از رودکی تا احمد ظاهر

امسال در کشورهای پارسی زبان ایران، افغانستان و تاجسکستان از ۱۱۵۰- امین سالگرد تولد آدم الشعرا ابوعبدالله رودکی، از سرآمدان شعر فارسی دری و شاعر دربار سامانیان که در قرنهای نهم و دهمن میلادی به سر برده است، تجلیل می شود. به این مناسبت، برخی از پژوهشگران کوششهایی در جهت شناسایی بهتر و بیشتر آثار رودکی به خرج می دهند. مظلب زیر از سلطان حمد نیز کوششی برای نشان دادن تاثیر رودکی بر آثار بسیاری از شاعران کلاسیک و امروز پارسی زبان و هنر آوازخوانی در کشورهای ایران و افغانستان و تاجیکستان است.
● "بوی جوی مولیان" در ایران
سفر هنری دسته ای از آوازخوانهای تاجیکستان با سروری حافظ مردمی، اکه شریف جوره یف، به ایران در سال ۱۹۵۷ از استقبال گسترده فرهنگیان آن کشور، بخصوص آوازخوانهای ایرانی برخوردار شد.
می توان گفت که همین سفر باعث شد که توجه و علاقه بسیاری از روشنفکران ایرانی در اواسط قرن ۲۰ میلادی نسبت به پارسیگویان این سوی آمو بعد صدساله ها از نو زنده شود.
هرچند این نخستین سفر هنری آوازخوانهای تاجی به ایران آن روزگار نبود، ولی فرهنگیان ایرانی در همین سفر بود که همتایان ماوراالنحری خود را از نزدیک شناختند و به مهارت آوازخوانی آنها بهای ارزنده دادند. این سفر احساس افتخار از ایران بزرگ را در دل ایرانیان بیدار نمود.
سرود "بوی جوی مولیان" بر متن سلطان شاعران پارسیگو، ابوعبدالله رودکی را تنها به همین خاطر آوازخوانهای مشهور ایرانی، خانم مرضیه و غلام حسین بنان، اولین بار در نزد آوازخوانهای تاجیک با احساسات بالایی سرودند.
این سرود از دو قسم عبارت است. در قسمت اول موسیقی و متن سرود یک نوع احساس دلتنگی برای میهن را در یک فرد وطن گم کرده و یا غریب و مسافر بیدار می کند. قسمت دوم آن به طور مطنطن صدا می دهد و شنونده را به آینده نیک و درخشانی امیدوار می سازد.
تقریبا بعد از سی سال، در جریان سفر دیگر هنرمندان تاجیک به رهبری نورمحمد تبرف، وزیر فرهنگ تاجیکستان و خنیاگر شادروان، آدینه حاشم به ایران، استاد محمدرضا شجریان، شاگرد باوفای غلام حسین بنان، این سرود را دوباره با شکوه و احساسات ویژه ای پیشکش مهمانان کرد.
سرودن ترانه "بوی جوی مولیان" از سوی آوازخوانهای ایرانی در نزد هنرمندان تاجیک یک امر تصادفی نبود. هنرمندان ایرانی از تاریخچه آفرینش این ترانه از کتابهای قدیمی بخوبی آگاه بودند.
● رودکی چنگ برگذفت و نواخت...
نخست باید گفت، این شعر رودکی عبارت از هفت بیت است و به شکل غزل نوشته شده است. برخی سرچشمه ها و پژوهشگران آثار رودکی این شعر را تشبیب قصیده ای خوانده اند که ادامه آن با مرور زمان از میان رفته است.
طبق سرچشمه های ادبی و تذکره ها این پارچه شعری را استاد رودکی در جریان یم سفر امیر سامانی، نصر بن احمد، به خراسان، با خواهش اهل رکاب او نوشته است که ظاهرا از سفر طولانی امیر دلتنگ شده بودند و یاد یار و دیار در آنها غلبه داشت.
گفته می شود استاد رودکی این شعر را بدیهتا در مجلس شراب امیر سامانی در پرده مقام "عشاق" که آن زمان ر سلسله "دوازده مقام" شامل بود، با نوای بربت سروده است. در برخی از منابع دیگر آمده که مصراعهای زیرین را استاد رودکی با نوای چنگ که خود او می نواخت، سروده است:
بوی جوی مولیان آید همی،
یاد یار مهربان آید همی.
ریگ آمو و درشتیهای او
زیر پایم پرنیان آید همی.
آب جیحون از نشاط روی دوست،
خنگ ما را تا میان آید همی.
ای بخارا، شاد باش و دیر زی،
میر نزدت میهمان آید همی.
میر ماه است و بخارا آسمان،
ماه سوی آسمان آید همی.
میر سرو است و بخارا بوستان،
سرو سوی بوستان آید همی.
آفرین و مدح سود آید همی،
گر به گنج اندر زیان آید همی.
از این مطلب برمی آید که استاد رودکی نه تنها شاعر، بلکی یک آوازخوان ورزیده هم بوده و طبق روایتها، آواز خوش وی، نوای سحرانگیز موسیقی و مندرجه شعر وی در ذهن امیر نصر بن احمد سامانی تاثیر بی اندازه ای گذاشته و او قبل از آن که به مجلس خاتمه بدهد، سراسیمه وار عازم بخارا شده است.
● فیلمی از سرنوشت رودکی
طبق پژوهشهای دانشمند تاجیک، عثمان نظیر، بیش از ۱۰۰ شاعر معروف و مشهور کلاسیک و معاصر فارسی زبان، از جمله حکیم ابوالقاسم فردوسی، عنصری، معزی سمرقندی، سنایی، سعدی و حافظ، ادیب صابر ترمزی، جلال الدین بلخی، وصافی شیرازی، سعید نفیسی، ملک الشعرا بهار، محمد دانش بزرگنیا، صدرالدین عینی، ابوالقاسم لاهوتی، پیرو سلیمانی، لایق شیرعلی، گلنظر کلدی، حقنظر غایب، عثمان نظیر، جمعه قوت و غیره به سیوه های مختلفی از این شعر استاد رودکی پیروی کرده و نظیره هایی بر آن نوشته اند.
این پارچه شعری توجه آهنگسازان و آوازخوانهای زیادی را نیز به خود جلب کرده است. این که بعد از رودکی در طول قرنها این سرود را هیچ آوازخوانی سروده یا نه، در سرچشمه های معلوم اطلاعی به نظر نمی رسد.
ولی در سال ۱۹۵۹ به افتخار ۱۱۰۰ سالگی زادروز استاد رودکی در تاجیکستان، فیلم هنری "قسمت شاعر" روی پرده سینما آمد که از روزگار این شاعر شهیر حکایت می کند و شعر "بوی جوی مولیان" در این فیلم سروده شد.
موسیقی این فیلم را آهنگساز آذربایجانی، آندره بابایف، که برای همکاری با استودیای "تاجیک فیلم" به تاجیکستان دعوت شده بود، نوشت. در این فیلم ترانه "بوی جوی مولیان" را هنرمند خوش آواز تئاتر اپرا و باله صدرالدین عینی، عبدالله عبدالرعوفف، در هم آوازی با ارکستر سمفونی این تئاتر خوانده بود.
● "شش مقام" و "فلک"
حافظ مردمی تاجیکستان، ابراهیم کابلی یف، نیز در اواخر سالهای پجاهم قرن گذشته میلادی به شعر "بوی جوی مولیان" آهنگی بسته و به سبک خاصی خوانده بود.
جوره بیک مرادف، هنرپیشه مردمی اتحاد شوروی و صاحب جایزه دولتی رودکی نیز در اواخر سالهای ۱۹۶۰ شعر "بوی جوی مولیان" و غزل "دلا تا کی همی جویی منی را؟" را با آهنگهای کلاسیک "بیات چهار" و "ساقی نامه" سرود.
برخی از دانندگان موسیقی "ششمقام" بر آنند که این دو سرود یکی "بیات چهار" و دیگری "بیات پنج" نام داشته و از جمله سرودهای سنتی ای می باشند که در کتاب پنج جلدی "ششمقام"، نشر سالهای ۱۹۵۰-۱۹۶۷ در مسکو، شامل نشده اند.
بعد از جوره بیک مرادف، آوازخوانهای زیادی این دو سرود را گاهی یکجایه و گاهی به طور جداگانه با همین آهنگها در فهرست سرودهای خود وارد کرده اند.
از جمله، آوازخوانهای دسته دولتی "ششمقام" شمس الدین محییالدینف، جمعه بای قاضی یف، تاج الدین رحیمف، عالم بابایف، آوازخوان سمرقندی نصیبه شکورزاده، آوازخوانهای جوان تری مانند افضلشاه شادی یف، برادران قابلجان و خرسندمراد ظریفف، عبدالمجید بردی یف، خاصیت زرافشانی و غیره این ترانه را با صدای خود پیشکش هواداران موسیقی کرده اند.
هنرمند مردمی تاجیکستان؛ دولتمند خالف، نیز در هم آوازی با دسته دولتی "فلک" این سرود را با آهنگ لنشینی که خود او ساخته بود، سروده است. ولی بر خلاف دیگران، آقای خالف این سرود را به گونه : باد جوی مولیان آیده همی، بوی یار مهربان اید همی" آغاز می کند.
از سرود دولتمند خالف احساس دلتنگی برای وطن در شنونده بیدار می شود. وی در میانه سرود با نوای نیی که گویا از جداییها ر شکایت است، بیت "شاه سرو است و بخارا بوستان، سرو سوی بوستان آید همی" را هیلی زیبا می خواند و گروه آوازخوانها ردیف "آید همی" را تکرار می کنند که این بر تاثیر سرود می افزاید.
● "بوی جوی مولیان" در اپرا
شعر "بوی جوی مولیان" توجه آهنگ سزان حرفه ای تاجیک را نیز به خود جلب کرده است. نخست آهنگ ساز فقید، زیادالله شهیدی، در سال ۱۹۵۸ به افتخار ۱۱۰۰ سالگی رودکی اولین رومانس خود را بر متن این شعر نوشت.
در سال ۱۹۷۶ آهنگساز معروف شراف الدین صیف الدینف در اپرای "رودکی" متن این شعر را تحت عنوان "سرود بخارا" به آهنگ درآورد. و احمد باباقلف، هنرپیشه مردمی اتحاد شوروی که نقش رودکی را در این اپرا بازی می کرد، این سرود را با مهارت بلندی اجرا نمود.
به گفته موسیقی شناسان، از دستاوردهای اپرای "رودکی" آن بود که مؤلف "سرود بخارا" و "عشاق رودکی" را که بر پایه سرودهای مردمی و کلاسیکی ایجاد شده اند، برای تقویت اثر خود ماهرانه به کار برده است.
در آستانه تجلیل از ۱۱۰۰ سالگی دولت سامانیان در سال ۱۹۹۹ آهنگ ساز معروف تاجیک، خیرالله عبدالله یف، ترانه "بوی جوی مولیان" را برای دسته ترانه و رقص "سامان" به هنگ درآورد.
این ترانه از سه بخش عبارت بوده و در بخش اول موسیقی حزینی صدا می دهد که احساس دوری از وطن و یاد وطن را در انسان بیدار می سازد. در بخش دوم، آهنگ مطنطن می شود، زیرا آن بازگشت به وطن را منعکس می کند.
در بخش سوم، موسیقی باز آرام می شود. این بیانگر آن است که حیات به مجرای معمولی خود برمی گردد. این ترانه را هنرمند مردمی، قربانعلی رحمانف، در هم آوازی با گروهی از آوازخوانهای دسته ترانه و رقص "سامان" سروده است.
در قطعه موسیقی ای به نام "مهرنامه" که هنرمند مرمی تاجیکستان، سغیدقل بلالف، ساخته و آن از چهار سرود عبارت است، شعر "بوی جوی مولیان" در بخش اول آمده است. آهنگ ساز در وقت سرودن این ترانه از پنج بیت رودکی استفاده کرده است.
در اجرای این سرود آوازخوانهای دسته سازهای ملی کمیته دولتی رادیو تلویزیون تاجیکستان موسوم به "دریا" با آقای بلالف هم آوازی کرده اند. در این بخش "مهرنامه" اگر شنونده آهنگ جدایی از بخارا را که زمانی پایتخت دولت تاجیکان بود، احساس کند، در بخش دوم آن شنونده را احساس افتخار از شهر دوشنبه، پایتخت امروزی تاجیکستانف فرا می گیرد.
آهنگ ساز معروف، شادروان طلبشاه ستارف، نیز با استفاده از این شعر برای دسته هم سرایان تئاتر اپرا و باله صدرالدین عینی آهنگی ساخت که در آستانه برگزاری روزهای فرهنگی تاجیکستان در ازبکستان در سال ۲۰۰۰ به اجرا رسید. ولی گفته می شود این سرود در جریان روزهای فرهنگی اجرا نشده است.
این ترانه را در جشنواره سرایندگان حرفه ای که به مناسبت ۱۱۵۰ سالگی استاد رودکی در ماه آوریل سال ۲۰۰۸ در دوشنبه برگزار شد، هنرپیشه مردمی تاجیکستان، اکبر میررحبف، و دسته همسرایان تئاتر عینی دوباره اجرا کردند.
● برنامه تلویزیون طلوع
در خصوص آن که این شعر تا چه اندازه توجه آهنگ سازان ایرانی را جلب کرده است، در آغاز این مقاله گفته شد. ولی باید علاوه کرد که سرود "بوی جوی مولیان" خانم مرضیه و غلام خسین بنان در سال ۲۰۰۷ در کنار بهترین ترانه های ایرانی در البوم "پنجاه سال موسیقی ایرانی" با تیراژ زیاد در تهران منتشر شد.
در تلویزیون "طلوع" در افغانستان برنامه ای به نام "بوی جوی مولیان آید همی" از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ هر هفته پیشکش تماشابینان افغان می شد که هر یکی از این برنامه ها به روزگار و آثار یکی از آوازخوانهای تاجیکستان اختصاص داشت.
این برنامه را خبرنگار تلویزیون "طلوع" در تاجیکستان، شاعر هارون راعون تهیه می کرد. توسط این برنامه تماشاچیان افغان با هنر خنیاگران ورزیده تاجیک، جوره بیک نذری یف، منیژه دولتوا، صدرالدین نجم الدینف، ذکرالله حکیمف و دیگران آشنایی پردا کردند.
برخی از آوازخوانها به شعرهایی که در پیروی از "بوی جوی مولیان" نوشته شده اند، آهنگ بسته و سروده اند. سراینده مشهور افغانستان، شادروان احمد ظاهر به غزلی از سعید نفیسی "یاد آن شرو روان آید همی" که تضمینی بر گبوی جوی مولیان" از استاد رودکی می باشد، آهنگ دلنشینی بسته است:
یاد آن سرو روان آید همی،
بر تن من باز جان آید همی.
پا نگیرم زآستانت یک قدم،
بر زمین گر آسمان اید همی.
طاق ابروی کمانش دیده ام،
تیر در چشمم کمان آید همی.
جوره بیک مرادف نیز بر تضمین استاد لایق به شعر رودکی که "بانگ جشن تاجیکان آید همی" نام دارد، آهنگی بسته است که آن را "پنج ضرب جوره بیک" می گویند. این سرود را جوره بیک مرادف به افتخار ۱۱۰۰ سالگی دولت سامانیان ایجاد کرده و بار اول در مراسم تجلیل از ۲۵۰۰ سالکی شهر استروشن باستانی سروده است.
هنرمند مردمی تاجیکستان، مرادبیک نصرالدینف هم به مناسبت سالگرد دولت سامانیان آهنگی بر غزل شاعر امان نورف، "نکهت سامانیان آید همی" بسته و سروده است که این شعر نیز تضمینی بر شعر رودکی است.

نویسنده: سلطان حمد، پژوهشگر

منبع : ایراس