درباره ابوالقاسم امامی

ابوالقاسم امامی مترجم ادبیات عرب و محقق متون كهن
▪ متولد ۱۳۱۳ مشهد
▪ پایان تحصیلات ابتدایی در زادگاه
▪ شروع تحصیلات حوزوی در مشهد
▪ عزیمت به قم برای ادامه تحصیلات حوزوی
▪ ادامه تحصیل در رشته فرهنگ و ادبیات عرب
▪ اخذ دكترای فرهنگ عربی و علوم قرآنی در سال ۵۶
▪ ترجمه متون مهمی از تاریخ و فلسفه اسلامی از عربی به فارسی
▪ بیش از چهل سال تمركز بر ترجمه آثار ابوعلی مسكویه رازی
▪ ترجمه و تصحیح متن عربی مجموعه چند جلدی تجارب الامم ابوعلی مسكویه رازی
▪ مصحح برگزیده سال ۸۰
▪ دریافت عنوان اثر برتر نشست حامیان نسخ خطی برای ترجمه تجارب الامم
▪ ترجمه و تصحیح ترتیب السعادات ابوعلی مسكویه
▪ تصحیح كیمیای سعادت زنجانی
▪ ترجمه طهاره العراق ابوعلی مسكویه
▪ تصحیح و ترجمه دیوان منسوب به امام علی(ع)
▪ ترجمه قرآن كریم ،با مبنا قرار دادن فارسی سره و. . .
در میان فیلسوفان و مورخان بزرگ تاریخ اسلام،نام ابوعلی رازی كمتر به گوش عام خورده است. گرچه شأن و جایگاه او در تاریخ نگاری و نیز در عرفان نظری و فلسفه اسلامی،كم از بسیاری بزرگان این حوزه نبوده است.
«ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب مسكویه رازی»، اهل ری بوده و مدتی به اتفاق «ابوریحان بیرونی»، «ابن سینا»، «ابوالخیر»، «ابوسهل مسیحی» و «ابونصر عراقی» در دربار خوارزمشاه زیسته است . وفاتش در اصفهان، سال ۴۲۰ واقع شده اما تاریخ تولدش معلوم نبوده، ولی می گویند عمر طویل یافته است. ابوعلی مسكویه از فیلسوفانی است كه نه تنها خود زیست نامه خویش را در آثارش به قلم آورده است، بلكه معاصرانش نیز درباره اندیشه و شخصیت او غفلت نكرده اند. ابوحیان توحیدی (۳۲۰ - ۴۱۴ق)، ابوبكر خوارزمی (متوفای ۳۸۲ ق)، ابوسلیمان سجستانی ( متوفای ۳۹۱ق) و ابومنصور ثعالبی (۳۵۰ - ۴۲۹ ق) گوشه هایی از حیات علمی و شخصیت او را در آثار خود آورده اند. همچنین مترجمان و گزارش نویسان بزرگی، چون قفطی (۵۶۴ - ۶۵۶ ق) در تاریخ الحكماء، یاقوت حموی (۵۷۴ - ۶۲۹ ق) در معجم الادباء، بیهقی ( متوفای ۵۷۵ ق) در تاریخ حكماء الاسلام و تتمه صوان الحكمه، شهروزی (قرن ششم و هفتم هجری ) در نزههٔ الارواح و روضهٔ الافراح، ابن ابی اصیبعهٔ (۵۷۹ - ۶۱۶ ق) در عیون الانباء فی طبقات الاطباء، صفدی (۶۹۶ - ۷۶۴ ق) در الوافی بالوفیات و در بین متأخران افرادی، چون حاجی خلیفه (متوفای ۱۰۶۷ ق) در كشف الظنون، عبدالله افندی (قرن دوازدهم هجری ) در ریاض العلماء، محسن امین عاملی در اعیان الشیعه، محمد اركون و برخی از مستشرقان، مانند «بروكلمان»، «ریتر»، و «باسه» ازاو یاد كرده اند. اما در دوران معاصر و در سالهای اخیر اگر نامی از مسكویه آمده و یا متنی از او به فارسی برگردانده شده ،نام ابولقاسم امامی مترجم و محقق شاخص متون كهن ادبیات و فرهنگ عرب نیز به میان آمده است.
این محقق معاصر ایرانی دكتر ابوالقاسم امامی در سالهای اخیرتلاش زیادی در ترجمه آثار مسكویه و معرفی شخصیت او داشته است. . .
ابوالقاسم امامی متولد ۱۳۱۳ مشهد است. در آن سالها كه او كودكی اش را در آن شهر و دیار سپری می كرده، حوزه علمیه مشهد یكی از مراكز جدی در پرورش عالمان دینی و آگاهان به معرفت اسلامی بوده است. به همین سبب است كه ابوالقاسم امامی بعد از پایان تحصیلات رسمی،به حوزه علمیه مشهد می پیوندد تا در آنچه میل باطنی اش بوده است،تحصیل كند. امامی تحصیلات حوزوی خود را در قم پی می گیرد. اما عطش دانش اندوزی و حضور در عرصه های آكادمیك علمی،ابوالقاسم امامی را به تهران می كشاند تا تحصیلات دانشگاهیش را نیز در رشته فرهنگ و ادبیات عرب به فرجام و سرانجام برساند. اینچنین است كه او در سال ۵۶ در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی دكترا می گیرد و پس از آن در كنار تدریس، به تحقیق و تفحص در علوم قرآنی و نیز متون تاریخی عرب می پردازد. اما بیش از همه توجه ابوالقاسم امامی به یكی از فیلسوفان و بزرگان ایرانی تاریخ اسلام جلب می شود و همه عمر خویش را معطوف به آثار او می كند؛فیلسوفی به نام علی ابن مسكویه رازی. تجارب الامم مسكویه بی شك یكی از كتب مهم تاریخ ایران و اسلام است كه امامی، سی سال از عمر خویش را برسر ترجمه و تصحیح این كتاب نهاد: « انگیزه ترجمه و تصحیح تجارب الامم از سال ۱۳۴۳ شمسی آغاز شد. وقتی كه از روی نسخه ایا صوفیا از طریق چاپ عكس خاورشناس كایتانی، خودم را در برابر اثری مهم ولی با سرنوشتی شگفت دیدم كه در میان آن اهمیت و این سرنوشت هیچ تناسبی نبود. از این رو اول به جای ترجمه آن از روی یك نسخه خطی كه تنها بخشی از آن به صورت عكس از سوی خاورشناسان تكثیر و پاره ای از آن چاپ و پاره ای به انگلیسی ترجمه شده بود و بخش عمده آن در كتابخانه ایاصوفیای تركیه متروك مانده بود، برآن شدم تا اول به كار نابسامان متن عربی آن بپردازم. »
تجارب الامم مهمترین اثر تاریخی مسكویه است كه از نظربیان رخدادهای سیاسی به دو بخش كلی تقسیم می شود: بخش نخست از آغاز تا حوادث سال ۲۹۵ هجری كه همانند تاریخ طبری است و همان طوری كه خود در حاشیه درگذشت قاضی ابوبكر احمد بن كامل از دوستان ابوجعفر طبری، در سال ۳۵۰ هجری، تصریح كرده، تاریخ طبری یكی از منابع نگارش او بوده است، و بخش دوم، حوادث بعد از ورود مسكویه به دربار ابومحمد مهلبی، ابوالفضل بن العمید، ابوالفتح بن العمید و در نهایت، عضدالدوله را بیان می كند. یكی از منابع تاریخی مسكویه، مشاهده های دقیق و مستقل او بوده است. حضور او در بغداد به عنوان مركز خلافت، محوریت تاریخ را بدانجا داده است، چنانكه او در آغاز حوادث سال ۳۴۰ هجری می گوید: «بیشتر گزارش هایی كه از این سال می آورم از مشاهده ها و دیده های خود من یا گزارشی است همسنگ دیده های من كه از دیگران شنیده ام، زیرا همچون استاد رئیس ابوالفضل محمد بن الحسین بن العمید - كه خدا از او خشنود باد - در این یا آن واقعه تدبیرهای خویش را و پیش آمدهایی را كه برای وی رخ داده، به من خبر داده است. گزارش چنین كسی در این كه بدان اعتماد كنم و به راستی آن اطمینان یابم از دیده های خود من كمتر نتواند بود. نیز مانند ابومحمد مهلبی - كه رحمت خدا بر او باد - بیشتر حوادث روزگارش را برای من بازگفته است و این به علت طول صحبت و كثرت مجالست با وی بوده است. بسیاری از بزرگان عصر این دو تن، خبرهایی به من داده اند كه از آنها پند توان گرفت.» ابوالقاسم امامی ویژگی مهم تاریخ نگاری مسكویه را تأمل در آزمون تاریخ می داند و ویژگی آن را در مقایسه با تاریخ طبری،اینچنین بر می شمارد: « تفاوت كار مسكویه با طبری در چند نكته است؛ طبری به گردآوری سیرهای تاریخی و صرفاً رویدادها ـ چه صحیح چه غلط - پرداخته، اما مسكویه با چینش رویدادهای تاریخی و پیوند آنها باهم به تحلیل استدلالی و فلسفی، همراه با نگاهی اخلاقی پرداخته است. تجارب الامم تحلیل آزمون های مردمان در تاریخ بشری است كه آیا موفق بوده اند یا شكست خورده اند و از دوره پیشدادیان تا ادوار پس از اسلام را در برمی گیرد.» فلسفه تاریخ و صبغه سیاسی تجارب الامم ویژگی بارزی است كه تاریخ او را از سایر كتابهای تاریخی متمایز می كند. او در تجارب الامم ذیل حوادث سال ۳۴۰ هجری از طول مصاحبت و كثرت مجالست با ابومحمد مهلبی، وزیر دربار آل بویه، خبر داده و در گزارش سال ۳۴۱ هجری از مقام ندیمی خود سخن رانده است .
از مجموعه آثار درباره مسكویه چنین برمی آید كه ابوعلی احمد بن محمد مسكویه رازی هزار سال پیش در نهم ماه صفر ۴۲۱ در اصفهان از دنیا رفته و در محله خواجو به خاك سپرده شده است. از تاریخ ولادتش اطلاع دقیقی در دست نیست، اما برحسب قراین و طول عمر ایشان، نوعی اتفاق نظر به وجود آمده كه گویا وی در فاصله سالهای ۳۲۰ - ۳۲۵ هجری در شهر ری به دنیا آمده است. زندگی سیاسی مسكویه از زمانی شروع شد كه وی وارد دستگاه آلبویه شد و از زادگاه خویش (ری) به بغداد، مركز خلافت، مهاجرت كرد. بنابر آنچه گذشت، اگر او در طول ریاست و وزارت ابومحمد مهلبی با وی مصاحب بوده باشد، به یقین، می توان ادعا كرد كه دست كم ۳۲ سال از عمر وی در عرصه سیاست سپری شده است، زیرا مهلبی در سال ۳۴۰ هجری منصب ریاست یافته و مسكویه كار خویش را با وی آغاز كرده است و بعد از او در دربار ابوالفضل وداع می كند، با بن عمید (۳۵۳ - ۳۶۰ ق) و ابوالفتح بن عمید (۳۶۰ - ۳۶۶ ق) و در نهایت، با عضدالدوله (۳۶۰ - ۳۷۲ ق) همكاری داشته است.
از قراین تاریخی چنین برمی آید كه مسكویه بعد از عضدالدوله در پنجاه سالگی با عالم سیاست وداع و غایت و گمشده خود را در آن نمی یابد؛ از این رو ترجیح می دهد كه بقیه عمر را به تعلیم و تهذیب نفس بگذراند. دستاورد مهم وی در این دوران، كتاب نفیس تهذیب الاخلاق است كه در حقیقت شاهكار فلسفی اوست و همان است كه سبب شهرت او و اعطای لقب معلم ثالث به مسكویه شد . ابوالقاسم امامی از آثار نظری مسكویه در باب اخلاق نیز كتب ارزشمند ترتیب السعادات و طهارهٔ العراق را ترجمه كرده است.طبق گفته مترجمان و شرح حال نویسان، ابوعلی احمد مسكویه را بدین دلیل «معلم ثالث» لقب داده اند كه در تاریخ فلسفه اسلامی نخستین كسی است كه به حكمت عملی و اخلاق پرداخته است و او را به همین سبب «ارسطوی عرب» نیز خوانده اند. مهمترین اثر او در این باره تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق است كه با سبكی بدیع و قلمی روان، اصول و مبانی عقلی و فلسفه اخلاق را بیان كرده است. داستان حضور «ابن سینا» به مجلس «ابن مسكویه» و افكندن گردویی پیش او كه مساحت این گردو را تعیین كن و «ابن مسكویه» باگذشتن كتاب اخلاقی «طهارهٔ الاعراق» خود نزد «ابن سینا» و گفتن این كه تو به اصلاح اخلاقت از من به تعیین مساحت این گردو محتاج تری، معروف است. «بوعلی» به حكم این كه كمتر كسی از معاصران خویش را گرامی می داشته و وقعی می نهاده، درباره «ابن مسكویه» نیز گفته مسألهای با او در میان گذاشتم و هر چه كوشش كردم نتوانست بفهمد.
«ابن مسكویه»، خودش یا پدرش ( علیالاختلاف) زردشتی بوده و مسلمان شده و به عقیده بعضی شیعه بوده است. قدر مسلم این است كه تمایل شیعی داشته است.
از «ابوحیان توحیدی» نقل شده كه «ابن مسكویه» مدتی نزد «ابوالخیر» شاگردی كرده است. بعضی می گویند نزد «ابوالحسن عامری» نیز تحصیل كرده است، ولی این نقل با آنچه از «معجم الادباء» نقل شده كه در مدت پنج سال اقامت «ابوالحسن عامری» در ری به نزد «عامری» نرفت و گویی میان آنها سدی بود، منافی است. تصحیح و ترجمه متن عربی تجارب الامم ابوعلی مسكویه توسط ابوالقاسم امامی، بازخوانی یكی از مهمترین متون تاریخی ادوار گذشته را برای ما مهیا كرده است. اكنون دوره كامل آن به چاپ رسیده و به خاطر این كوشش، در موضوع تاریخ و جغرافیا كتاب «تجارب الامم» تألیف ابوعلی احمد بن محمد مسكویه رازی، با تصحیح و تحقیق دكتر ابوالقاسم امامی، به دلیل اهمیت اثر، روش مند بودن تصحیح، نمایه اعلام غنی (كه پیش از چاپ رؤیت شده)، عنوان تصحیح برگزیده این محور را به خود گرفت. به این ترتیب ،امامی مصحح برگزیده سال ۸۰ و اثرش اثر برتر نشست حامیان نسخ خطی شد . به سبب همین توجه به ترجمه امامی بود كه چهل و سومین نشست میراث مكتوب كه خرداد امسال در مركز پژوهشی میراث مكتوب برگزار شد ،به بررسی آثار و اندیشه های مسكویه رازی اختصاص داشت. در این نشست، آثار و اندیشه های «ابوعلی مسكویه» بررسی و همچنین از خدمات علمی مترجم آثارآن، «دكتر ابولقاسم امامی» تقدیر شد. «من بیش از سی سال است كه با این كتاب انس دارم وامسال تصحیح دوره كامل هفت جلدی آن به همراه جلد ششم كه فهرست جلدهای هفتگانه اصلی است، منتشر شد. البته ترجمه آن هنوز ادامه دارد. به نحوی من عمرم را بر سر این كتاب گذاشته ام.» امامی درباره ویژگی های كلامی نحوه تاریخ نگاری مسكویه می گوید: «مسكویه در نگاه كلی، چهره ای است دوست داشتنی كه در روند تفكر آسمانی و زمینی اش، بیش از هرچیز به گوهر انسان و به توانایی های پروازش و بویژه در مسأله نیكبختی اندیشیده است. قالب بیان او گاهی فلسفی و استدلالی و گاهی با تأمل در آزمون تاریخ وگاهی با ارائه اندرزهای فرزانگان سلف عجین است.»، زیرا به تعبیر مسكویه بسیاری از پدیدههای اجتماعی در شرایط مشابه تكرار می شوند.
ابوالقاسم امامی درباره دیگر آثار ترجمه و تصحیح خود می گوید: « پیش از این كتاب ترتیب السعادات ابوعلی مسكویه راتصحیح كردم و بعد از آن با تصحیح كیمیای سعادت زنجانی به ترجمه طهاره العراق ابوعلی مسكویه پرداختم. همچنین یك ترجمه از قرآن داشتم ونیز دیوان منسوب به امام علی(ع) راتصحیح و ترجمه كردم كه در سال ۷۹ چاپ شد.» «ابوالقاسم امامی» همچنین یكی از بهترین مترجمان مسلط به زبان عربی است و برگردان قرآن كریم به زبان فارسی از بهترین ترجمه و پژوهش های قرآنی است. «ابوالقاسم امامی»، «دكتر سید جمال مجتبوی»، «استاد بهاءالدین خرمشاهی»، « استاد محمدمحمدی فولادوند»، «دكتر سید علی گرمارودی»، «استاد عبدالمحمد آیتی»، «استاد مسعود انصاری»، «دكتر مصطفی خرم دل»، «محمد خواجوی»، «علی اكبر طاهری قزوینی»، «كاظم پور جوادی» و «ابوالفضل بهرام پور» از جمله اساتیدی هستندكه در دو دهه اخیر، به ترجمه قرآن كریم پرداختند. اما ترجمه ابوالقاسم امامی از این كتاب آسمانی با مبنا قرار دادن فارسی سره، برگردانی متفاوت و بسیار شیوا شده است. قرآن كریم باترجمه ابوالقاسم امامی؛ به خط احمد نیریز توسط سازمان اوقاف و امور خیریه به چاپ رسید. امامی درباره ترجمه كلام وحی به چند اصول كلی اشاره دارد. اصولی كه مترجم در صورت داشتن شرایط آن اجازه ترجمه قرآن مجید را خواهد داشت: « اموری كه به نظر من تأكید برآنها لازم است، اینهاست:
۱) دانستن علمی و تاریخی زبان عربی، همان زبان كه هنگام نزول قرآن كریم در حجاز رایج بوده و ادامه زبان عصر متأخر پیش از اسلامی بوده است. نیز آگاهی بر لهجه هایی از زبان عرب كه در آن روزگار و در آن سرزمین رواج داشته است.
۲) احاطه برتفاسیری كه به شأن نزول و مباحث لغوی و احیاناً مباحثی كه امروز آن را در معناشناسی یا علم الدلاله (سمانتیك) می نامند و نیز، به مسائل ترادف و فروق و غریب القرآن و مشكل القرآن و اعراب القرآن بیشتر پرداخته اند.
۳) احاطه برمعانی و بیان و مباحث حقیقت و مجاز و كنایه و استعاره و تشبیه به ویژه در زبان قرآن.
به جای شرط حرفه ای بودن شاید بهتر است بگوییم: آشنایی كامل با زبان عربی عصر نزول و دانستن ظرایف زبان فارسی كهن به ویژه از طریق انس با ترجمه های كهن و داشتن ممارست در بررسی مقایسه ای دو زبان و شناختن ابزارها و طرز عمل آنها و تشخیص آن گونه از زبان فارسی كه بیشترین خورند را با زبان قرآن كریم داشته باشد» او درباره حضور جای پای مترجم در متن قرآن مجید از جمله جملات میان دو هلال می گوید: «توضیحاتی كه مترجمان قرآن كریم در میان دو هلال می نهند، فی الجمله نشانه وجود پاره ای ابهامها یا اقتضاهاست كه به هر روی پیش می آید. اما جای همه این توضیحات در پانوشت است وپانوشت در ترجمه قرآن امری است ناگزیر.»
ابوالقاسم امامی همچنین تصحیح و ترجمه دیوان منسوب به امام علی(ع) را به انجام رساند. قبل از او تدوین های مختلفی از این دیوان به عمل آمده بود كه بهترین آنها همانی است كه در آن قرآن شناس و مترجم قرآن و مترجم تاریخ دكتر ابوالقاسم امامی از متون قدیم گرد آورد و ترجمه بسیار شیوایی هم از آن به دست داد. برایش آرزوی طول عمر و سلامتی داریم.

جعفر مجرد قمی
پی نوشت:
در نگارش این مقاله، از مطلبی درباره ابوعلی مسكویه در فصلنامه علوم سیاسی شماره ۱۲ نیز استفاده شده است.

منبع : روزنامه ایران