کتابداری مجازی دستاورد هزاره سوم

در دوره ای که فن آوری هر روز رنگ تاز ه ای به خود می گیرد، تغییر و تحول، تجلی گاه درآوردهای بشری در عرصه ارتباطات و اطلاعات است.
علوم کتابداری که به عنوان شیوه ای از اطلاع رسانی تبدیل به دانشی دیرپا و ماندگار شده است، از تغییرات سریع و گذرا در امان نمانده و هر روز بر گستره آن افزوده می شود.
نخستین روش های نیمه ماشینی برای ذخیره سازی وسپس بازیابی به موقع اطلاعات در دهه ۱۹۴۰ با بهره گیری از «شیوه برگه خوان» مورد استفاده قرار گرفت.
اندیشه گسترش نظام های رایانه ای در میان سالهای ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰، ناشران و کتابداران را به دوران شتابنده ای از تبادل اطلاعات و ارتباطات هدایت کرد که ناچار از پذیرش تغییرات جدید شد.
به این توصیف می توان افزایش توانایی های بشری در بازیابی سریع و دقیق دانش روز را در عرصه کتاب و کتابداری الکترونیکی، مقدمه ای بر گسترش و تکامل «کتابداری مجازی» در هزاره سوم دانست.
دیجیتال در عرصه نشر و حفظ کتاب
با آن که کتابداری سنتی، هنوز از پایه های اصلی توسعه- علم و فرهنگ- در همه دنیا محسوب می شود. اما در زمان حاضر، این فناوری پیشین دیگر به تنهایی قادر به پاسخگویی تمام نیازهای علمی و انسانی در بازیابی دانش پیرامونی بشر نخواهد بود.
با توجه به این موضوع، استفاده از شیوه های دیجیتال در عرصه انتشار کتاب و دانش کتابداری، بسیاری از محدودیت ها را از بین برده و توان استفاده را در بازیابی و تحلیل داده های علمی افزایش داده است.
به عبارت دیگر می توان گفت؛ اگر در شیوه سنتی کتابداری متقاضی استفاده کننده از یک کتاب مرجع یا حتی یک منبع معمولی، فقط یک نفر باشد؛ در شیوه دیجیتال و مجازی امکان استفاده از یک منبع مشخص برای بیش از یک نفر فراهم خواهد شد، در این شیوه، علاوه بر آن که مطالعه یک کتاب چندان وقت گیر نخواهد بود سرعت مبادله اطلاعات افزایش یافته و میزان هزینه ها نیز کاهش می یابد و قانون (به امانت بردن) تبدیل به یک امر نادر می شود.
واعظی، کارشناس علوم معتقد است؛ چاپ کتاب همیشه شیوه مناسبی برای ثبت و اشاعه انواع اطلاعات نیست، بلکه وجود یک «پایگاه اطلاعاتی» که می تواند، مهمترین محیط برای ذخیره اطلاعات و بازیابی دانش تولید شده فراهم کند.
بنابراین گذر از شیوه سنتی چاپ و نشر و توزیع کتاب، یعنی پایین آوردن هزینه های کتابداری به طور منظم و حساب شده تا سقف ۳۰درصد در هر سال مالی برآورد می شود.
وی با اشاره به تبادل سریع اطلاعات و بازیابی به موقع دستاوردهای علمی در پایگاههای اطلاعاتی، پیرامون تفاوت های کتابداری سنتی و دیجیتالی گفت: با گسترش انواع شبکه های ارتباطی و راه اندازی اقسام مختلفی از وب سایت های لازم برای تداوم اطلاع رسانی به سبک مجازی، فعالیت کتابخانه ها از دو جنبه تکنیک و خدمات، تغییرات اساسی یافته است.
وی می افزاید: محورهای الکترونیکی، حاوی اطلاعات و ارقام گرد آوری شده با شتاب روز افزونی در حال تغییر و پردازش هستند. در شیوه های نشر و چاپ سنتی تعادل در نشر و توزیع، دستخوش نوسان شده و امکان رقابت در تبادل اطلاعات دچار خسارت می شود. اما به کارگیری شیوه های دیجیتال، برقرارکننده این نوسان و تغییرات است.
این کارشناس علوم با عنوان این مطلب که در دنیایی که تلاش برای دستیابی به ارقام و اطلاعات بسیار مهمتر از قانون انحصارطلبی است گفت: صاحبنظران، اصل حفظ «مالکیت» را محدود کننده بسیاری از متقاضیان استفاده از کتاب می دانند. به طوری که افراد مناطق دورافتاده از محیطهای فرهنگی با استفاده از این شیوه «شیوه سنتی» از بخش وسیعی از شبکه های اطلاع رسانی و ارتباطی محروم خواهند ماند.
با این حال کتاب از گذشته مونس اوقات خوشی از زندگی فردی و اجتماعی افراد بوده است. همچنین این فضای مجازی به طور حتم جذاب تر از مشاهده صفحات سایت ها و وبلاگهایی است که در آن اجازه ورود به هر کسی داده می شود.
بنابراین کتابداری باید به تلفیق این دو ویژگی در محیطهای متمرکز کتابخانه ای توجه کند و مقامات مسئول باید به شکل دهی پایگاههای اطلاعاتی مجهز به نرم افزارهای انعطاف پذیر، رسمیت بیشتری ببخشند.
زرین پور بصیرت کارشناس کتابداری، پیرامون انتشار کتاب های الکترونیکی وانواع آن اعتقاد دارد که سرعت بالای گردش اطلاعات که از طریق هوش مصنوعی فیبرهای نوری و عکس ها و تصاویر دیجیتالی از تنوع بالایی برخوردار شده، نیازمند بکارگیری راهبردهای جدید و سهل الوصولی است که قابلیت و انعطاف پذیری بیشتری را نیز داشته باشد.
به همین منظور ناشران برتر کتاب در عرصه تبادلات فی مابین صادراتی به فکر سودآوری بیشتر دست بکار ایجاد وب سایتهای ارزان قیمت زده اند تا ضمن بهر ه گیری از فواید مبادلات الکترونیکی ودیجیتالی، ابداعات ارقام و نوآوری های جدید و به روزی را نیز جذب کنند.
وی در ادامه می افزاید: ناشران کتابهای الکترونیکی در عرصه صنعت چاپ و نشر کتاب امکانات مناسبی را دراختیار متقاضیان قرارمی دهند که در بخش «متن- تصاویر اسکن شده و یا متحرک» بخش «صوت و سخن و حتی چند رسانه ای» برای تمام اقشار جامعه تفکیک می شوند و هر کدام امکاناتی از قبیل تجزیه و تحلیل داده ای و روز آمدی سریع را دراختیار دارند.
وی در توضیح بیشتر گفت: تولید دانش و اطلاعات پدیده ای روزانه است که لحظه به لحظه سرعت بیشتری می گیرد. در این رهگذر ویرایش متون چاپی فعالیتی وقت گیر است که زمان زیادی را از ویراستارگرفته و فضای فیزیکی بسیاری را به خود اختصاص می دهد. اما به کارگیری ابزار دیجیتالی، فرصت لازم را برای پذیرش تغییرات سریع ویراستاری و تحولات علمی ایجاد می کند. در حال حاضر بسیاری از کتابخانه ها، مجبور به نگهداری از راهنماها، انواع ویرایشهای قدیمی و جدید می باشند که موجب اشغال فضای مفید کتابخانه ها می شوند، دیجیتالی شدن کتابها و حرفه کتابداری، نیاز به نگهداری از ویرایش های کهنه و قدیمی را مهار کرده و دسترسی متقاضی را به چاپهای اصلاح شده در صفحات وب آسان تر می کنند.
حفاظت فرآیندی در حال صعود
با این توضیح کوتاه می توان با صراحت کتابخانه های دیجیتال مجازی را انباری از دانش بشری تجسم نمود که سرعت بالایی در حال شکل گیری و استفاده همزمان است. بنابراین کتابداری مجازی مستلزم آموزش نیروی انسانی ماهری است که مسلط بر مرورگرهای جستجوگر باشد و نباید برای دستیابی به مهارتهای بیشتری در این زمینه به علوم آکادمیک و دانشگاهی اکتفا شود.
عزیزی کارشناس علوم کتابداری می گوید فرآیند ذخیره سازی و حفاظت دیجیتالی باید قادر به ارائه خدماتی مثل بازیابی فهرست ها و اسناد طبقه بندی شده باشد که به صورت، «عندالزوم» و به موقع دراختیار متقاضی قرار داده شود. وی ادامه داد: در این شیوه تغییرات شگرفی در ابعاد کتابداری سنتی ایجاد می شود که کتابدار را قادر به اداره بهتر و منظم تر محیط های فیزیکی و یا مجازی کتابخانه خواهد کرد. سازماندهی امور مربوط به حفاظت و بازیابی اطلاعات و دانش روز آمد با سرعت بیشتری انجام گرفته و خدمات الکترونیکی مرجع اصلی تصمیم گیری در امور نشر و توزیع کتاب خواهد بود.
● کتابداری دیجیتال و محدودیت های آن
با وجود اینکه ظهور فن آوری و تکنولوژی توانسته بسیاری از موانع دست و پا گیر فیزیکی و محدودیت های اجتماعی را حذف کند، اما به خاطر ماهیت ویژه ای که دارد و مشکلاتی را از قبیل بی ارزش ساختن «حقوق مولف» و «مالکیت معنوی» صاحب اندیشه و اثر به وجود آورده و امکان جستجو، سوءبرداشت و تحریفات بی جا را به افراد و گروههای فرصت طلب داده است.
عزیزی کارشناس علوم کتابداری در این خصوص معتقد است: در جهانی که شبکه های ارتباطی و اطلاعاتی در مسیر توسعه و پیشرفت بدون قید و شرط به دنبال پیوستن به سازمان تجارت جهانی (WTO) هستند. اصل اخلاقیات در تولید دانش و محصول، کمتر جدی گرفته می شود و افزایش شکایات وسوءتفاهمات بین المللی را باعث می شوند و تا زمانی که رعایت تعهدات اخلاقی در حفظ «مالکیت معنوی» نادیده گرفته شود و سیاست های دستیابی به هر نوع از محصولات، از جمله کتاب و مطبوعات با قوانین «حق تالیف» تطبیق داده نشود هر روز بر خسارات نشر و تالیف افزوده خواهد شد و اعتماد بین المللی نیز از بین خواهد رفت. وی در ادامه می گوید: ایران از جمله کشورهایی است که سیستم های ارتباطی راه اندازی شده در آن استاندارد مناسبی برای ارتباطات دیجیتالی نداشته و امکانات مربوط به انتقال داده های مورد استفاده در کتابخانه ها رسمیت خاصی ندارند. به عبارت دیگر فن آوری های نوین اطلاعاتی زمانی قادر به پاسخگویی به نیازهای بشری هستند که زیرساختهای اساسی مربوط به خود را داشته باشند تا قبل از برنامه درست حساب شده ای برای پردازش داده ها و انتقال دانش تولید شده را سازماندهی کنند.
با این حال بسیاری از مدیران طراز اول و حتی غیراز آن، بدون توجه به سیستم های ناقص اداری، سعی در یکپارچه سازی محیط های کاری خود به شیوه دیجیتال دارند که سبب بروز مشکلاتی در فرآیند ایجاد شبکه های اطلاع رسانی در فضاهای کاربر مدار می شوند. گذشته از انگیزه قوی مدیران موسسات در ایجاد فضاهای مجازی، ایجاد چنین فضاهایی که در قالب شبکه های ارتباطی قوی بتواند کاربری داشته باشد، هزینه های سنگینی را شامل می شود که مسلما بدون برنامه ریزی حساب شده و قانونمند خسارات جبران ناپذیری در بخش بودجه به موسسات وارد کند.
بنابراین کتابخانه های الکترونیک و دیجیتال که بخشی از چنین فضاها و شبکه های اطلاعاتی را تشکیل می دهند اگر بر مبنای سلیقه فردی راه اندازی شده و خردجمعی و منافع درازمدت را در نظر نگیرد کار اشتباهی صورت گرفته است.
بنابراین کتابداران و مدیران سازمانها باید نسبت به ماهیت، کارکردها، مزایا و معایب این نوع کتابخانه ها آگاهی لازم یافته تا از هدر رفتن بودجه، وقت و نیروی انسانی جلوگیری به عمل آید. ایجاد کتابخانه های کارآمدی که چالش های پیش روی آینده را به نوعی هموار کند، به طور قطع اندیشه ای هزینه آور است که تلاش و همت بسیاری را می طلبد.
زیرا راه اندازی یک سیستم دیجیتال که بسته مناسبی برای پیدایش کتابخانه های مجازی باشد. تنها افزودن منابع جدید کتاب و تصاویر متحرک به کتابخانه های سنتی نیست بلکه اطلاعات دیجیتال ماهیتی منحصربفرد دارد که با توجه به در نظر گرفتن همه شرایط آن سازمان و کتابخانه ها باید نسبت به تاسیس و راه اندازی تصمیم گیری کنند تا شاید مسیر ورود به عرصه کتابخانه های مجازی هموارتر از گذشته و با سرعت بیشتری انجام گیرد.

سمیه تقدیمی پور

منبع : روزنامه کیهان