جای خالی زنان الگو، بر پرده سینماها

▪ برداشت اول: «شما مشغول تماشای فیلمی هستید که زندگی مشترک یک زوج امروزی را به تصویر می کشد.
در این فیلم، زن داستان نمونه بارز و کاملی از زن مدرن و اجتماعی است که با نقش زنانه و سنتی خویش در خانواده به مبارزه برمی‌خیزد، در برابر خواسته‌های شوهر کوتاه نمی‌آید و خواستار برابری مشترک است.»
▪ برداشت دوم: «شما مشغول تماشای فیلمی هستید که قصه آن زندگی خانواده‌ای را به تصویر می‌کشد که مرد با بلندپروازی و زیاده‌خواهی‌های خود به راه خلاف، قاچاق، درآمد نامشروع وارد شده، تجدید فراش می‌کند. زن فیلم نمادی از یک زن آرام و صبور را به تصویر می‌کشد که تنها اعتراضش نگاه است. در انتهای فیلم مرد دستگیر می‌شود، زن دوم می‌میرد و زن فداکار، شوهر را بخشیده و به سادگی او را می‌پذیرد.»
▪ برداشت سوم: شما مشغول تماشای فیلم‌هایی هستید که در آن زنان به تصویر کشیده شده راوی جایگاه واقعی زنان در جامعه و گویای ارزش والای «یک زن» بودن هستند. شما از جای برمی‌خیزید و برای نگاه درست و ظریف کارگردان کف می‌زنید.
سومین جشنواره فیلم کوثر پس از ۸ سال وقفه از مهرماه سال جاری کار خود را آغاز کرده تا با جمع‌‌آوری آثار تولیدشده در سینمای زن ایران به بررسی نقش زن از دریچه سینما و منزلت والای زن مسلمان در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری بپردازد و ۸ سال سینمای زن و حضور زن در سینمای ایران را به ارزیابی و قضاوت بنشیند.
کیفیت و کمیت آثار ارسالی به دبیرخانه جشنواره کوثر، اگرچه بنا به گفته مسوولان برگزاری این جشنواره در حد مطلوب و رضایتبخشی بوده است اما نکته حائز اهمیت در مورد سینمای زن در ایران توجه به باورهای برخی از منتقدان سینمایی است که جدای از مساله جنسیتی این موضوع، معتقدند سینمای ایران هنوز نتوانسته آنچنان که باید زن ایرانی را در جایگاه واقعی‌اش تعریف و به تصویر درآورد، به‌طوری که آثار تولید شده در سینمای زن، به ندرت توانسته است با یک نگاه ارزشی، نقش زنان را در تحکیم مبانی خانواده، «در جایگاه همسر و مادر» و «در بالندگی علمی، فرهنگی و تربیتی‌اش راوی و تصویرگر باشد.
● سناریوهای تکراری
نگاهی گذرا به کارنامه آثار سینمایی و تلویزیونی تولید شده در سال‌های گذشته نشان می‌دهد به تصویر درآوردن موضوعات مربوط به زنان در سناریوهای تکراری و کلیشه‌ای مانند «معشوقه بودن‌»، «ازدواج» و «خواستگاری» خلاصه شده‌اند تا آنکه به خلق لایه‌های شخصیت وجودی یک زن پرداخته باشد، دکتر مصطفی جلالی‌فخر در این‌باره می‌گوید: «این مساله اگرچه در آثار سینمایی کاملاً مشهود است اما در سال‌های اخیر بهرام بیضایی و داریوش مهرجویی توانسته‌اند زن‌های متفاوتی را در روایت‌های ادبی و تصویری به وجود آورند».وی با اشاره به اهمیت حضور زنان در سینما می‌گوید: «در واقع سینمای مردانه همیشه مورد استقبال نیست و درام نیز بدون حضور زن جذاب نبوده است. اشکال سینمای ایران این بوده که زن را به درستی ندیده و درک نکرده است. به عبارت دیگر نوع نگاه‌های متفاوتی که نسبت به زن در سینما وجود داشته باعث شده تا سینماگران ندانند که برخورد با زن در آثارشان چگونه باید باشد هر چند برخی از سینماگران هم این تلاش را کرده‌اند، اما هنوز این اتفاق آن‌طور که باید، نیفتاده است».امروز آمارها نشان می‌دهد قدرت و دیالوگ زن در دنیای معاصر افزایش یافته است اما سینما از این مساله عقب مانده و به ندرت توانسته همپای تحولات اجتماعی و هنری حرکت کند.
● تفکیک جنسیتی مفهومی ندارد
آنچه که از نظر کارشناسان سینمایی و همچنین آثار تولید شده برمی‌آید، سینمای زن و طرح موضوعات مربوط به زنان در سینما منحصر به جنس خاصی نمی‌شود. به عبارت دیگر برخلاف آنچه که تصور می‌شود سینماگران زن در به تصویر درآوردن و خلق شخصیت‌های زنانه موفق‌تر خواهند بود اما باور قوی‌تر این است که تفکیک جنسیتی در این‌باره معنی نداشته بلکه سینماگری موفق خواهد بود که نگاه درست و شایسته‌ای را نسبت به زن داشته باشد. دکتر جلالی‌فخر در این‌باره معتقد است که برخی از فیلمسازان زن خدمت شایسته‌ای را به زنان سرزمین خود عرضه کرده‌اند بلکه با یک نگاه فمینیسم ناقص مفاهیمی را به تصویر کشیده‌اند که زن باید زنانگی‌اش را کنار بگذارد و به عبارتی مثل یک مرد باشد.این منتقد سینما ادامه می‌دهد: برای درست دیدن زن در سینما لازم نیست زن در خارج از جایگاه خانه‌داری خود به تصویر کشیده شود درحالی که «خانه‌دار بودن» جایگاه عظیمی برای یک زن محسوب می شود این درحالی است که فیلمسازی ناقص، امروز خانه‌داری را بی‌ارزش جلوه‌ داده است.
● کارکردهای حاشیه‌ای
نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی یکی از معیارهای انتخاب آثار در سومین جشنواره فیلم کوثر است. موضوعی که به‌نظر می‌رسد بیشتر در حاشیه به آن پرداخته شده است.دکتر جلالی‌فخر نیز نیز در این باره می‌گوید: در سینمای دفاع مقدس نیز به نقش زنان کمتر پرداخته شده و اکثر فیلم‌ها فضایی مردانه دارند و کارکردهای زنان نیز کارکردهای احساسی و حاشیه‌ای هستند.
این فیلمساز درباره آثار تولید شده می‌گوید اما طی سال‌های اخیر در آثاری چون فیلم‌های ابراهیم حاتمی‌کیا و رسول ملاقلی‌پور شاهد تولد یک نگاه نو و ویژه به این موضوع بوده‌ایم اما در آثار دیگر سینماگران شخصیت قدرتی از زن دیده نمی‌شود.
● فقدان زنان الگویی در سینما
سومین جشنواره فیلم کوثر با محوریت زن در سینمای ایران به دنبال نشان دادن نقش و جایگاه واقعی زنان در سینما، جامعه و آسیب‌های موجود در سینمای زن ایران است. یکی از آسیب‌های سینمای زن امروز این است که زنان الگویی به ندرت روی پرده‌های آن دیده می‌شود. موضوعی که یک کمبود جدی برای سینمای زن ایران محسوب شده و نیاز به یک سیاستگذاری و مدیریت اصولی دارد.سیدعلیرضا سجادپور که عضو هیات انتخاب جشنواره فیلم کوثر است، در این باره می‌گوید: در سینمای امروز تصویر زنان الگویی و ارزشمند آنطور که به تعبیر امام‌(ره) از دامن آنها مرد به معراج می‌رود و تصویری که پیش‌قراول حرکت‌های عمیق و جدی جامعه و انقلاب باشد، کمتر می‌توان یافت.
همان‌طور که در آثار ارسال‌ شده به جشنواره هم شاهد هستیم.این تهیه‌کننده و نویسنده سینما و تلویزیون معتقداست سینماگران باید نقش زنان را به‌صورت فعال در قالب سه مولفه ارتباط با خدا (خلوت خود)، اجتماع و خانواده به تصویر درآورند، در حالی که در بسیاری از آثار تنها به یکی از این مولفه‌ها پرداخته می‌شود و این یک نقش نامتعادل است.سجادپور ادامه می‌دهد: متاسفانه امروزه حضور زنان نسل انقلاب و تولیدات آنها نیز در بخش‌های مختلف سینمایی نزدیک به صفر است، در حالی که سینمایی فعال خواهد بود که نسل انقلاب هم در آن شرکت داشته باشد.
● و آنچه می‌ماند ...
سینمای زن از ابتدای ساخت نخستین فیلم ناطق خود (دختر لر) تاکنون دوره‌های متفاوتی را پشت‌سر گذاشته است، دوره‌هایی که حضور زنان در عرصه‌های هنری به سختی همراه بود. سال‌های بی‌نتیجه‌ای که دستاورد مهمی برای سینمای زنان نداشت، سال‌های اعتراض که جسارت فیلمسازان زن برای حضور افزایش یافت. سال‌های گذار که نگاه‌های متفاوتی از زن در سینما به‌وجود آمد و درام با زن خلق شد. با این حال سینمای ایران در به‌تصویر کشیدن زن واقعی ایرانی هنوز قدم‌های آهسته‌ای را برمی‌دارد که تنها خلق چند اثر شاخص را به دنبال داشته است. آثار سینماگرانی چون رسول ملاقلی‌پور در مهرمادری و هیوا و آثار ابراهیم حاتمی‌کیا و لیلای مهرجویی!

سمیه فصاحت

منبع : روزنامه تهران امروز