مهدی‌ حائری‌ یزدی‌

●حیات‌ علمی‌ استاد
استاد فقید، دكتر مهدی‌ حائری‌ یزدی‌ پس‌ از ۷۶ سال‌ و بیش‌ از نیم‌ قرن‌ تلاش‌ علمی‌ و فكری‌، در ظهر پنجشنبه‌ ۱۷/۴/۱۳۷۸ دنیای‌ فانی‌ را به‌ مقصد دیدار حق‌ ترك‌ كرد. استاد، فرزند مؤسس‌ نامدار حوزه‌ی‌ علمیه‌ قم‌ آیت‌ اللّه‌ شیخ‌ عبدالكریم‌ حائری‌ یزدی‌ بود.
دكتر حائری‌، عرفان‌ و علوم‌ نقلی‌ و عقلی‌ را در محضر استادان‌ بزرگ‌ حوزه‌های‌ تشیع‌، آیات‌ عظام‌ آیت‌اللاهّلعظمی‌ خمینی‌، آیت‌اللّه‌ احمد خوانساری‌، میرزا مهدی‌ آشتیانی‌، آیت‌اللّه‌ بروجردی‌ و آیت‌اللّه‌ كوه‌كمره‌ای‌ فراگرفت‌. وی‌ پس‌ از دریافت‌ درجه‌ی‌ اجتهاد به‌ عنوان‌ نماینده‌ی‌ آیت‌اللاهّلعظمی‌ سید حسین‌ طباطبایی‌ بروجردی‌ به‌ آمریكا هجرت‌ كرد و مدارج‌ تحصیل‌ در فلسفه‌ی‌ غرب‌ را تا سطوح‌ بسیار عالی‌ طی‌ نمود.
دكتر حائری‌ یزدی‌، دوره‌ی‌ لیسانس‌ را در دانشگاه‌ جورج‌ تاون‌، فوق‌ لیسانس‌ را در هاروارد و دكتری‌ را در دانشگاه‌ میشیگان‌ و تورنتو با درجه‌ی‌ ممتاز به‌ اتمام‌ رساند. رساله‌ی‌ دكتری‌ ایشان‌ با عنوان‌ «علم‌ حضوری‌» اصول‌ معرفت‌شناسی‌ در فلسفه‌ی‌ اسلامی‌ (the Principles of epistemology in islamic philosophy, knowledge by presence) یكی‌ از كتب‌ برجسته‌ و عالی‌ در موضوع‌ خود است‌ كه‌ طی‌ ۹ سال‌ و با نظارت‌ چند تن‌ از بزرگ‌ترین‌ استادان‌ فلسفه‌ در غرب‌ نگاشته‌ شد و با این‌ رساله‌ به‌ اخذ درجه‌ی‌ دكتری‌ در رشته‌ی‌ «فلسفه‌ی‌ آنالتیك‌» نایل‌ شد.
●دكتر حائری‌ یزدی‌، در طول‌ عمر پربركت‌ خود در دانشگاهها و مؤسسه‌های‌ علمی‌ مختلف‌ به‌ تدریس‌ پرداختند؛ از جمله‌:
۱- تدریس‌ الهیات‌ و فلسفه‌ در دانشكده‌ی‌ الهیات‌ دانشگاه‌ تهران‌ كه‌ در خلال‌ سالهای‌ ۱۳۴۴ الی‌ ۱۳۴۸، فلسفه‌ ابن‌ سینا و صدرالمتألهین‌ را برای‌ شاگردان‌ خود تدریس‌ می‌كردند.
۲- تدریس‌ فلسفه‌ی‌ اسلامی‌ در مدرسه‌ی‌ سپهسالار (شهید مطهری‌)
۳- تدریس‌ در «مركز تحقیقات‌ ادیان‌ جهانی‌» وابسته‌ به‌ دانشگاه‌ هاروارد در طول‌ سالهای‌ ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵
۴- تدریس‌ فلسفه‌ اسلامی‌ و ادبیات‌ فارسی‌ در دانشگاه‌ مك‌ گیل‌ در سالهای‌ ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۱
۵- تدریس‌ فلسفه‌ و فقه‌ اسلامی‌ در دانشگاه‌ میشیگان‌ در خلال‌ سالهای‌ ۱۹۷۱ و ۱۹۷۲
۶- تدریس‌ ادبیات‌ فارسی‌ - تاریخ‌ بیهقی‌ - در دوره‌ی‌ فوق‌ لیسانس‌ دانشگاه‌ تورنتو در سالهای‌ ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵
۷- تدریس‌ در مؤسسه‌ تحقیقات‌ قرون‌ وسطی‌ وابسته‌ به‌ دانشگاه‌ تورنتو با عنوان‌ «تعلیمات‌ بنیادین‌ فلسفه‌ی‌ بوعلی‌ سینا» در خلال‌ سالهای‌ ۱۹۷۵ و ۱۹۷۶.
۸- تدریس‌ در دانشگاه‌ جورج‌ تاون‌ با عنوان‌ «مبادی‌ عناصر الهی‌ در جوامع‌ اسلامی‌» در سال‌ ۱۹۷۹.
۹- تدریس‌ در دانشگاه‌ تورنتو در زمینه‌ فلسفه‌ اخلاق‌ در سالهای‌ ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰.
۱۰- تدریس‌ فلسفه‌ و توابع‌ این‌ علم‌ در دانشگاههای‌ دولتی‌ نیویورك‌، دانشگاه‌ آكسفورد، دانشگاه‌ مونترال‌ كانادا، انجمن‌ حكمت‌ و فلسفه‌ ایران‌ و تدریس‌ در منزل‌ خویش‌ برای‌ دانشجویان‌ دكتری‌ و دانش‌پژوهان‌ ویژه‌.
۱۱- عضویت‌ در «مؤسسه‌ جهانی‌ فلسفه‌ اخلاق‌» و مؤسسات‌ علمی‌ دیگر و شركت‌ و ایراد سخنرانی‌ در دهها سمینار و همایش‌ علمی‌ در ایران‌، آمریكا و مناطق‌ مختلف‌ جهان‌.
●آثار استاد حائری‌ یزدی‌
در ادامه‌ مروری‌ بر آثار آقای‌ دكتر مهدی‌ حائری‌ یزدی‌ می‌نماییم‌:
الف‌- هرم‌ هستی‌
حائری‌ «بحث‌ هستی‌شناسی‌ را دانش‌ برترین‌ و برترین‌ دانشهای‌ انسانی‌» به‌ معنای‌ «فراگیرترین‌» دانشها به‌ لحاظ‌ خصوصیت‌ مفهوم‌ وجود می‌دانست‌. ایشان‌ به‌ بخش‌بندی‌ ویژه‌ای‌ در مسئله‌ هستی‌ قائل‌ بودند كه‌ عبارت‌ بود از « اطلاق‌ قسمی‌ » و « اطلاق‌ مقسمی‌ ». در این‌ زمینه‌ « وجود مطلق‌ » و « مطلق‌ وجود » را متمایز از یكدیگر دانسته‌ و بر مبنای‌ این‌ شناسایی‌، معتقد بود كه‌ بسیاری‌ از مشكلات‌ فلسفه‌ شرق‌ و غرب‌ آسان‌ شده‌ و «راه‌ اندیشه‌ هستی‌ را برای‌ استنباط‌ و درك‌ واقعیت‌ یكتایی‌ هستی‌ هموار ساخته‌ است‌. وی‌ می‌گوید: «از روی‌ همین‌ تفاوت‌ تحلیلی‌ است‌ كه‌ ما در فلسفه‌ خود توفیق‌ یافته‌ایم‌ «فرد بالذات‌» هستی‌ را در میان‌ همین‌ واقعیتهای‌ عینی‌ و تجربی‌ عالم‌ با حواس‌ ظاهری‌ خود دریافت‌ كنیم‌ و از طریق‌ همین‌ پدیده‌های‌ طبیعی‌ و عینی‌ به‌ كل‌ هستی‌ كه‌ در هرم‌ هستی‌ ترسیم‌ یافته‌ است‌ رهنمون‌ گردیم‌.»
استاد معتقد بود كه‌ مراتب‌ متفاوت‌ هستی‌ در هرم‌ انتولوژیك‌ توحیدی‌ ایشان‌، در عین‌ اختلاف‌ و كثرت‌ و گوناگونیها و میناگریهای‌ ظهور و تجلیات‌ از یكسو، و اختلاف‌ در شدت‌ و ضعف‌ و پیشی‌ و پسی‌ از سوی‌ دیگر، همه‌ از یك‌ وحدت‌ ناگسستنی‌ و این‌ همانی‌ عینی‌ و تحققی‌ سرچشمه‌ می‌گیرد.
تئوری‌ هرم‌ هستی‌، بخش‌ ویژه‌ای‌ از تز دكترای‌ استاد فقید بوده‌ است‌ كه‌ در رشته‌ فلسفه‌ آنالتیك‌ در دانشگاه‌ تورنتو كانادا دفاع‌ شده‌ و با تحسین‌ فراوان‌ از سوی‌ اساتید بنام‌ فلسفه‌ با درجه‌ ممتاز پذیرفته‌ شده‌ است‌. تئوری‌ هندسی‌ هرم‌ هستی‌ و انتولوژی‌ توحیدی‌ زیربنای‌ تمام‌ تئوریهای‌ دیگر استاد در مباحث‌ جهان‌شناسی‌ و جامعه‌شناسی‌ و حقوق‌ بشر و انسان‌شناسی‌ و سیاست‌ مدرن‌ و مباحث‌ نفس‌ است‌ و لذا از اهمیت‌ بنیادی‌ در میان‌ آثار استاد برخوردار می‌باشد.
ب‌- آگاهی‌ و گواهی‌
این‌ كتاب‌، ترجمه‌ و شرح‌ انتقادی‌ رساله‌ تصور و تصدیق‌ صدرالدین‌ شیرازی‌ است‌ كه‌ ضمن‌ نقد نظریه‌های‌ صدرالدین‌، دیدگاهها و تئوریهای‌ تأسیسی‌ و بدیع‌ استاد حائری‌ درباره‌ دو موضوع‌ مهم‌ «تصور» و «تصدیق‌» كه‌ در مبحث‌ «علم‌» و فلسفه‌ مطرح‌ می‌شود، بیان‌ شده‌ است‌.
درباره‌ محتوای‌ این‌ كتاب‌ به‌ اجمال‌ می‌توان‌ گفت‌ كه‌ مقوله‌ علم‌ در فلسفه‌ اسلامی‌ در ابواب‌ و فصول‌ مختلف‌ مورد بررسی‌ قرار می‌گیرد. گاه‌ در علم‌النفس‌ و گاه‌ در مبحث‌ مقولات‌ به‌ عنوان‌ یكی‌ از اقسام‌ كیف‌ نفسانی‌ و گاه‌ در وجود ذهنی‌ به‌ عنوان‌ نحوه‌ و نشئه‌ای‌ از وجود از تقسیمات‌ اولی‌ علم‌، تقسیم‌ آن‌ به‌ تصور و تصدیق‌ و به‌ تعبیر و ترجمه‌ مرحوم‌ استاد حائری‌ «آگاهی‌ و گواهی‌» است‌. «تصور» عبارت‌ است‌ از علم‌ و ادراك‌ ساده‌ بدون‌ حكم‌ «تصدیق‌» معرفتی‌ است‌ كه‌ بنا به‌ رأیی‌ همراه‌ حكم‌ است‌ و بنا به‌ رأیی‌ دیگر همان‌ حكم‌ و اذعان‌ است‌: مرحوم‌ حكیم‌ صدرالمتألهین‌ شیرازی‌ رساله‌ای‌ موجز و مختصر در این‌ زمینه‌ نگاشته‌ است‌ با عنوان‌ التصور و التصدیق‌ كه‌ به‌ مسائل‌ و مشكلات‌ مربوطه‌ پرداخته‌ و مرحوم‌ استاد حائری‌ یزدی‌ آن‌ را به‌ فارسی‌ روان‌ و شیوا برگردانده‌ و حواشی‌ و تعلیقات‌ ممتع‌ و شرح‌ و نقد عالمانه‌ای‌ بدان‌ افزوده‌ است‌. مترجم‌ محقق‌ علاوه‌ بر آنكه‌ قدرتمندانه‌ وارد عرصه‌ كارزار فكری‌ و عقل‌ آزمایی‌ شده‌ و به‌ نقد آرای‌ حكیم‌ صدرالمتألهین‌ در رساله‌ مذكور پرداخته‌، چنان‌ كه‌ خود به‌ گونه‌ یك‌ فیلسوف‌ صاحب‌ دستگاه‌ فكری‌ خاص‌ به‌ حل‌ مشكلات‌ و رفع‌ معضلات‌ همت‌ گماشته‌ است‌.
این‌ كتاب‌ از سوی‌ انجمن‌ حكمت‌ و فلسفه‌ در سال‌ ۱۳۶۰ برای‌ نخستین‌ بار طبع‌ گردید و سپس‌ مجدداً از طرف‌ مؤسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی‌ چاپ‌ و منتشر گردید.
ج‌- كاوشهای‌ عقل‌ نظری‌
كاوشهای‌ عقل‌ نظری‌، یك‌ دوره‌ مفصل‌ و تحقیقی‌ فلسفه‌ اسلامی‌ است‌ كه‌ به‌ اهم‌ موضوعات‌ و مسائل‌ فلسفه‌ اسلامی‌ پرداخته‌ و استاد فقید، پس‌ از فراغت‌ از تحقیق‌ و بحث‌، آنجا كه‌ وضع‌ مطابق‌ با طبع‌ افتاده‌، به‌ مقایسه‌ و تطبیق‌ پرداخته‌ است‌ و سخنانی‌ از دیگران‌ یا به‌ عنوان‌ موافق‌ یا در جهت‌ مخالف‌ آورده‌ است‌ و سپس‌ با همان‌ روش‌ تحقیقی‌ در این‌ سخنان‌ اجتهاد و بررسی‌ كرده‌ است‌. این‌ كتاب‌ كه‌ مقدمه‌ای‌ مفصل‌ و مبسوط‌ تحت‌ عنوان‌ «نیم‌رخی‌ از فلسفه‌ كنونی‌ اسلامی‌» دارد مشتمل‌ بر چهارده‌ فصل‌ است‌ و نویسنده‌ در فصل‌ نخست‌ و مباحث‌ روش‌شناسی‌ نظیر: موضوعات‌، مبادی‌، و مسائل‌ علوم‌ پرداخته‌؛ در فصل‌ دوم‌ فلسفه‌ را تعریف‌ و تقسیمات‌ آن‌ را برشمرده‌ و سپس‌ در فصل‌ سوم‌ به‌ بررسی‌ در باب‌ فلسفه‌ به‌ معنای‌ خاص‌ كلمه‌، یعنی‌ علم‌ اعلی‌ یا متافیزیك‌ روی‌ آورده‌ است‌.
در فصل‌ چهارم‌، «هستی‌» به‌ مثابه‌ موضوع‌ فلسفه‌ اولی‌ مورد مطالعه‌ و تحقیق‌ واقع‌ شده‌ است‌ و در فصول‌ بعدی‌ امهات‌ مسائل‌ فلسفه‌ اسلامی‌ نظیر مفهوم‌ و مصداق‌، اشتراك‌ لفظی‌ و مفهومی‌ وجود، تشكیك‌ وجود، اصالت‌ وجود و ادله‌ آن‌، وجود رابط‌ و رابطی‌ و مبحث‌ علم‌ و اتحاد عاقل‌ به‌ معقول‌ با نظری‌ اجتهادی‌ و تحقیقی‌ مورد بحث‌ و بررسی‌ قرار گرفته‌اند. فصل‌ سیزدهم‌ كه‌ از جذاب‌ترین‌ و مفیدترین‌ بخشهای‌ كتاب‌ است‌ به‌ خداشناسی‌ تطبیقی‌ اختصاص‌ یافته‌ و در نهایت‌ در فصل‌ پایانی‌ یعنی‌ چهاردهم‌ یك‌ ترمینولوژی‌ محققانه‌ فلسفی‌ در ایضاح‌ برخی‌ مصطلحات‌ فلسفی‌ همچون‌ عقل‌، علم‌، حیثیات‌، حد، تصور و... آمده‌ است‌.
كتاب‌ یاد شده‌ چند بار از سوی‌ دانشگاه‌ تهران‌، شركت‌ سهامی‌ انتشار و انتشارات‌ امیركبیر به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌. نگارش‌ كتاب‌ بنا به‌ تاریخ‌ ذیل‌ مقدمه‌ در آخر مردادماه‌ سال‌ ۱۳۷۴ پایان‌ یافته‌ است‌.
د- كاوشهای‌ عقل‌ عملی‌
میان‌ فلسفه‌ اخلاق‌ و قواعد اخلاقی‌ تفاوتی‌ بنیادی‌ هست‌ كه‌ مسائل‌ و مباحث‌ آنها را كاملاً از یكدیگر جدا می‌كند. اولی‌ شناخت‌ برتر اخلاق‌ و به‌ اصطلاح‌ فرااخلاق‌ است‌ كه‌ معمولاً از آن‌ به‌ عنوان‌ فلسفه‌ اخلاق‌ یاد می‌شود و دیگری‌ شناخت‌ احكام‌ و معیارها و قواعد دستوری‌ اخلاق‌ است‌ كه‌ از گذشته‌ آن‌ را علم‌الاخلاق‌ می‌گفته‌اند.
البته‌ بایست‌ متذكر شد كه‌ مباحث‌ فلسفی‌ اخلاق‌ یعنی‌ آنچه‌ اصطلاحاً فلسفه‌ اخلاق‌ نامیده‌ می‌شود خود به‌ دو بخش‌ مجزا اما كاملاً مرتبط‌ تقسیم‌ می‌شود. یكی‌ فلسفه‌ علم‌ اخلاق‌ است‌ كه‌ معرفتی‌ درجه‌ دوم‌ به‌ شمار رفته‌ و از مبادی‌ تصوری‌ و تصدیقی‌ و روشهای‌ علم‌ اخلاق‌ بحث‌ و گفتگو می‌كند و دیگری‌ نگاهی‌ فلسفی‌ به‌ خود اخلاق‌ است‌ و به‌ اصطلاح‌ می‌توان‌ آن‌ را بعدالطبیعه‌ اخلاق‌ نامید و معرفتی‌ درجه‌ اول‌ و معطوف‌ به‌ حقایق‌ و ارزشهای‌ اخلاقی‌ است‌.
كتاب‌ شریف‌ كاوشهای‌ عقل‌ عملی‌ كه‌ موضوع‌ مباحث‌ مطرح‌ شده‌ در آن‌ «هستیهای‌ مقدور است‌ كه‌ عوارض‌ ذاتی‌ آن‌ خوبیها و بدیهای‌ اخلاقی‌ و درستیها و نادرستیها و مسئولیتها و بایستیهاست‌» به‌ هر دو شاخه‌ فلسفه‌ و اخلاق‌ می‌پردازد اگر چه‌ تفكیكی‌ دقیق‌ میان‌ دو حوزه‌ صورت‌ نگرفته‌ است‌. نگارنده‌ به‌ طریقی‌ ابداعی‌ و شیوه‌ای‌ منحصر به‌ فرد در میان‌ اساتید متقدم‌ فلسفه‌ اسلامی‌ به‌ بحث‌ فلسفی‌ پیرامون‌ اخلاق‌ و باید و نباید می‌پردازد و در نخستین‌ بخش‌ كه‌ «طرح‌ مسئله‌» است‌ پرسش‌ یا شبهه‌ معروف‌ هیوم‌ را دایر برگسست‌ منطقی‌ میان‌ هستیها و بایستیها طرح‌ و ایضاح‌ كرده‌ و سپس‌ در بخشهای‌ دیگر با تلاشهای‌ فلسفی‌ مبتنی‌ بر سنت‌ فكری‌ فلسفه‌ اسلامی‌ و با توجه‌ به‌ میراث‌ فكری‌ فلسفی‌ مغرب‌ زمین‌ می‌كوشد موضع‌ خویش‌ را به‌ عنوان‌ استاد مسلم‌ فلسفه‌ اسلامی‌ در برابر مشكل‌ و مسئله‌ مزبور بیان‌ دارد.
عناوین‌ فصول‌ مختلف‌ كتاب‌ عبارتند از: آنتولوژی‌ بایستی‌ و استی‌، منطق‌ صورت‌ بایستیها و استیها، منطق‌ ماده‌ بایستیها و استیها و در نهایت‌ بحثی‌ از متون‌ كلام‌ اسلامی‌. در بخش‌ پایانی‌ نویسنده‌ بحثهای‌ كلامی‌ متكلمان‌ متقدم‌ مسلمان‌ را پیرامون‌ حسن‌ و قبح‌ و عدل‌ به‌ نحوی‌ تحلیلی‌ و محققانه‌ بررسی‌ و نقادی‌ كرده‌ است‌. كتاب‌ در سال‌ ۱۳۶۱ منتشر شده‌ است‌.
ه‌- علم‌ كلی‌
علم‌ كلی‌ یا فلسفه‌ مابعدالطبیعه‌ نخستین‌ تألیف‌ استاد است‌ كه‌ نخستین‌ بار در اردیبهشت‌ ماه‌ سال‌ ۱۳۳۵ در قم‌ و سپس‌ از سوی‌ دانشگاه‌ تهران‌ و پس‌ از آن‌ از طرف‌ انجمن‌ حكمت‌ و فلسفه‌ و آخرین‌ بار در سال‌ ۱۳۷۲ از سوی‌ نشر فاخته‌ منتشر گردیده‌ است‌. این‌ اثر در بردارنده‌ بحثهای‌ استاد در مقولات‌ فلسفی‌ مهم‌ فلسفه‌ كلاسیك‌ اسلامی‌؛ نظیر اصالت‌ وجود، وجود ذهنی‌، اتحاد عاقل‌ و معقول‌، بحث‌ امكان‌ و حدوث‌ و قدم‌، وحدت‌ و كثرت‌ و... است‌.
علم‌ كلی‌ با مقدمه‌ای‌ در باب‌ «فایده‌ فلسفه‌» آغاز می‌شود و اینكه‌ «انسان‌ چه‌ نیاز ذاتی‌ و طبیعی‌ به‌ فلسفه‌ دارد تا در راه‌ به‌ دست‌ آوردن‌ آن‌ بذل‌ جهد و صرف‌ وقت‌ نماید». در جواب‌ این‌ پرسش‌ و سؤالات‌ دیگر، استاد می‌كوشد تا همچون‌ «بعضی‌ متفلسفین‌ معاصر سخنان‌ دراز كه‌ احتمال‌ گزاف‌گویی‌ در برداشته‌ باشد» به‌ میان‌ نیاورد. بلكه‌ در سخنی‌ كوتاه‌ می‌فرماید: «اگر به‌ راستی‌ فلسفه‌، از حقیقت‌ در هر مرتبه‌ و به‌ هر صورتی‌ كه‌ هست‌ بحث‌ می‌كند و ماهیت‌ آن‌ درك‌ حقیقت‌ است‌ پس‌ دیگر راهی‌ برای‌ انكار آن‌ متصور نیست‌؛ زیرا انكار فلسفه‌، محصولی‌ از انكار درك‌ و حقیقت‌ خواهد بود در حالی‌ كه‌، نه‌ حقیقت‌ قابل‌ انكار است‌ و نه‌ درك‌، و نه‌ تعقل‌ را كه‌ هسته‌ مركزی‌ بشریت‌ و فصل‌ ممیز او از سایر حیوانات‌ است‌ می‌توان‌ تعطیل‌ نمود.»«علم‌ كلی‌» اثری‌ جامع‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ استوار است‌ كه‌ در مجموع‌ بهترین‌ كتاب‌ در موضوعات‌ مختلف‌ فلسفه‌ كلاسیك‌ اسلامی‌ است‌ كه‌ در زمان‌ ما نگاشته‌ شده‌ است‌ و به‌ نظر می‌رسد مدخلی‌ بسیار قابل‌ اعتماد برای‌ پژوهندگان‌ فلسفه‌ كلاسیك‌ اسلامی‌ و فهم‌ موضوعات‌ و سرفصلهای‌ اساسی‌ آن‌ باشد. این‌ اثر در بسیاری‌ از مراكز و دانشكده‌های‌ فلسفه‌، یكی‌ از كتب‌ و منابع‌ درس‌ فلسفه‌ اسلامی‌ می‌باشد.
و- متافیزیك‌
كتاب‌ متافیزیك‌ ، مجموعه‌ ده‌ مقاله‌ فلسفی‌ و منطقی‌ مرحوم‌ استاد حائری‌ یزدی‌ است‌ كه‌ از سال‌ ۱۳۴۹ تا ۱۳۶۰ در نشریات‌ مختلف‌ به‌ طبع‌ رسیده‌. مقاله‌ نخست‌ مقاله‌ای‌ است‌ كه‌ در دو قسمت‌ و در دو شماره‌ مجله‌ اندیشه‌های‌ نو در علوم‌ انسانی‌ منتشر گردیده‌ است‌. عناوین‌ مقالات‌ بعدی‌: خداشناسی‌ برتر ، آنتولوژی‌ توحیدی‌ چیست‌؟ و برهان‌ صدیقین‌ است‌.
این‌ سه‌ مقاله‌ قسمتی‌ از درسهای‌ مرحوم‌ استاد در دانشكده‌ الهیات‌ دانشگاه‌ تهران‌ است‌ كه‌ ابتدا در مجله‌ سروش‌ و سپس‌ به‌ صورت‌ كتابی‌ تحت‌ عنوان‌ روش‌ راستین‌ یكتاشناسی‌ یا آنتولوژی‌ توحیدی‌ منتشر شده‌ است‌.
مقاله‌ «خدا در فلسفه‌ كانت‌» ، متن‌ سخنرانی‌ مرحوم‌ استاد در دانشگاه‌ است‌ كه‌ در شماره‌ ۳۶-۳۵ مجله‌ مقالات‌ و بررسیها (نشریه‌ دانشكده‌ الهیات‌ دانشگاه‌ تهران‌) منتشر گردیده‌.
«وجود و ماهیت‌ در فلسفه‌ ابن‌ سینا» متن‌ سخنرانی‌ مرحوم‌ استاد در كنگره‌ بوعلی‌ است‌ كه‌ در سال‌ ۱۳۵۹ برگزار شد. این‌ مقاله‌ در مجموعه‌ مقالات‌ كنگره‌ هزاره‌ ابن‌ سینا از جانب‌ یونسكو منتشر شد.
رابطه‌ میان‌ وجود و ماهیت‌ در فلسفه‌ ابن‌ سینا مقاله‌ای‌ است‌ كه‌ برای‌ یادنامه‌ استاد شهید مرتضی‌ مطهری‌ نگارش‌ شده‌ است‌. امكام‌ عام‌، نقدی‌ است‌ بر برخی‌ حواشی‌ مرحوم‌ علامه‌ طباطبایی‌ قدس‌ سره‌ بر اسناد صدرالمتألهین‌. این‌ مقاله‌ در مجله‌ دانشكده‌ ادبیات‌، زمستان‌ ۱۳۴۶ منتشر شده‌ است‌.
موجبه‌ سالبهٔ‌المحمول‌ چیست‌؟ و قضیه‌ و علم‌ تصدیقی‌، پاسخهای‌ دیگری‌ هستند كه‌ با پاسخهای‌ مرحوم‌ علامه‌ طباطبایی‌ به‌ نقد فوق‌الذكر داده‌ شده‌. لازم‌ به‌ یادآوری‌ است‌ كه‌ در مجموعه‌ متافیزیك‌ دو مقاله‌ از مرحوم‌ علامه‌ طباطبایی‌ تحت‌ عناوین‌ «بحثی‌ درباره‌ امكان‌» و «قضیه‌ای‌ به‌ نام‌ موجبه‌ سالبهٔ‌المحمول‌ » نیز مندرج‌ است‌.
كتاب‌ متافیزیك‌ در آذرماه‌ ۱۳۶۰، به‌ كوشش‌ آقای‌ عبداللّه‌ نصری‌، از سوی‌ نهضت‌ زنان‌ مسلمان‌ چاپ‌ و منتشر شده‌ است‌.
ز- حكمت‌ و حكومت‌
فلسفه‌ سیاسی‌ دكتر حائری‌ یزدی‌ و تحلیل‌ جامع‌ نظری‌ ایشان‌ در سیاست‌ در كتاب‌ حكمت‌ و حكومت‌ مندرج‌ است‌ و تز معروف‌ ایشان‌ مبنی‌ بر اشتقاق‌ حكومت‌ از حكمت‌ و نه‌ حكم‌ (به‌ ضم‌ حاء) در این‌ كتاب‌ تحلیل‌ شده‌ است‌. همچنین‌ تئوری‌ وكالت‌ و مشروعیت‌ دموكراتیك‌ نیز در ضمن‌ همین‌ اثر ارائه‌ شده‌ كه‌ واجد نقدهایی‌ وثیق‌ بر نظریات‌ دموكراسی‌ غربی‌، از جمله‌ دیدگاههای‌ ژان‌ ژاك‌ روسو و دیگران‌ می‌باشد. حكمت‌ و حكومت‌ در سال‌ ۱۹۹۵ در كشور انگلستان‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ منتشر شده‌ است‌. این‌ كتاب‌ در ضمیمه‌ سوم‌ كتاب‌ حاضر به‌ تفصیل‌ مورد بررسی‌ قرار گرفته‌ است‌.
ح‌- رساله‌ای‌ در علم‌ حضوری‌
این‌ كتاب‌، رساله‌ دكترای‌ استاد فقید بوده‌ كه‌ در سال‌ ۱۹۷۸ با نظارت‌ چند تن‌ از استادان‌ برجسته‌ فلسفه‌ غرب‌ در دانشگاه‌ تورنتو كانادا نگاشته‌ شده‌ است‌. این‌ استادان‌ عبارتند از پروفسور فرانكنا، پروفسور ساوان‌، (۱) پروفسور اشمیتز، (۲) پروفسور استیونسن‌، (۳) پروفسور لانگ‌، (۴) و پروفسور فایرودر (۵) كه‌ جمعاً مدت‌ ۹ سال‌ به‌ طول‌ انجامید و از جامع‌ترین‌ آثار در نوع‌ خود محسوب‌ می‌شود.
دكتر سیدحسین‌ نصر بر این‌ كتاب‌ كه‌ در سال‌ ۱۹۹۲ از سوی‌ دانشگاه‌ نیویورك‌ به‌ زبان‌ انگلیسی‌ به‌ چاپ‌ رسید، مقدمه‌ای‌ نگاشته‌ كه‌ در ضمیمه‌ چهارم‌ كتاب‌ حاضر به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. معرفی‌ تفصیلی‌ این‌ اثر نیز در همان‌ مقاله‌ مندرج‌ می‌باشد.
ط‌- الحجهٔ‌ فی‌ الفقه‌
آخرین‌ آثار استاد به‌ نام‌ الحجهٔ‌ فی‌ الفقه‌ در علم‌ اصول‌ نگاشته‌ شده‌ و اساساً بخشی‌ از مهم‌ترین‌ آثار استاد - و یكی‌ از ناشناخته‌ترین‌ تألیفات‌ ایشان‌ - نظرات‌ و تقریرات‌ علم‌ اصول‌ است‌. استاد فقید، تقریرات‌ درس‌ اصول‌ فقه‌ آیت‌اللّه‌ خوانساری‌ و نیز تقریرات‌ درس‌ اصول‌ آیت‌اللاهّلعظمی‌ بروجردی‌ را در سن‌ هجده‌ سالگی‌ نگاشته‌ بود كه‌ پس‌ از پیرایش‌ و ویرایش‌ بسیار، قرار است‌ در چهار مجلد به‌ چاپ‌ برسد. تا این‌ زمان‌، جلد اول‌ این‌ اثر به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌..
الحجهٔ‌ فی‌ الفقه‌ عنوان‌ اصلی‌ این‌ اثر است‌ كه‌ در ذیل‌ آن‌ ذكر شده‌ است‌: «تقریرات‌ و تحصیلات‌ من‌ الدراسات‌ العالیهٔ‌ لاعظم‌ فقهاء عصره‌ آیت‌اللاهّلعظمی‌ السید حسین‌ الطباطبایی‌ البروجردی‌، نوراللّه‌ مضجعه‌، لا قل‌ خدمهٔ‌ العلم‌، مهدی‌ الحائری‌ الیزدی‌».
جلد اول‌ این‌ اثر ارزشمند كه‌ از سوی‌ مؤسسه‌ الرساله‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌، در قطع‌ وزیری‌ و ۲۸۰ صفحه‌ در سال‌ ۱۳۷۸ منتشر شده‌ است‌. این‌ مجلد شاید مهم‌ترین‌ جلد از چهار جلد مذكور باشد، زیرا مشتمل‌ بر بحثهای‌ بنیادی‌ اصول‌، از جمله‌ «فی‌ مباحث‌ الالفاظ‌» است‌ و همگان‌ واقفند كه‌ اولاً این‌ مباحث‌ مبنا و مبداء علم‌ اصول‌ و دقیق‌ترین‌ امكان‌ این‌ علم‌ در مباحث‌ بعدی‌ و كل‌ علم‌ فقه‌ است‌ و ثانیاً استاد فقید علاقه‌ و تبحری‌ ویژه‌ در این‌ مبحث‌ داشتند و اساساً مقام‌ شامخ‌ ایشان‌ در عرصه‌ فلسفه‌ موسوم‌ به‌ «تحلیل‌ منطقی‌» سبب‌ شده‌ است‌ تا اثر حاضر در زمره‌ آثار برگزیده‌ اصولی‌ شیعه‌ و مسلماً در حد «رسائل‌» و «مكاسب‌» شیخ‌ اعظم‌ انصاری‌ - قدس‌ اللّه‌ سره‌ الشریف‌ - قرار گیرد.
بحث‌ مستوفای‌ استاد درباره‌ « وضع‌ »، پس‌ از بحث‌ « موضوع‌ العلم‌ » به‌ تنهایی‌ نشان‌ دهنده‌ جامعیت‌ این‌ كتاب‌ نسبت‌ به‌ سایر آثار اصولی‌ است‌.
روان‌ پاكش‌ با اولیاء خداوند محشور و اندیشه‌های‌ تابناك‌ و خردمندانه‌اش‌ در فلسفه‌ الهی‌ همواره‌ در سپهر اندیشه‌ها درخشان‌ باد...
●مقدمه‌ سید حسین‌ نصر بر كتاب‌ دكتر حائری‌ یزدی‌
كتاب‌، مبانی‌ معرفت‌شناسی‌ در فلسفه‌ی‌ اسلامی‌ (علم‌ حضوری‌) تألیف‌ استاد دكتر مهدی‌ حائری‌ یزدی‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ آثار در زمینه‌ تطبیق‌ و مقایسه‌ی‌ سنتهای‌ فلسفی‌ اسلامی‌ با مسائل‌ مستحدثه‌ی‌ فلسفه‌های‌ جدید مغرب‌ زمین‌ است‌. مرحوم‌ استاد حائری‌ كه‌ تعلیم‌ دیده‌ی‌ حوزه‌های‌ سنتی‌ فقه‌ و فلسفه‌ی‌ اسلامی‌ و درس‌ خوانده‌ی‌ پیشرفته‌ترین‌ آكادمیهای‌ فلسفی‌ غرب‌ بود و در هر دو شاخه‌ی‌ معقول‌ و منقول‌ اسلامی‌ مجتهد و در هر دو حوزه‌ی‌ حكمت‌ اسلامی‌ و فلسفه‌ی‌ غرب‌ سمت‌ استادی‌ مسلم‌ داشت‌ با شخصیت‌ و اندیشه‌ و دستگاه‌ فلسفی‌ خود و به‌ گواه‌ مقالات‌ و كتابهای‌ ارزشمند و گرانسنگش‌ حجتی‌ بر حق‌ و برهانی‌ قاطع‌ بود بر این‌ نكته‌ كه‌ جریان‌ تفكر عقلی‌ در اسلام‌ و ایران‌ همچنان‌ زنده‌ و جاری‌ است‌ و توانایی‌ آن‌ را دارد كه‌ به‌ پیشواز سخت‌ترین‌ پرسشهای‌ فلسفی‌ عصر حاضر رود. در ایران‌ پس‌ از اسلام‌ به‌ رغم‌ تمام‌ ملامح‌ و فتن‌ و فراز و فرودهای‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ و نظامی‌ جریان‌ فرهنگ‌ و ادب‌ هیچ‌گاه‌ از حركت‌ بازنایستاده‌ و اگر گاهی‌ دچار سستی‌ و بی‌رونقی‌ شده‌ اما هرگز روشنایش‌ به‌ خاموشی‌ نگراییده‌ است‌. فهرست‌ بلند استادان‌ فقه‌ و فلسفه‌ و طبیعیات‌ و علوم‌ ادبی‌ در هر عصر مؤید این‌ نظر است‌.
متن‌ زیر ترجمه‌ی‌ پیشگفتار دكتر سیدحسین‌ نصر است‌ بر كتاب‌ یاد شده‌ از مرحوم‌ حائری‌ كه‌ در سرآغاز طبع‌ نخست‌ كتاب‌ از سوی‌ انتشارات‌ دانشگاه‌ ایالتی‌ نیویورك‌ به‌ سال‌ ۱۹۹۲ درج‌ شده‌. این‌ پیشگفتار با بی‌سلیقگی‌ تمام‌ در طبع‌ دوم‌ آن‌ در ایران‌ از سوی‌ پژوهشگاه‌ علوم‌ انسانی‌ حذف‌ گردیده‌! جان‌ كلام‌ دكتر نصر تكیه‌ بر دوام‌ و حیات‌ سنت‌ فلسفه‌ و تفكر عقلی‌ در اسلام‌ است‌ و حائری‌ به‌ شهادت‌ اثر ارزنده‌اش‌ به‌ مثابه‌ نمونه‌ و گواه‌ این‌ ادعا و به‌ عنوان‌ خلف‌ شایسته‌ی‌ حكیمان‌ سلف‌ معرفی‌ شده‌ است‌.

منبع : کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت