مردمسالاری دینی و حقوق اقلیت ها

مفهوم امروزی اقلیت ، مفهومی عددی و شمارشی نیست ، بلکه این اصطلاح درمورد همه گروههایی به کار می رود که در یک جامعه زندگی می کنند اما به علت وابستگی قومی ، دینی ، مذهبی ، زبانی و رفتار و عادات ، از دیگر افراد آن جامعه متمایز می شوند.
این وضعیت اگر با نوعی احساس جمعی و گروهی و باور و اعتقاد همراه باشد ، می توان گفت گروهی اقلیت شکل گرفته است و به صورت زیر سلطه بودن و محرومیت از مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و مورد تبعیض قرار گرفتن به آنان اقلیت اطلاق نمی شود.
مباحث مقاله به طور مشخص حول این پرسش طرح شده است که در مردمسالاری دینی مورد نظر امام خمینی (ره) ، چه حقوق و اختیاراتی برای اقلیت های دینی (زردشتیان ، یهودیان و مسیحیان) و پیروان مذاهب اهل سنت در نظر گرفته شده است؟
مردمسالاری دینی در این مقاله به دو عنصر اساسی ، یعنی رضایت خداوند و رضایت مردم اشاره دارد. به عبارتی نظام سیاسی در نظریه سیاسی امام خمینی از یک سو به پذیرش و اقبال مردم توجه دارد و آزادانه و آگاهانه و به دست توانا و انتخابگر آنان تاسیس می شود و از سویی به رضایت خداوند و آموزه های شریعت اشاره دارد. در این مقاله ، این موضوع مفروض گرفته شده است که مباحث فقهی امام خمینی در پیش از پیروزی انقلاب ، با مباحث ایشان در اوج و پس از پیروزی انقلاب درباره اقلیت ها متفاوت است.
به عبارت روشن تر ، ایشان در مباحث فقهی ، از سنت فقهای گذشته که محدودیت هایی را برای این اقلیت ها منظور می دارد ، پیروی کرده است اما در مباحث خود به عنوان رهبری یک نظام سیاسی ، از آن مباحث ، تا اندازه ای فاصله گرفته وحقوق و مزایای بیشتری را برای اقلیت ها به رسمیت شناخته است.
درهر صورت ، حقوق و اختیارات ترسیم شده برای اقلیت ها ، فرضیه اصلی مقاله است و نسبت معنادار مردمسالاری دینی با حقوق اقلیت ها را اثبات می کند و از سویی فرضیه رقیب که معتقد است مردمسالاری دینی با حقوق اقلیت ها ناسازگار است را ابطال و ناکام می گذارد.
● پرسش درباره اقلیت ها
مباحث شفاهی امام خمینی در باب اقلیت ها بیشتر در اوج پیروزی انقلاب اسلامی و در پاسخ به پرسشهای خبرنگاران مختلفی که با ایشان گفتگو داشته اند ایراد شده است.
یکی از نکته های برجسته و مورد علاقه خبرنگاران خارجی ، پرسش از وضعیت اقلیت ها پس از تاسیس نظام جمهوری اسلامی است. امام خمینی ضمن پاسخ به پرسشهای آنان دیدگاه های خود را در این باره به تصریح بیان کرده است.
در اندیشه امام خمینی اقلیت ها در نظام جمهوری اسلامی همانند سایر افراد از حقوق برابر و احترام کامل برخوردارند: «آنها با سایر افراد ایران در همه چیز مشترک و حقوقشان بر حسب قوانین داده می شود و در حکومت اسلامی آنها در رفاه و آسایش و آزادی هستند.» ایشان در پاسخ این پرسش که آیا در جمهوری اسلامی اقلیت های مذهبی جایگاهی دارند یا خیر ، ضمن بیان این که رژیم سابق با اقلیت ها رفتاری بهتر از رفتار با مسلمانان نداشته است می فرمایند: «ما طبیعتا نسبت به عقاید مذهبی دیگران ، بیشترین احترام را پس از سرنگونی دیکتاتوری و استقرار یک رژیم آزاد می گذاریم ، شرایط حیات برای اکثریت مسلمان و اقلیت های مذهبی بسیار خوب خواهد شد.» در واقع ایشان معتقد است در رژیم پهلوی حتی شهروندان مسلمان نیز از شرایط مطلوب برخوردار نبوده اند چه رسد به اقلیت هایی که درون این نظام زندگی کرده اند اما این نوید را پیش از پیروزی انقلاب اسلامی می دهد که شرایط مطلوب حیات برای اقلیت ها در نظام دینی کاملا وجود خواهد داشت.
به هر حال در نگاه ایشان تمامی اقلیت های دینی و مذهبی از حقوق طبیعی بهره مند هستند:«اسلام بیش از هر دینی وبیش از هر مسلکی به اقلیت های مذهبی آزادی داده است. آنان نیز باید از حقوق طبیعی خودشان که خداوند برای همه انسان ها قرار داده است ، بهره مند شوند. ما به بهترین وجه از آنان نگهداری می کنیم. در جمهوری اسلامی کمونیست ها نیز در بیان عقاید خود آزادند.» سطوح و لایه های آزادی اقلیت ها در نظریه سیاسی امام خمینی ره گوناگون است و عرصه های مختلفی را در بر می گیرد از جمله : آزادی انجام مراسم و شعائر عبادی ، آزادی عقیده و اندیشه ، آزادی بیان و حق اظهارنظر ، آزادی سیاسی (حق رای دادن و حق انتخاب شدن به مقامات عمومی و سیاسی) ، آزادی های شخصی و خصوصی و... باید دید امام خمینی ره چه نوع از این آزادی ها را حق اقلیت ها می داند و در کدام موارد آنان را محدود می کند.
● مصونیت و امنیت اقلیت ها
مساله امنیت ، از جمله بدیهی ترین حقوق درباره اقلیت هاست زیرا پایه ای است برای سایر حقوق اگر اقلیت ها در جان ، مال ، آبرو و... دارای مصونیت و امنیت نباشند ، سخن گفتن از سایر حقوق آنها نیز میسر نیست.
از این رو ، با توجه به آنچه در متون دینی آمده است ، تعدی و تجاوز به شخصیت ، جان ، آبرو و اموال غیر مسلمانان جایز نیست.
امام خمینی در ضمن سخنان خود به این مساله پرداخته است. از جمله در این باره می فرمایند: «به این یهودی ها که در ایران هستند کسی حق ندارد تعرض بکند ، اینها در پناه اسلام و مسلمین هستند ، نه به یهودی ها و نه به نصارا ، اینهایی که مذهب رسمی دارند ، حق ندارند.» مراد از مذهب رسمی ، مذهبی است که در اسلام به رسمیت شناخته شده است و شامل سه مذهب یهود، مسیح و زرتشت می شود البته بدیهی است که دراندیشه اسلامی و دینی همه آدمیان دارای حق حیات هستند و نمی توان به آنها تعرض نمود. آیات قرآن گواه روشنی بر این مساله است.
به عنوان مثال در قرآن دراین باره می خوانیم : خدا شما را از دوستی آنان که با شما در دین قتال و دشمنی نکرده و شما را از دیارتان بیرون نراندند نهی نمی کند تا بیزاری از آنها جویید بلکه با آنها به عدالت و انصاف رفتار کنید که خدا مردم با عدل و داد را بسیار دوست می دارد. و تنها شما را از دوستی کسانی نهی می کند که در دین با شما قتال کرده و شما را از وطنتان بیرون کردند و بر بیرون کردن شما همدست شدند تا آنها را دوست نگیرید و کسانی از شما که با آنان دوستی و یاوری کنند ایشان به حقیقت ظالم و ستمکارند. آیات مذکور با توجه به شان نزول آنها وآیات پیشین و قرائن موجود در خود این آیات ، ناظر به مشرکان و بت پرستان است و آنها را به دو گروه طبقه بندی می کنند: پاره ای که با مسلمانان سرجنگ داشته و به آزار آنان می پرداختند که آیات فوق پیوند دوستی و محبت با گروه نخست را منع کرده است و نسبت به گروه دیگر ، پیوند محبت را اجازه داده است.
از این رو ، کسانی را که با گروه نخست پیوند دوستی برقرار نمایند ، در شمار ظالمان برشمرده اما گروه دوم را در شمار دادگران و عدالت پیشگان قرار داده است.
از این رو پاره ای از مفسران ، نتیجه ای که از آیات فوق گرفته اند این است که وقتی حکم الهی درباره مشرکان و بت پرستان این چنین باشد، درباره اهل کتاب به طریق اولی ، ثابت است البته این شیوه و رفتار با اقلیت ها و مصونیت و امنیت آنان در میان مسلمانان که امام خمینی به آن اشاره صریح داشته اند ، متخذ از سیره و منش پیامبر اکرم ص و امیر عدالت و آزادی ، امام علی ع است.
طبق احادیثی که از حضرت رسول ص رسیده است ، آزاد اهل ذمه به مثابه دشمنی با آن حضرت ص فرض شده است.
ازجمله از ایشان نقل شده است : «کسی که فردی از ذمیان را بیازارد ، از من نیست» و نیز «هر کس ذمی را آزار دهد ، مرا آزار داده است».
● آزادی مذهبی و انجام شعائر عبادی
درباره اجرای شعائر دینی و اجتماعی و مصونیت در این باره ، امام خمینی اقلیت های مذهبی را در نظام سیاسی دینی در انجام کلیه فرایض عبادی مذهبی و اجتماعی ، آزاد می داند و معتقد است :«تمام اقلیت های مذهبی در ایران برای اجرای آداب دینی و اجتماعی خود آزادند و حکومت اسلامی ، خود را موظف می داند تا از حقوق و امنیت آنان دفاع کند و آنان هم مثل سایر مردم مسلمان ایرانی ، ایرانی و محترم هستند».امام خمینی در این فقره ، ضمن تایید آزادی شعائر و آداب دینی و اجتماعی برای اقلیت ها دولت اسلامی را نیز موظف می داند از حقوق آنان پاسداری نموده و امنیت آنان را تامین نماید. در همین زمینه در جایی دیگر در پاسخ به این پرسش که آیا جمهوری اسلامی اجازه خواهد داد تا مذهب دیگر به طور آزاد و آشکار به انجام امور مذهبی شان بپردازند ، می فرمایند: «همه اقلیت های مذهبی در اسلام محترم هستند. همه گونه آزادی برای انجام فرایض مذهبی خود دارند. ما با هیچ بشری ضدیت نداریم.
آنان ایرانی اند و مثل سایر ایرانیان همه گونه حق دارند». با توجه به مطالب مطرح شده می توان بیان کرد که هیچ اجباری برای تغییر شریعت مورد نظر و باور اقلیت ها و اسلام آوردن آنان نیست علاوه بر این که آنان طبق نصوص دینی و سیره پیامبرص و امام علی ع در انجام اعمال عبادی خود آزاد بودند و ممانعتی در این باره صورت نگرفته است.
امام خمینی و قریب به اتفاق عالمان شیعه نیز در مباحث فقهی خود در این زمینه اهل کتاب را در انجام شعائر مذهبی شان آزاد دانسته اند.
● محوریت فقه در حقوق اقلیت ها
با توجه به آنچه بیان شد ، باید خاطرنشان کنیم امام خمینی در ولایت فقیه همت خود را صرف بحثهای فقهی کرده است و احکام و حقوق اقلیت ها را با توجه به مباحث فقهی تبیین کرده است.
ضمن این که باید یادآوری کنیم ایشان البته به پاره ای حقوق سیاسی و اجتماعی اقلیت های مذهبی و دینی نیز پرداخته است که البته متکی به روش مباحث فقهی نیست و در ضمن پاره ای از سخنرانی های ایشان مطرح شده است.
گرچه در این مقاله اعتبار هر دو به یک اندازه فرض و تلاش شد تا مباحث ایشان به نصوص و متون دینی مستند شود.
در هر صورت ، بر حق حیات و ایجاد شرایط مطلوب زندگی برای اهل کتاب و غیرمسلمانان تاکید شده است. ضمن این که تاکید به برابری اقلیت ها با سایر افراد شده است و این که با آنان طبق انصاف و قانون رفتار خواهد شد.
همچنین بر احترام حقوق و عقاید آنان ، آزادی در انجام فرایض دینی و مذهبی ، آزادی در اظهار عقیده و... تاکید شده است.
در این نظریه پاره ای محدودیت ها نیز مطرح شده است که همانا وصف خرابکارانه ، یکی از عواملی است که به ایجاد محدودیت البته برای آنان که به این ویژگی متصف شوند می انجامد.
همچنین اقلیت ها در امنیت و مصونیت هستند تا هنگامی که به شرایط مندرج در قرارداد ذمه باقی بمانند و از آن تخلف نکنند.

حمیده قربانعلیزاده

منبع : روزنامه جام‌جم