نانو و کابوس ۱۹۸۴ جرج ارول

«سرانجام، تنها جامعه ای باقی خواهد ماند كه به نانوتكنولوژی اعتماد كرده است.»
پیشرفت هایی پیش آمده در نانوتكنولوژی راهنمای نوع جدیدی از انقلاب علمی و صنعتی جدید است. از دیدگاه شیمیدانان و مهندسان علم شیمی، نانوتكنولوژی راه اصلی رشد و تجدید حیات علوم را نشان می دهد. نانوتكنولوژی در حوزه اجتماع می تواند مجموعه پندارها و راه حل های محتمل را در جهانی كه منابع طبیعی رو به اتمام است، آلودگی های محیطی و نیز بیماریهای مختلف غیر قابل تشخیص را گسترش دهد. نانوتكنولوژی روابط اصلی مواد را تغییر می دهد و رشد تكنولوژی های پاك تر و مؤثرتری را ممكن می سازد. اما باز هم واضح است كه از نانوتكنولوژی انتظار بیشتری باید داشت.
به علاوه، در آینده نانوتكنولوژی دگرگونی های اجتماعی بسیاری پدید خواهد آورد. چنان تغییراتی كه نقشی مؤثر و مهم بازی خواهند كرد، اما در مقابل هم ممكن است جامعه را به سمتی هدایت كند كه چندان خوشایند نباشد. در این مقاله ما به این موضوع می پردازیم كه چگونه توسعه تجهیزات نانویی كه در نظارت، پیگیری و بازبینی به كار می روند، ممكن است جامعه را به نمایشگاه رفتارها (Panopticon) مبدل سازد. به طور خلاصه می توانم بگویم یك نمایشگاه رفتار، فرم نهادینه شده نظارت است.
● نمایشگاه رفتارها چیست؟
جامعه شناسان مطالب بسیاری درباره چگونگی واكنش افراد در برابر نظارت نوشته اند. در اواخر سال ۱۹۲۰ یك استاد دانشگاه هاروارد به نام التون مایو مجموعه ای از پژوهشهای اجتماعی را در كارخانه هارتون در شركت Western Electric Company و در سیسرو ایلی نویز پیش می برد. مایو و همكارانش برای دستیابی به بازدهی بالاتر مجموعه متغیرات محیطی (مانند روشنایی، میزان رطوبت و دمای هوا) را تغییر دادند كه ببینند آیا كارگران با وجود شرایط معین در كارخانه بازدهی بالاتری خواهند داشت یا خیر. بعد از گذشت بیش از ۵ سال از شروع تحقیق، محققان به این نتیجه دست یافتند كه میزان بهره وری كارگران با تنظیم شدن هر متغیر محیطی بالاتر می رود. امروزه پژوهش هارتون به عنوان یكی از معروفترین تحقیقات در زمینه تأثیر یكتا و مستقیم مشاهدات بر تغییر رفتارها مطرح است. به طور خلاصه كارگران در كارخانه هارتون وقتی از جانب كارفرمایان خود مورد توجه و مطالعه قرار می گرفتند، كاراتر و مؤثرتر عمل می كردند (احتمالاً به خاطر ترس از اقدامات تلافی جویانه) حال می توانیم بگوییم كه پیشرفتهای كنونی نیز همین قابلیت یعنی میزان قدرت مشاهدات و تأثیر آنها را بشدت افزایش خواهد داد.
برای فهم تأثیرات اجتماعی بر مشاهدات، اگر به كار نظریه پردازانی چون میشل فوكو و ارزیابی اش در نمایشگاه رفتاری زندانها و جاهای دیگر توجه كنیم، پرفایده است. در سال ۱۹۷۷ ترجمه انگلیسی كتاب اصلی فوكو درباره تاریخ سیستم زندان های جدید به چاپ رسید. بحث محوری كتاب او درباره نظام زندان های جدید بود كه بعد از انقلاب فرانسه تأسیس شده بود و از صورت قدیمی مجازات ها كه بر مبنای حاكمیت استبدادی پادشاه و به كارگیری شكنجه استوار بود، تفاوت محسوسی داشت. این دیدگاه یك دگرگونی رادیكال را در اعمال قدرت به نمایش گذاشت و متأثر از رشد فزاینده حس دموكراتیك و بافت روشنفكری، شكنجه را در سیستم مجازات دولتی كمتر امكانپذیر یا حتی ناممكن جلوه می داد. رژیم بورژوازی جدید متعهد شد كه تغییراتی گسترده در سیستم جزایی دولتی دهد تا جزا و كیفر بر مبنای انسانیت و رفتار یكسان با همه زندانیان باشد. بخشی از جنبش اصلاحات در مجمع ملی فرانسه یك مسابقه برای طراحی زندان جدید برگزار كرد كه مدیریت آن از دیدگاه دولت مقرون به صرفه باشد و به علاوه به ایجاد شهروندان نمونه یا حداقل زندانیان نمونه كمك كند.
مطابق با گفته فوكو، جرمی بنتان وارد رقابت شد و ساختاری مانند یك نمایشگاه رفتاری پیشنهاد كرد. زندان مورد نظر او دارای یك برج مراقبت در مركز زندان و نیز سلولهایی بود كه یك طرفش پوشیده از میله های آهنی می شد كه مشاهده و نظارتش را برای نگهبان كاملاً امكانپذیر می ساخت و پنجره خارجی در هر سلول هم نور طبیعی لازم را تأمین می كرد و هم امكان رؤیت بیرون را به زندانی می داد. این سیستم برای كاهش هزینه های نگهبانی، مراقبت و مشاهده همزمان تمام زندانیان طراحی شد. درست مانند ماهی قرمزی كه در یك تنگ شیشه ای قرار گرفته، زندانیان در این نمایشگاه رفتاری كمترین یا هیچ گونه حوزه خصوصی نداشتند.
روش اصلی و مهم این نمایشگاه این است كه دارای سیستم مشاهده یك طرفه است، به این معنی كه در آن، زندانیان قادر نیستند تشخیص دهند كه چه زمانی نگهبان ایشان را زیر نظر دارد. منظور این است كه در نظریه نمایشگاه این قابلیت ایجاد می شد كه با وجود حتی هیچ گونه نگهبانی، زندانیان به گونه ای رفتار كنند كه انگار در حال مشاهده شدن هستند. حتی بدون وجود واقعی چشم مراقب نگهبان، قدرت سیستم این نمایشگاه بر زندانیان احساس می شد. این حرف به این معنی است كه افراد در هر سلول مجبورند یاد بگیرند كه یك خود كنترلی بر رفتارشان داشته باشند تا مانند زندانیان پسندیده طبق مقررات زندان رفتار كنند.
باوجود غیبت خشونت فیزیكی نهادینه شده علیه زندانیان، آن نگاه خیره همیشگی نه تنها رفتارها، بلكه ادراك و شخصیتشان و نیز بربینش ایشان نسبت به جهان هم تأثیر می گذارد.
این رویای مشاهده كامل و نگاه خیره بازدارنده در آینده نزدیك با دستگاه های نظارتی كه توسط تكنولوژی جدید ساخته می شوند، قابل تحقق خواهدبود. اكنون نیز تا حدودی این ایده محقق شده است كه به واسطه آن می توان، میزان اعتبارات، معاملات اقتصادی، سوابق سلامتی، پرونده های پلیس، فضاهای عمومی و سلیقه های مشتریان را زیر نظر داشت. مهمتر از آن در تكنولوژی پردازش اطلاعات امكان طبقه بندی های مؤثر در انبوه اطلاعات به دست آمده كه با كمك آن می توان افراد را در هنگام كار با شبكه های ارتباطی چون اینترنت زیر نظر گرفت. اما آیا نانو تكنولوژی می تواند این تأثیرات را تقویت و تكمیل كند؟
● آیا نمایشگاه كاری نانویی یك تهدید واقعی است؟
نانو تكنولوژی دارای پیشرفت های مهیج و قابل توجهی در ترغیب تكنولوژی نظارت و مراقبت است. با آسان سازی و كوچك كردن تكنولوژی های دوربین های كنترل از راه دور، عوامل تصویر برداری در نظارت و مراقبت تقویت می شوند. به زودی این امكان پذیر می شود كه در هر جایی بخواهند دوربین های ویدیویی، میكروفون و فرستنده های نامحسوس جای بگذارند. برای مثال، محققانی از دانشگاه هیروشیما و نیپون هوسو كیو كای (NHK) سیلیكون فیلم
نانو- كریستال را كشف كرده اند كه حساس به نور و قابل استفاده در تصویر برداری است. آن هنگام كه كنترل بیشتری بر اندازه كریستال ها به دست آید، از چنین فیلم هایی می توان در دوربین های شارژ هم زمان استفاده كرد و میزان حساسیت بسیار بالایی را برای دوربین های ویدیویی فشرده امكان پذیر ساخت.
به علاوه برای كاهش حجم تجهیزات نظارتی و افزایش حساسیت آنها، نانو تكنولوژی می تواند ظرفیت و قدرت محاسبه دستگاه های الكترونیكی را افزایش دهد. تحقیق درباره الحاق وضمیمه فولرینز (نوعی كربن) در نانولوله های كربن نشان می دهد كه سیم های نانویی می توانند برای خواص رسانایی و نیمه رسانایی نیز استفاده شوند.
از دیگر نتایج به دست آمده كاری است كه محققان دانشگاه ساسكاتچون انجام داده اند و آن اختراع اخیر سیم مولكولی با كشف M-DNA است (این DNA مشتمل بر یون های فلزی است). یون های فلزی چون روی، كبالت و نیكل به داخل DNA تزریق می شود تا نیمه رساناهایی تقریباً در اندازه نانوبسازند. همچنین، شركت هایی چون Nano Magnetics در حال رشد و بهبود مواد مغناطیسی جدید هستند كه به زودی جایگزین تكنولوژی امروزی فیلم مغناطیسی كه در درایور های هارد دیسك ها به كار می رود، خواهد شد. با افزایش تراكم و ظرفیت و كم شدن گرانولیته اطلاعاتی به زودی درایور های یك تریلیون بایتی برای كامپیوتر های خانگی و دستگاه های همراه ساخته می شوند و در همین راستا انواع دیگر تجهیزات نظارتی كه براساس پیشرفت های به دست آمده در میكروتكنولوژی و نانوتكنولوژی ساخته شده اند به زودی آماده عرضه خواهند شد.
پیشرفت های سریع در ساخت دستگاه های قابل حمل و گیرنده های كوچك متحرك در نظارت و مراقبت بر سلامت انسان، شرایط محیطی و محیط دادگاه ها و مصارف امنیت ملی مجموعه متفاوتی از نتایج را ایجاد خواهد كرد. این تكنولوژی كه به عنوان «آزمایشگاه طراحی یك تراشه» یا آنتن های میكروشناخته می شود، اجزای كوچك را مقیاس و با واكنشگرها تركیب می كند، و به بررسی بازخوردهای آنها می پردازد و بعد نتایج را با آشكار سازها تفكیك می كند.
با استفاده از این تكنولوژی نمونه های بسیار كوچك را می توان در محلشان تجزیه و تحلیل كرد. بر همین اساس پیشرفت آنالیز PCR-DNA با تسریع و تسهیل فهم ما از ژن های سرطانی و ساخت مناسب گیرنده های ارزان قیمت در دسته بندی سلولها وتحلیل فرم ژنتیكی، كرومزومها و DNA میتوكوندری آنها، نوید روزهای خوشی را در تشخیص سرطان ها می دهد. از طرف دیگر استفاده از این تكنولوژی توسط كارمندان و شركت های بیمه در محروم كردن حق ایشان از مزایای آن، مجموعه ای از مشكلات اجتماعی و اخلاقی دیگری را ایجاد می كند كه نیاز به ریشه شناسی دارد.
اما در مقابل، این وضعیت ویترینی كه با كمك چنین تكنولوژی هایی ممكن است به وجود آید، ساخت جامعه ای را موجب می شود كه در آن مثلاً فرق گذاری ژنتیكی امری است كه ازنظر علمی كاملاً توجیه پذیر باشد. آما آیا این تكنولوژی همانگونه كه ما فكر می كنیم، مرگ حوزه خصوصی را پدید خواهد آورد؟
● چگونه جلوی ایجاد نمایشگاه رفتاری نانویی را بگیریم، بدون آن كه پیشرفت نانوتكنولوژی را به خطر اندازیم؟
حوزه خصوصی در تعریف به معنای حق تنها بودن و حق كنترل جریان اصلی شخصیت در واقعیت های هویت ساز است. حوزه خصوصی به عنوان شرط اعتماد اولیه یكی از اجزای ضروری در جامعه است كه در آن همواره سرمایه اجتماعی برای ایجاد نوآوری های بكر و مهیج امری ضروری است. جامعه ای كه دارای سرمایه اجتماعی قوی باشد، محلی است كه اعتماد عمومی، همكاری و كار شبكه ای برای نیل به منفعت متقابل، امری آسان و در دسترس است. در مقابل نمایشگاه رفتاری نانویی پارادوكسی را ایجاد می كند كه ممكن است غیر قابل كنترل شود. استفاده گسترش تجهیزات نظارتی ممكن است به ساخت جامعه ای با سطح پائین تری از اعتماد سرمایه اجتماعی كمتر و تعهد اجتماعی پریشان تری منتهی شود. به صورت خلاصه چنین استفاده هایی از نانوتكنولوژی می تواند ابتكارات را از بین ببرد و جامعه را به سوی آینده ای چون اورولیان در رمان ۱۹۸۴ بكشاند.
نانوتكنولوژی یك شمشیر دولبه است. در بسیاری از زمینه ها از نانوتكنولوژی، آینده ای با پیشرفت های خیره كننده انتظار می رود. پیشرفت هایی كه در صنعت، پزشكی، حفظ محیط زیست و... پدید خواهند آمد. به عنوان یك جامعه دموكراتیك، ضروری است در حالی كه روند پیشرفت زیر كنترل ما باید قرار گیرد برای به حداكثر رساندن منفعت سخت كار می كنیم. باید باور كرد نمایشگاه كاری نانویی یك تهدید واقعی است و برای جلوگیری و رفع آن، یكسری توصیه ها ارائه می شود:
در كانادا و در بسیاری از قسمت های دیگر دنیا بایدسازمان های تنظیم و تعدیل كننده جدیدی در ارتباط با نانوتكنولوژی بوجود آید. این كاملاً بعید است كه سازمان های فعلی بتوانند ارتباط كافی را با تغییر شگرف پیش آمده در پیشرفت های نانوتكنولوژی برقرار سازند. چنین عواملی به هیچ وجه نباید همزمان به ترویج این تكنولوژی و از سوی دیگر تنظیم و تعدیل آن بپردازند (برای مثال به مشكلات به وجود آمده در جریان كمیسیون كنترل انرژی اتمی و انرژی هسته ای و بخش نظارت بر مواد غذایی كانادا و غذاهای اصلاح شده ژنتیكی توجه كنید.)
همچنین باید قوانین شدیدتری برای حفظ حوزه خصوصی وضع شوند. این قوانین باید به بهترین شكل ممكن، ارتباط میان دو حوزه عمومی و خصوصی را با حفظ مرزهایشان لحاظ كنند.صنعت نیازمند توجه به این موضوع است كه چگونه نظام های اخلاقی رفتارها می توانند بازنویسی شوند تا اقداماتی را در ایجاد كاهشی فعالانه در تهدید نمایشگاه رفتاری شامل شوند.
نیاز است كه عموم مردم به طور كلی در جریان نانوتكنولوژی گذاشته شوند و پذیرش اجتماعی نسبت به كاربردهای خاص این تكنولوژی به وجود آید.
لازم است دانشمندان بیشتر از پیش از این واقعیت آگاه شوند كه این تكنولوژی در خلأ به دست نمی آید. در ابتدا دانشمندان در آموزش هایشان باید پیش زمنیه هایی را در تاریخ، فلسفه علم، اخلاق و جامعه شناسی علم و معرفت پیدا كنند.
ضمناً دوره های اضافی در موضوع خطرهای ناشی از مدیریت و ارزیابی تأثیرات اجتماعی می تواند به تكمیل تحصیلات دانشمندان كمك كند، توانایی برقراری ارتباط با عموم مردم را واقعاً افزایش می دهد و كاملاً ایشان را در توسعه سیاست عمومی سهیم می كند.
و در نهایت، نانوتكنولوژی انقلاب هایی را شكل خواهد داد كه در قیاس با آن تحولاتی كه ما در دانش تكنولوژی و بیوتكنولوژی دیده ایم رنگ می بازد. این رشته از تكنولوژی ها برای فهم ما از طبیعت بنیادی مواد را تغییر می دهند. این تغییرات چالش هایی را در افراد و انواع گوناگون نهادها را ایجاد خواهد كرد. تا این سیر از دست ما خارج نشده است لازم است كه بیشتر منابع اجتماعی برای بررسی چنین تأثیراتی اختصاص داده شوند.دكتر مایكل مهتا، استاد جامعه شناسی دانشگاه ساسكاتچون است وی در زمینه جامعه شناسی بیوتكنولوژی مشغول تحقیق است.

مایكل دی مهتا
ترجمه: سبحان رضایی
آدرس سایت دكتر مهتا: www.policynut.com

منبع : روزنامه ایران