منابع و آثار سیاسی اسلامی و نقد روش‏شناختی مطالعات معاصر

بدون تردید یكی از جنبه‏های مهم هر اثر علمی كه آن را از سایر آثار متمایز می‏نماید، جنبه متدولوژیك و روش شناختی آن است. اتخاذ و وفاداری به روش علمی خاص، می‏تواند به نتایجی خاص در تحقیق منجر شود. لذا توجه به روش‏های اتخاذ شده در یك اثر علمی و بررسی نحوه به كارگیری درست این روش‏ها از طرف محقق، خود می‏تواند به عنوان موضوع یك تحقیق علمی، قابل توجه و بررسی باشد.
كتاب فی مصادر التراث السیاسی الاسلامی ؛ دراسهٔ فی اشكالیهٔ التعمیم قبل الاستقراء اثر دكتر نصر محمد عارف كه با عنوان منابع و آثار سیاسی اسلامی و نقد روش شناختی مطالعات معاصر توسط مترجم محترم جناب آقای اسماعیلی به فارسی برگردانده شده است؛ نمونه بارزی از آثار علمی است كه در سطحی نسبتا وسیع به بررسی و نقد روش شناختی آثار محققان عرب زبان معاصر درباره موضوعت سیاسی اسلامی پرداخته است.
دكتر نصر محمد عارف - دكترای فلسفه علوم سیاسی و استادیار دانشكده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه قاهره كه اكنون در دانشگاه زاید دبی مشغول فعالیت است - نقد روش شناختی خود بر تحقیقات سیاسی معاصر را بر عدم رعایت و وفاداری این آثار به اصل استقرا متمركز نموده است.
از نظر او آثار منتشر شده از سوی محققان عرب در زمینه سیاسی اسلامی بدون توجه و بررسی اكثریت - مورد لزوم برای یك استقرا - آثار سیاسی گذشتگان دست به استنتاج و تعمیم نتایج به ظاهر به دست آمده از آنها زده‏اند. لذا عمده نتایجی كه از این راه به دست آمده، از قبیل ؛ تمدن اسلامی دستاوردهایی در علم سیاست نداشته و آنچه متفكران مسلمان بیان كرده‏اند جملگی از تمدن یونانی یا ساسانی اخذ شده است؛ نظریات اندیشمندان مسلمان از آغاز تاكنون همه تكرار مطالب پیشینیان است و هیچ نوآوری در آن مشاهده نمی‏شود؛ اسلام و مسیحیت در بی‏توجهی به پدیده سیاست وضعیت مشابهی دارند و... اساسا محل تامل و تردید است.
او در فصل اول از بخش اول كتاب، پس از بررسی ۷۴ اثر از مطالعات معاصر كه به اندیشه سیاسی اسلامی یا یكی از پدیده‏های آن پرداخته بودند، مشخص می‏نماید كه هر یك از این مطالعات به چه میزان به میراث سیاسی اسلامی مستندند. جامعه آماری او برای میراث سیاسی اسلامی، ۳۰۷ كتابی است كه او آنها را از كتابخانه‏ها و مراكز گوناگون شناسایی كرده و اطلاعات تفصیلی و دقیق آنها را در بخش دوم كتاب خود آورده است.
نتیجه بدست آمده از بررسی فوق بسیار جالب است. به جز یك كتاب كه به ۱۱ درصد منابع احصا شده مراجعه نموده است، بقیه مطالعات صورت گرفته، از صفر تا ۶/۵ درصد در استناد به آثار مورد نظر طبقه بندی شده‏اند و این امر خود نشانگر آن است كه تا چه اندازه نتایج و تعمیمات بدست آمده از مطالعات می‏تواند مورد تردید و تامل باشد. آنچه بیش از پیش شگفتی برانگیز است، اینكه آثاری كه هیاهوی بیشتری در میان مطالعات معاصر ایجاد نموده‏اند، بیش از دیگر آثار از ضعف استناد به منابع احصا شده، رنج می‏برند.
همچنین ایشان در این بررسی نشان داده است كه از میان آثار فهرست شده، برخی از آثار كه تعداد آنها بسیار محدود و معدود است بیش از سایر آثار مورد توجه و استناد محققان قرار گرفته است كه از جمله آنها می‏توان به »الاحكام السلطانیهٔ« ماوردی اشاره نمود.
خلأ استقرا نه تنها در سطح كلان مطالعات سیاسی مشهود است بلكه در بررسی موردی اندیشمندان سیاسی اسلامی نیز رخ داده است. به عنوان نمونه محققانی كه در رساله‏های دكترای خود اندیشه سیاسی ماوردی را بررسی كرده‏اند، همه آثار وی را نیافته یا نشناخته‏اند و در نتیجه، نتیجه تحقیقات ایشان نیز جای بحث خواهد داشت.
مسئله دیگری كه این نتیجه در پی داشت آن بود كه هنگامی كه محقق درصدد شناسایی و بررسی اندیشه سیاسی متفكری برمی آید، بر اثری تكیه می‏كند كه در این حوزه فرعی و درجه دوم شمرده می‏شود و اثر اصلی مؤلف در این زمینه نیست. به عنوان نمونه كتاب اساسی دینوری كتابی است به نام »السلطان« كه همچنان پنهان و مهجور مانده است و محققان با آن آشنا نیستند. همچنین درباره ماوردی و دیگران چنین مسئله‏ای صادق است. دكتر نصر علت این مسئله را در نقش مصححان، ناشران و خاورشناسان جست‏وجو كرده و معتقد است محققان علاوه بر این تنها به منابع در دسترس مراجعه كرده‏اند. وی نتیجه می‏گیرد كه استفاده محققان از منابع اصلی، غیرروشمند، اتفاقی و بدون برنامه بوده است.
در ادامه مولف در فصل دوم از بخش اول كتاب حاضر، در نقد تحقیقات سیاسی اسلامی معاصر و ریشه یابی معضل عدم احصا و استناد به آثار سیاسی اسلامی، برخی از پیش فرض‏های این محققان را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‏دهد. از جمله او اشاره می‏نماید كه عده‏ای از محققان معاصر، برخی دستاوردهای سیاسی تمدن اسلامی را بر اساس دیدگاه پیشرفت تك خطی بشریت، به دوره قرون وسطی محدود كرده‏اند. برخی در مواجهه با اندیشه سیاسی اسلام، ریشه‏های آن را در یونان می‏جویند كه موجب می‏شود اندیشه سیاسی مستقلی برای مسلمانان به رسمیت شناخته نشود و علاوه بر این نظام دانایی یونانی بر نظام دانایی اسلامی تحمیل گردد كه هر كدام از مبانی متفاوتی برخوردارند. برخی دیگر بسیار نخبه‏گرا هستند و اندیشمندان مشهور سیاسی را بسان پدیده‏هایی كه از نبوغ خاصی برخوردار بوده‏اند می‏نگرند در حالی كه آنها بر دوش دیگران ایستاده بودند و تولید اندیشه روندی مداوم و انباشتی دارد. عده‏ای نیز فقه سیاسی را با اندیشه سیاسی یكی گمارده‏اند در حالی‏كه این دو تفاوتی ریشه‏ای دارند و در نهایت گاه از قدرت به عنوان محور علم سیاست سخن گفته‏اند در حالی كه در نظام دانایی اسلامی علم سیاسیت پیرامون این محور دور نمی‏زند.
در نهایت و در فصل سوم از بخش اول، دكتر نصر راهكاری برای رفع معضل ناشی از پیش فرض‏های محققان بیان می‏كند. او بر این عقیده است كه برای بررسی منابع و میراث سیاسی اسلامی تبعیت از برخی قواعد اجتناب‏ناپذیر است:
۱) هر اندیشه‏ای باید در بافت و زمینه خودش مطالعه گردد، زیرا هر اندیشه با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی خودش تولید شده و قابل تعمیم بر دیگر دوره‏ها نیست چرا كه اندیشه‏های بشری فرازمان یا فرامكان نیستند.
۲) باید فقه سیاسی را از اندیشه سیاسی متمایز دانست. چه به لحاظ معرفتی و چه به لحاظ روشی. فقه به دنبال تحقق عبودیت الهی است در حالی كه متفكر با بررسی واقعیت خارجی به دنبال علل و عوامل موفقیت‏ها، ناكامی‏ها و رفع مسائل سیاسی است. از نظر روش نیز فقیه از ابراز و متدی استفاده می‏كند كه متن را بهتر تفسیر كند در حالی كه اندیشمند به دنبال روش‏های تحلیل واقعیت خارجی و روزمره است.
۳) مفاهیمی كه در میراث اندیشمندان سیاسی مسلمان به كار گرفته شده، همان مفاهیمی است كه مترجمان دوره معاصر برای ترجمه واژگان لاتین از آن بهره برده‏اند و همین مسئله موجب شده تا معانی معاصر غربی از آنها تبادر كند در حالی‏كه با بررسی‏های معناشناسانه می‏تواند دریافت كه مشابهت تنها در واژه است. مؤلف به عنوان نمونه و اژه‏هایی چون رعیت، استبداد، سیاست، دولت، ظل‏الله را بررسی كرده است. وی سپس نشان داده كه چگونه معضل ترجمه مسائلی از این دست آفریده است.
دكتر نصر پس از فصل اول كتاب كه به مباحث روش‏شناختی محدود شده، منابعی را كه شناسایی كرده به صورت توصیفی و به ترتیب تاریخ وفات مؤلفشان معرفی می‏كند و علاوه بر آن به اختصار اطلاعاتی از مؤلفانشان در اختیار می‏نهد. وی معتقد است تولیدات فكری مسلمانان در عرصه سیاست تا اوایل سده بیستم ادامه داشته و از آن به بعد بود كه قطع شده است.
در بخش دوم كتاب با عنوان »منابع و آثار سیاسی اسلامی« دكتر نصر ضمن تقسیم این آثار به منابع غیر مستقیم و منابع تخصصی، ابتدا بحث مختصری از منابع غیر مستقیم كه شامل: تفاسیر و شرح‏های روایی ؛ كتابه‏های فقهی گسترده یا موجز ؛ كتاب‏های اصول فقه؛ بخش‏های امامت در منابع كلامی ؛ خطبه‏های خلفای راشدین و عهدنامه هایی كه به والیان و امرا داده‏اند ؛ كتاب‏های دایرهٔ المعارفی ؛ منابع تاریخی ؛ ادبیات مردمی یا تاریخنگاری مردم و كتاب‏های تعریفات و فرهنگ‏های لغت می‏باشد نموده ؛ در ادامه، در ادامه، در فصل دوم این بخش، اطلاعات تفصیلی مربوط به ۳۰۷ منبع جمع آوری شده را می‏آورد. او برای این كار منابع عربی بسیاری از كتابخانه‏های جهان را بررسی كرده تا بتواند آثار سیاسی مسلمانان را شناسایی كند. این بررسی كه با مشكلات خاص خود همراه بود، به شناسایی ۳۰۷ منبع منجر شده كه تنها ۳۴/۵ % آن به چاپ رسیده است. ۴۱/۵% از منابع هنوز چاپ نشده‏اند و ۲۴% منابع به رغم وجود تاریخی‏شان محل نگهداری آن هنوز نامعلوم است و مانعی برای نتیجه‏گیری كلی و تعمیم خواهند بود. با این همه دكتر نصر تخمین می‏زند كه آثار دیگری نیز وجود داشته باشند و در مجموع پانصد منبع را بتوان به عنوان دستاوردهای تمدن اسلامی در حوزه علم سیاست معرفی كرد. یافتن منابع بیشتر مستلزم بررسی‏های فراگیرتر خواهد بود. دكتر نصر عدد ۳۰۷ منبع را به عنوان معیاری برای ارزیابی مطالعات معاصر قرار داده و همانگونه كه بیان شد نتیجه گرفته كه تنها به ۶ % منابع پیشین در مطالعات معاصر مراجعه شده است.
كار ارزشمندی كه مترجم خوش ذوق این اثر در این فصل انجام داده این است كه تعلیقات و اضافاتی را بر مطالب مولف افزوده‏اند كه اطلاعات ارزشمندی را در رابطه با مولفان و زمانه و محیط سیاسی - اجتماعی كه اثر در آن شكل گرفته است در اختیار خوانندگان قرار می‏دهد.علاوه بر این كار ارزشمند، اعراب گذاری دقیق - كه حاكی از پشتوانه بررسی دقیق تاریخی است - برای اسامی مولفین و همچنین توضیح اسامی، القاب و اصطلاحات و نمایه سودمند كتاب و تكمله‏ای از آثار شیعی كه به صورت ضمیمه به آن افزوده شده است، همگی از زحمات و ابتكارات مترجم در استفاده بیشتر از كتاب برای خوانندگان ایرانی است. به طوری كه خواننده فارسی زبان، علاوه بر استفاده از داده‏های پژوهش حاضر، می‏تواند اطلاعات مفیدی را در زمینه پراكندگی آثار سیاسی در میان فرق گوناگون اسلامی و نقاط مختلف جهان اسلام، بدست آورد.
همچنین تسلط و آشنایی مترجم محترم جناب آقای اسماعیلی بر زبان انگلیسی و به ویژه عربی معاصر و كهن و ارتباط او با مولف، بیش از پیش می‏تواند اطمینان خوانندگان فارسی زبان را در امانت داری در برگران اثر به فارسی در پی داشته باشد.
در پایان لازم به یاداوری است كه این اثر چند سال قبل در مصر به چاپ رسیده و جایزه كتاب سال مصر را به خود اختصاص داده است و مولف درصدد است در نوبت دوم انتشار آن بسیاری از منابع از جمله منابع امامی را تدارك ببیند. وی در سخن خود بر ترجمه كتاب احترام و ارزشی فراوان برای محققان فارسی‏زبان قائل شده و آنان را برترین خواننده فعال و مشاركت جو در جهان اسلام دانسته است.
همانگونه كه بیان شد این كتاب تحت عنوان »منابع و آثار سیاسی اسلامی و نقد روش شناختی مطالعات معاصر« توسط جناب آقای اسماعیلی به فارسی برگردانده شده و انتشارات نشر نی آن را در ۱۱۰۰ نسخه برای چاپ اول در ۲۸۸ صفحه منتشر نموده است.

دکتر مهران اسماعیلی

منبع : فصلنامه علوم سیاسی