از شتابزدگی سیاسی تا فرصت سوزی تاریخی

۱ ـ پیشنهاد انتخاب مستقیم شهردار :
▪از خاتمی تا قالیباف
پیشنهاد انتخاب شهرداران به طور مستقیم در ایران نخستین بار به طور رسمی توسط سید محمد خاتمی رئیس جمهوری پیشین ایران و در اردیبهشت ماه ۱۳۸۴ مطرح شد. او در واپسین روزهای مسئولیتش طی سخنرانی در همایش ملی شوراها پیشنهاد كرد كه شهرداران شهرهای بزرگ كشور به طور مستقیم توسط شهروندان انتخاب شوند. او در توجیه این پیشنهاد هم گفته بود كه انتخاب مستقیم شهردار از سوی مردم می تواند به تحقق دموكراسی ناب كمك كند و همچنین موجب تقویت مدیریت اجرایی شهر می شود . یك روز بعد از پیشنهاد خاتمی بود كه مهندس چمران رئیس شورای شهر تهران در سخنرانی پیش از خطبه های نماز جمعه تهران اعلام كرد كه چنین طرحی به اختلافات داخلی دامن می زند و بدین ترتیب مخالفت خود را با این پیشنهاد اعلام نمود .
با این حال خاتمی به رغم اعلام آمادگی جهت عملی كردن این ایده تا پایان دوره ریاست جمهوری اش ، اقدامی عملی در این باره انجام نداد و سئوال وی مبنی بر اینكه «آیا معقول نیست كه شهرهای با جمعیت یك میلیون به بالا دارای شهردارانی انتخابی باشند» تقریبا بی پاسخ باقی ماند. تنها گزارش تدوین شده توسط مركز پژوهش های مجلس با عنوان «طرح انتخاب مستقیم شهرداران توسط مردم ، همزمان با انتخابات ریاست جمهوری» كه در خردادماه ۱۳۸۴ به سفارش كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی تهیه شده بود كه به بررسی مزایا و معایب این موضوع پرداخت. پس از این مطالعه مختصر و فوری، فعالیت بیشتری انجام نشد و این پیشنهاد به بایگانی سپرده شد.
شاید كمتر كسی پیش بینی می كرد تا ساختار سیاسی جدید در كشور پس از انتخابات ریاست جمهوری نهم سبب شود تا پیشنهاد خاتمی مجددا در دستور كار قرار بگیرد. با این حال مخالفت های صورت گرفته با لایحه پیشنهادی دولت برای اصلاح قانون شوراها كه حتی به تهدید اعضای شوراها به استعفای دسته جمعی انجامید سبب شد تا مجال بحث و تبادل نظر در ارتباط با جایگاه شورا و شهرداری در نظام سیاسی و مدیریتی كشور فراهم آید. شاید تنها نتیجه غیرقابل پیش بینی این بحث ها و به عبارت دیگر مهمان ناخوانده آن، پیشنهاد انتخاب شهرداران به طور مستقیم توسط شهروندان بود. این پیشنهاد كه با رای موافق تمامی اعضای كمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در واپسین روزهای تیرماه ۸۵ به تصویب رسید با نظرات موافق و مخالف متعددی روبه رو شده است. این روزها شهردار تهران یعنی محمدباقر قالیباف مهم ترین حامی این طرح است. وی حتی می گوید : «در این خصوص سابقه مطالعاتی شش ساله و استدلال محكمی دارم كه نشان می دهد حداقل در شرایط فعلی انتخاب شهردار توسط مردم در كلان شهرها امكانپذیر است و این امر باعث تقویت شوراها و شهرداری خواهد شد.» بدین ترتیب قالیباف كه نتوانست بر صندلی خاتمی تكیه زند و یكسره به بهشت رفت ، می كوشد تا طرحی را كه ابتكار اولیه آن به نام خاتمی ثبت شده است به فرجام رساند و در این میان ابایی از این ندارد كه خود را مدعی سابقه مطالعاتی شش ساله در این باره نشان دهد. موضوعی كه شك و تردید در ارتباط با آن چندان غیر منطقی نخواهد بود.
۲ ـ شتاب زدگی سیاسی فرصت سوزی تاریخی و فقدان رویكرد علمی در به سرانجام رساندن طرح
همان گونه كه پیشنهاد انتخاب مستقیم شهردار نخستین بار از سوی سیاستمداران مطرح شد، این روزها نیز كانون توجه اهل سیاست از احزاب و گروه های گوناگون سیاسی است. هنوز رد پایی از اظهار نظر تخصصی و علمی در ارتباط با موضوع انتخاب مستقیم شهردار به چشم نمی خورد.
موافقان انتخاب مستقیم شهردار در گفت وگوها و اظهارنظرهای خود به درست و یا غلط نقاط قوت متعددی برای انتخاب مستقیم شهردار اعلام نموده اند كه مهم ترین آنها بدین شرح است :
۱ دستیابی به دموكراسی ناب و تقویت سطح مشاركت شهروندان
۲ تقویت مدیریت اجرایی شهرها
۳ دستیابی به مدیریت واحد شهری
۴ افزایش میزان پاسخگویی شهردار و سازمان شهرداری به شهروندان
۵ تقویت جایگاه نظارتی شورای شهر ۶كاهش ناپایداری جایگاه شهرداران و كوتاه شدن دوره تصدی آنان به سبب جدال شورا شهردار
۷ برخورداری شهردار از پشتوانه جمعی و حمایت عمومی در تصمیم گیری و اجرا
همچنین با توجه به بررسی گزارش های منتشر شده در مطبوعات مختلف مهم ترین علل مخالفت با انتخاب مستقیم شهردار در ایران را می توان به شرح زیر جمع بندی كرد :
۱ ایجاد بستر فساد مالی و اقتصادی گسترده
۲ تضعیف شورای شهر و تنزل جایگاه آن شورا به سبب از بین رفتن نقش آن در ارتباط با انتخاب شهردار و نظارت بر او
۳ عدم تطابق این پیشنهاد با قوانین موجود و ضرورت تغییرات قانونی
۴ هزینه های تبلیغاتی بالا در مرحله انتخابات
۵ ضعف نهادهای مدنی و احزاب در ایران
۶ نهادینه نشدن دموكراسی شهری و مشاركت شهروندان در اداره امور شهرها در ایران
۷ احتمال آسیب زا شدن اقتدار شهردار و افتادن در دام خودكامگی به سبب نظام مدیریت شهری متمركز ، اقتدارگرا و آمرانه در وضع موجود
۸ افزایش تنش میان شورا و شهردار
۹ پایین بودن سطح اختیارات شورای شهر
۱۰ روشن نبودن نحوه هماهنگی شورای شهر و شهردار در صورت تحقق این طرح
۱۱ امكان محول شدن نقش شهردار به فردی غیرمتخصص و سیاست زدگی این پست
۱۲ سایر ابهامات موجود بر سر راه انتخاب مستقیم شهردار با توجه به نظام خاص سیاسی كشور
متاسفانه باید اعتراف كنیم كه آنچه در هر دو گروه از اظهار نظرهای فوق یافت می شود شتاب زدگی سیاسی برخی از موافقان این طرح در به سرانجام رساندن آن از یك سو و مقاومت های واپس گرایانه و فرصت سوز تاریخی موجود از سوی گروهی از مخالفان بر سر راه هر گونه بررسی و تحلیل دقیق تر آن از سوی دیگر است. حال آنچه می تواند در این فرصت پیش آمده مد نظر و توجه قرار گیرد، تلاش برای نقد و بررسی علمی روشن و شفاف و نه سفارشی و صرفا توجیهی در ارتباط با موضوع انتخاب مستقیم شهردار در ایران است.
انجام مطالعات دقیق تخصصی در ارتباط با موضوع انتخاب مستقیم شهردار نشان می دهد این موضوع نمی تواند تنها از یك جنبه مثلا سیاسی و یا مدیریتی مد نظر قرار گیرد. بلكه به سبب تاثیرات متعدد انتخاب مستقیم شهردار بر نظام مدیریت محلی و شهری كشور كه ماهیتی چند وجهی و میان رشته ای دارد نیازمند بررسی و مطالعه همه جانبه آن هم در مجالی مناسب و بدون هرگونه جانبداری از جریان و یا نگاه سیاسی و یا تخصصی خاص هستیم . بی توجهی به رویكرد علمی در این باره می تواند ضررها و تهدیدهای متعددی را به دنبال داشته باشد. این امر در صورت پیگیری نظر هر دو گروه از موافقان و مخالفان این طرح محتمل خواهد بود.
از یك سو، مرور تجربیات و جریانات جهانی در شهرهای برتر و كشورهای پیشرفته جهان نشانگر گرایش به سوی مقتدرسازی شهرداران و انتخاب شهرداران به صورت مستقیم است. در این باره می توان به تحولات صورت گرفته در كشورهای انگلستان ، نروژ ، ایتالیا ، آلمان ، آمریكا ، سوئیس و... اشاره كرد. بنابراین بی توجهی به جریانات جهانی فوق كه از قضا با مبانی روشن نظری و فكری نیز همراه است سبب نوعی عقب ماندگی در شهرهای كشورمان و از دست رفتن تدریجی قابلیت های ناشی از پویایی و تحول در نظام مدیریت شهری خواهد شد. بدین ترتیب مقاومت بدون مطالعه و منطق علمی در مقابل این پیشنهاد ثمره چندانی جز عقب ماندگی نظام مدیریت شهری و محلی كشورمان و به عبارت دیگر فرصت سوزی تاریخی در تحول و اصلاح نظام مدیریت شهری كشور نخواهد داشت ، همان گونه كه اكنون از تاخیر ۲۰ساله در شكل گیری شوراهای شهر و روستا نیز به عنوان غفلتی تاریخی یاد می شود .
از سوی دیگر اصرار موافقان انتخاب مستقیم شهردار بر تسریع در روند تصویب طرح مزبور و عملی شدن آن نگرانی ها و تهدیدهای فراوانی را به همراه دارد. بررسی مبانی نظری و تجارب جهانی در این باره نشان می دهد كه انتخاب مستقیم شهردار نیازمند تغییر در مدل مدیریت شهری در ایران ، پیش بینی تحولات و تغییرات قانونی ، فراهم ساختن ساز و كارهای لازم جهت نظارت و تعادل بخشی Check& Balance) در رابطه شورا و شهردار از جمله حق وتو برای شهردار ، استیضاح و بركناری شهردار و كادر اداری وی توسط شورا ، امكان شكایت مردم از شهردار به دادگاه ، همه پرسی برای عزل شهردار و... ، طراحی نظام انتخاباتی خاص برای انتخاب شهردار و غیره است. بنابراین شكل گیری نظام انتخاب مستقیم شهردار در ایران ، مگر با پیش بینی تمهیدات و مقدمات قانونی و نهادی لازم به عنوان «شرایط تحقق انتخاب مستقیم شهردار در ایران» ، راه به جایی نخواهد برد. تجربیات سال های اخیر نیز نشان می دهد نظام قانون گذاری و اجرایی كشور نیز فاقد پتانسیل و ظرفیت كافی برای فراهم آوردن شرایط تحقق فوق هستند. بدین ترتیب شاید شتاب زدگی سیاسی در به سرانجام رساندن انتخاب مستقیم شهردار بیش از مقاومت در مقابل این پیشنهاد تهدید كننده و مسئله زا باشد.
با توجه به توضیحات فوق پیشنهاد می شود پیش از هرگونه اقدام در سطوح سیاسی و قانون گذاری ، مطالعات و بررسی های لازم با استفاده از رویكرد علمی انجام پذیرد. در این مرحله آینده پژوهی در مقوله انتخاب مستقیم شهردار به معنای شناخت نظام مند آینده، عوامل شكل دهنده نتایج به دست آمده و در نتیجه اتخاذ تصمیم های مناسب در این باره می تواند بسیار سودمند باشد. به همین منظور در این مرحله پیگیری موارد زیر مفید به نظر می رسد :
به تعویق انداختن موضوع انتخاب مستقیم شهردار به پس از بررسی دقیق علمی و همه جانبه در ارتباط با این موضوع : با توجه به تهدیدها و مخالفت های موجود بر سر راه عملی شدن ایده انتخاب مستقیم شهردار در ایران و نبود همگرایی لازم در ارتباط با این موضوع ، پیشنهاد می شود هرگونه فوریت از انتخاب مستقیم شهردار سلب شده و پس از انجام بررسی های لازم در صورت توافق و همگرایی جمعی این موضوع عملی شود. بدیهی است این پیشنهاد به هیچ وجه در مغایرت با برگزاری قریب الوقوع انتخابات شوراها در ماه های آتی نیست و می توان در طول دوره آتی فعالیت شوراها نیز در صورت لزوم اقدام به انتخاب مستقیم شهردار كرد.
سپردن موضوع انتخاب مستقیم شهرداران به مراكز تحقیقاتی برای انجام بررسی همه جانبه : موضوع انتخاب مستقیم شهردار باید از طریق مراكز تحقیقاتی و دانشگاهی كشور در ارتباط با ابعاد مختلف خود مورد بررسی قرار گیرد. به منظور پرهیز از یك جانبه نگری و برخورد سیاسی و گروهی این موضوع باید در مراكز پژوهشی ، علمی و دانشگاهی مختلف و مستقل به نقد و بررسی گذارده شود تا در زمان مناسب نتایج روشنی در ارتباط با این پیشنهاد استخراج شود. این امر می تواند ضمن انتقال مبانی نظری و تجربیات جهانی در ارتباط با این موضوع كه بی شك در حال حاضر مورد بی توجهی قرار گرفته است و فراهم كردن ادراك لازم نسبت به این واقعیت كه فواید انتخاب مستقیم شهردار بیش از مزایای آن است زمینه همگرایی و توافق نهایی در ارتباط با آن را فراهم سازد.
انجام مطالعات افكار سنجی و امكان همه پرسی در ارتباط با پیشنهاد : در حال حاضر هیچ گونه مطالعه ای در ارتباط با نظرات افكار عمومی در ارتباط با انتخاب مستقیم شهرداران وجود ندارد. بررسی تجارب جهانی و به عنوان نمونه انتخاب مستقیم شهردار لندن نشان می دهد كه این امر بدون انجام مطالعات افكار سنجی پشتیبان صورت نگرفته است. ضمن آنكه با توجه به قوانین حكومت محلی انگلستان در نظام مدیریت محلی انگلستان فرصت اظهار نظر شهروندان در ارتباط با انتخاب مستقیم و یا غیرمستقیم شهردار از طریق رفراندوم در سطوح مختلف مدیریت محلی پیش بینی شده است . بدین سان در حال حاضر شهردار لندن بزرگ و شهرداران سه ناحیه شهری باروی لندن به طور مستقیم انتخاب می شوند.
فراهم آوردن زمینه اجرای آزمایشی آن در برخی از شهرهای نمونه : تجربیات جهانی به عنوان مثال تجربیات آمریكا، استرالیا ، انگلستان ، آلمان و ... نشان می دهند كه ساز و كار انتخاب شهردار در سطح یك كشور نباید لزوما به صورتی یكپارچه و هماهنگ باشد. این امر چه در موضوع انتخاب مستقیم و غیرمستقیم شهردار و چه در ساز و كارهای انتخاباتی و نهادی انتخاب مستقیم شهردار قابل مشاهده است. بدین ترتیب پیشنهاد می شود ، در مرحله اول انتخاب مستقیم شهردار در شهرهای نمونه ای از هریك از سطوح مختلف نظام شهری كشور شهرهای كوچك ، شهرهای میانی ، شهرهای بزرگ و كلان شهرها به اجرا گذارده شود تا مزایا و معایب این مدل در ایران به طور شفاف و عملی استخراج شود.
۳ ـ كلام آخر
كلام آخر آنكه نه مقاومت در مقابل انتخاب مستقیم شهرداران و نه شتابزدگی در عملی كردن آن نمی توانند در این مرحله چاره كار باشند. به هر ترتیب عقل سلیم این گونه حكم می كند كه در این مرحله حساس از تحول نظام سیاسی و مدیریتی كشور ، ضمن پرهیز از شتاب زدگی سیاسی و مقاومت بدون منطق علمی در عملی كردن طرح هایی چون انتخاب مستقیم شهردار ، فرصت تصمیم سازی و مشاوره به مراكز علمی و پژوهشی مستقل كشور داده شود تا تصمیم گیری در عرصه نظام سیاسی كشور بر پایه دلایل و براهین علمی كه الزامات بومی را نیز در نظر گرفته اند صورت گیرد. چرا كه در غیر این صورت نتیجه جدال های سیاسی در این باره حاصلی جز فرصت سوزی تاریخی برای اصلاح و ارتقای نظام مدیریت شهری كشور به بار نخواهد آورد.

میثم بصیرت كارشناس ارشد شهرسازی

منبع : روزنامه شرق