عوامل موثر بر تقاضای آب کشاورزی ـ بخش دهم

اینک با فرض آن‌که مصرف آب با دقت اندازه‌گیری شود، عوامل موثر بر تقاضای آب یعنی همان رابطه «یک به یک» و «معکوس» میان قیمت آب تقاضای آن تشریح می‌شود.
● قیمت نهاده‌های جانشین:
چنان‌که در پیش گفته شد می‌توان منابع گوناگون را به‌عنوان جانشین برای آب درنظر گرفت؛ کشاورزان درهنگام عملیات کشت از آب‌های سطحی و زیرزمینی استفاده می‌کنند، با توجه به این‌که مصرف اصلی آب از چه منبعی باشد، قیمت آب را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
قیمت بازیافت یا تصفیه‌ی‌ آب‌های آلوده برای کشاورزانی که به آن‌ها دسترسی دارند نیز بر تقاضای آنها موثر است، بنابراین هرچه حقابه‌ی کشاورزان بیشتر باشد تقاضای آنان برای خرید آب کم‌تر است. اگر متقاضیان دو نوع تعرفه‌ی ثابت - مستقل و از سوی دیگر متغیر- تابع برای مصرف آب پرداخت کنند، تعرفه‌ی متغیر بر تقاضای این افراد موثر است.
در دشت‌های ممنوعه که احداث چاه جدید مجاز نبوده و دست‌یابی به آب بیشتر توسط خرید آب یا چاهی دیگر ممکن است، قیمت چاه بیانگر ارزش آب چاه است، این قیمت بر تقاضای آب به‌ویژه هنگام توسعه‌ی فعالیت‌های کشاورزی موثر است.
● قیمت زمین:
در بسیاری از مناطق حقابه با زمین خرید و فروش می‌شود، یعنی ارزش حقابه در قیمت زمین منعکس می‌شود؛ تفاوت قیمت زمین‌های آبی و دیم در اکثر موارد ارزش آب را نمایان می‌کند؛ بدیهی است هرچه زمین ارزان‌تر باشد یعنی میزان تقاضای آب در آن زمین بالاتراست.
گفتنی‌ست فعالیت‌های اصلاحات اراضی، توسعه و احیاء اراضی قابل کشت که منجر به افزایش عرضه‌ی زمین و کاهش قیمت آن می‌شود تقاضای آب را افزایش خواهد داد. از سوی دیگر عملیات به زراعی، تناوب کشت و عملیات حفاظت خاک که در افزایش عرضه‌ی زمین‌های حاصل‌خیز نقش قابل توجهی دارد، تقاضای آب را بالا می‌برد.
باتوجه به آن‌که اندازه‌گیری دقیق حجم آب مشکل و ادوات مورد نیاز این سنجش گران است، در برخی از مناطق قیمت آب براساس وضعیت زمین تعیین می‌شود؛ برای نمونه درصورتی‌که حاصل‌خیزی زمین براساس وسعت آن تغییر نکرده و الگوی کشت ثابت باشد، مقدار آب مصرف شده در هر هکتار زمین تغییر زیادی نخواهد داشت. بنابراین قیمت آب بر حسب مساحت زمین قابل محاسبه خواهد بود، زیرا آب و زمین مکمل کامل یک دیگر می‌شوند. این درحالی‌ست که اگر الگوی کشت متغیر باشد، مصرف آب محصول‌های گوناگون را در محاسبه‌ی میزان آب می‌توان دخالت داد.
● قیمت سایر نهاده‌ها:
نهاده‌های مکمل و جانشین آب، همانند کود ماهیت بیوشیمیایی(شیمی زیستی) و برخی از آنها همانند دستگاه‌های آبیاری تحت فشار ماهیت سرمایه‌ای و مکانیکی دارند؛ به‌طورمعمول کود شیمیایی در زراعت آبی مصرف می‌شود، به‌همین جهت کاهش قیمت آن موجب افزایش تقاضا برای آب می‌شود.
دستگاه‌های آبیاری بارانی و قطره‌ای باعث صرفه‌جویی در مصرف آب و بالا بردن بازدهی آب مصرف می‌شود بنابراین قیمت تجهیزات موردنیاز آن، قیمت یا هزینه‌ی تعمیرات نهرها و شبکه‌ها، لایروبی قنوات، قیمت تجهیزات چاه یا هزینه‌ی تعمیر پمپ، کنتور، قیمت گازوئیل، روغن و برق موتور، هزینه‌ی استهلاک وسایل چاه و سایر وسایل آب‌رسانی یا آبیاری بر تقاضای آب موثر خواهد بود؛ چرا که ارزانی خرید یا تعمیر و مرمت این تجهیزات موجب استفاده بیشتر از آن‌ها، صرفه‌جویی در مصرف آب و درنتیجه افزایش کارآیی خدمات آبیاری و آب‌رسانی می‌شود.
گفتنی‌ست دستمزد میرآب و موتوربان نیز دارای رابطه‌ی در پیش گفته شده با تقاضای آب است، به‌عبارت دیگر هرچه نرخ موارد نام برده کاهش پیدا کند، تقاضای آب بالا می‌رود؛ از سوی دیگر هزینه‌ی سرمایه‌گذاری‌هایی همانند احداث سد خاکی، پخش سیلاب، تغذیه‌ی مصنوعی آب‌خوان‌ها، پیدایی آب‌بند، استخر، انبار یا سایر سرمایه‌گذاری‌هایی که موجب افزایش ذخیره‌ی آب می‌شود، بر تقاضای آب موثر هستند.
درصورتی‌که سرمایه‌گذاری‌های بیان شده توسعه یابد، ذخیره‌ی آب افزایش و قیمت آن کاهش پیدا می‌کند؛ لازم به یادآوری‌ست یکی از سیاست‌هایی که موجب ازدیاد درآمد کشاورزان و هم‌چنین بهبود کارآیی آبیاری در زراعت می‌شود کمک به انجام سرمایه‌گذاری‌های نام برده توسط کشاورزان است.
با توجه به اهمیت آب در اقتصاد ایران باید ارائه‌ی راهکار در جهت صرفه‌جویی در مصرف این نهاده از اهداف سیاست‌های توسعه‌ی کشور باشد، بنابراین با تکیه بر ضرورت ارتقاء رفاه کشاورزان و جلوگیری از مهاجرت آنان به شهر‌ها، شاید طرح پرداخت یارانه به‌منظور استفاده از نهاده‌های مکمل آب بتواند سیاست موجهی در این‌باره باشد.
تسطیح زمین، تراس بندی زمین‌های شیب‌دار، نصب کنتور، به‌کارگیری از تجهیزات آبیاری تحت فشار و استفاده از ابزار سرمایه‌ای درپیش گفته شده می‌تواند موجب افزایش کارآیی آبیاری و درآمد کشاورزان از تولید شود.
● قیمت یا مقدار محصول:
همان‌طور که درمقالات پیشین بیان شد، قیمت محصول یا مقدار آن رابطه‌ای مستقیم با مقدار تقاضای آب دارد. الگوی کشت زارعان تحت تأثیر این متغیرها تعیین می‌شود؛ چراکه کشاورزان با توجه به شرایط بازار محصولات، برنامه‌ی کشت خود را تنظیم می‌کنند؛ گفتنی‌ست این برنامه با توجه به شرایط اقلیمی، فنون کاشت، داشت، برداشت و تعرفه‌های موجود برای آب درنظر گرفته می‌شود. اگر تعرفه‌های آب به ارزش بازدهی یا قیمت تعادلی آن دربازار رقابت کامل نزدیک شوند، الگوی کشت کشاورزان یعنی نوع و سطح زیر کشت محصولات و مقدار آب تخصیص داده شده به هر یک نیز تغییر می‌کند. اگر سیاست قیمت‌گذاری آب اصلاح شود، با توجه به محدودیت آب در دشت‌های ایران، می‌توان از زارعان انتظار داشت از الگویی استفاده کنند که ارزش افزوده‌ی هر واحد آب را به حداکثر برسانند.
درحال حاضر به‌دلیل نبود بازار متشکل و همگن برای آب، هزینه‌ی مبادله زیاد برای داد و ستد حقابه‌ها و هزینه بالای انتقال آب، حقابه متعلق به زمین است و آب قابل مصرف در یک مزرعه مستقل از زمین آن نیست؛ بنابراین بیشینه کردن سود در فعالیت زراعت منجر به حداکثر رسیدن اجاره زمین می‌شود.
چنان‌چه آب به‌طورمستقل قابل واگذاری، انتقال و اندازه‌گیری باشد، حقابه نیز دارای ارزشی مستقل خواهد شد به‌نحوی‌که زارع می‌تواند آب را در زمین خود استفاده کند یا آن را بفروشد و زراعت دیم داشته باشد و یا آن‌که آب و زمین را ب صورت جداگانه اجاره دهد.
اگر شرایط داد و ستد آب مهیا و آزاد باشد، با توجه به محدودیت ذخیره‌ی آب‌های سطحی و زیرزمینی در کشور، برای به حداکثر رسیدن سود کشاورزان بیشینه شدن ارزش افزوده هر واحد آب الزامی می‌باشد، به‌عبارت دیگر کشاورزان می‌توانند از الگوی کشت مناسبی استفاده کنند به‌نحوی‌که درآمد آنها افزایش و مصرف آب کاهش یابد.
در استان خوزستان با توجه به آن‌که منابع آب زیاد اما زمین حاصل‌خیز کم است، کشاورزان این منطقه از شیوه‌ی بیشینه کردن عملکرد و اجاره‌ی زمین استفاده می‌کنند؛ البته باید یادآور شد که آب رودخانه‌های این استان و مناطقی مشابه آن در اکثر مواقع آلوده بوده و قابل استفاده در مصارف گوناگون نیست.
قیمت تصفیه و پاک‌سازی آب بر مصرف آب در مناطق موثر خواهد بود به شیوه‌ای که کاهش هزینه پاک‌سازی موجب کاهش هزینه‌ی استحصال مجدد، افزایش مقدار عرضه و کاهش قیمت آب می‌شود.
یکی از ویژگی‌های الگوی کشت، شیوه‌ی زراعت و عملیات کاشت - داشت - برداشت است که بر مصارف آب موثر خواهد بود. عدم درو کاه و کلش باقی‌مانده‌ی محصولات و شخم نزدن زمین، نحوه‌ی کاشت و دیگر اقدامات موثر برای ذخیره و صرفه‌جویی آب بر تقاضای این نهاده موثر خواهد بود. به تعبیر دقیق‌تر فناوری تولید و عملیات به زراعی به اعمال مدیریت تقاضای آب کمک شایانی می‌کند.
● رعایت قوانین و مقررات:
متقاضیان آب موظفند هنگام مصرف آب قوانین و ضوابط مقرر را رعایت کنند؛ گفتنی‌ست گاهی اوقات اجرای این مقررات موجب کاهش مصرف و افزایش کارآیی و گاهی موجب افزایش قیمت آب می‌شود.

تدوین:
مهندس حمید بابایی دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آبیاری دانشگاه تهران ـ خبرنگارمهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران
منابع و مأخذ:
۱- سلطانی، غلامرضا، کارایی اقتصادی آب با تاکید بر تبصره (۱) ماده ۱۰۶ قانون برنامه سوم، معاونت برنامه‌ریزی، دفتر اقتصاد آب، سازمان مدیریت منابع آب، وزارت نیرو ۱۳۸۱.
۲- نظام‌های نرخ‌گذاری آب کشاورزی، گزارش ارائه شده در نخستین نشست عمومی ارکان کمیسیون تعرفه‌های آب، معاونت برنامه‌ریزی، دفتر اقتصاد آب، سازمان مدیریت منابع آب، وزارت نیرو ۱۳۸۱.
۳Sadr, Kazem: Water Markets and Pricing in Iran in Water Management in Islam, Ed. By faruqui, N A. Biswas/ and M. s. Bino/ United Nations university. Press, N. Y ۲۰۰۱.

منبع : خبرگزاری ایسنا