فردی مسن‏تر و كارآمدتر می‏طلبد.
زمانی كه نص صریح پیامبر اكرم(ص) كنار رود و آن همه احادیث و شأن نزول آیات و واقعه غدیر به فراموشی سپرده شدو كهولت جای تمام آنها را بگیرد انتظاری از مردم عصر حضرت امام جواد(ع) نمی‏توان داشت.
در روایت است هنگامی كه حضرت امام جواد(ع) وارد مسجد شد، علی بن‏جعفر، عموی پدر او، به احترام حضرت از جای بلند شد و او را به جای خود نشاند. مردم اعتراض كردند كه تو پیری و محاسنت سفید شده اسست، چطور به جوان كم‏سن و سالی این چنین احترام می‏كنی؟
از طرف دیگر نصوص متواتره‏ای نبود كه مقام حضرت جواد را به مردم آن طور كه بود معرفی كند. این موضوع آنگاه واضح می‏شود كه كلمات رسول خدا(ص) در مورد حسنین(علیهماالسلام) یا فاطمه زهرا(س) و یا علی(ع) با كلمات و روایات وارده در باره امام جواد(ع) مقایسه شود. علت عمده عدم معرفی یكسان ائمه این بود كه چون حضرت علی و زهرا و حسنین (علیهم‏السلام)، در زمان آن حضرت بودند و مناسبتهای مختلفی برای معرفی آنان بود. این موضوع در باره امام زمان(عج) فرق می‏كند چون رهبر پیوسته باید در جامعه روح امید بدمد و دمیدن روح امید با معرفی منجی عالم بشریت امكان داشت جدا از این كه بیشتر معرفی‏ها توسط ائمه بعدی صورت پذیرفت و آن هم به خاطر سؤال بیش از حدّ مردم و اشتیاق آنان به دانستن حضرت امام زمان(ع) و خصوصیات و صفات او بود. حتی وجود احادیث فراوان در باره امام حسن و حسین(ع) وقتی شخصی در محضر ابن‏عباس سؤالی می‏پرسد و یكی از حسنین(علیهما السلام)، جواب می‏دهند، آن شخص قبول نمی‏كند و می‏خواهد جواب را از ابن‏عباس بشنود، تا مطمئن شود.
مراجعه به كتب فقهی بر این حقیقت اشاره دارد كه در طول تاریخ بیست سال حضور امام حسن و حسین(ع) در مدینه مسئله فقهی چندانی از آنان پرسیده نشد و مردم آنان را دو فقیه اسلام‏شناس عالم حساب نمی‏كردند تا چه رسد به امام جوادی كه سن كمتری داشتند. و از پشتیبانی عظیم و تأییدات مكرر پیامبر اكرم(ص) نیز برخوردار نبودند. دسیسه‏های خلفای عباسی كه پیوسته می‏خواستند او در بین مردم ناشناخته بماند و خفقان حاكم آن زمان تا اندازه‏ای كه آن امام یا پدر بزرگوارش و فرزندانش مجبور می‏بودند خلفای ظالم عباسی را امیرالمؤمنین خطاب كنند به عمیق‏تر شدن جهل موجود دامن می‏زد.

پاورقیها:
۱ ـ همه لایق این مقامند ولی چون حضرت علی(ع) بالفعل به آن مقام رسید او را مخاطب این مقام می‏دانند.
۲ ـ آن طوری كه در روایات است. "یا علی انت و شیعتك هم الفائزون" و رجوع شود به احادیث ذیل آیات سوره بینه (اُولئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرّیهٔ).
۳ ـ فروع كافی، ج ۷، ص ۹۴.
۴ ـ عمر او را از ۲۵ سال تا ۳۵ سال گفته‏اند.
منبع:نشریه فرهنگ كوثر ، شماره ۱۳
نویسنده:احمد عابدینی

منبع : خبرگزاری فارس