شهر بدون مانع برای معلولان

وضعیت جوامع انسانی در هزاره سوم با توجه به پیشرفتهای گسترده فناوری و نیز علوم انسانی و اجتماعی به طور قابل ملاحظه ای با دوران گذشته متفاوت است و براساس آن برخورد جوامع با شهروندان خود نیز به کلی دچار تغییرات اساسی شده است. دولت ها در جوامع امروزی، باید خود نیز بستر ساز و تأمین کننده امکانات و برطرف کننده نیازهای مردمشان برای دستیابی به یک زندگی با کیفیت و حرکت در مسیر توسعه انسانی باشند. از این رو حکومتها باید به تمامی شهروندان خود نگاهی یکسان داشته باشند و تفاوتی بین آنها قائل نشوند، چه رسد به اینکه از گروهی غافل شوند و آنها را نادیده انگارند، همان گونه که تاکنون بیشتر جوامع غربی درباره برخی از گروههای شهروند خود و در رأس آنها افراد دارای ناتوانی این چنین کرده اند.
برخورد با گروه معلولان تاریخچه ای بس طولانی دارد، و اما مهمترین قسمت آن را باید از سال ۱۹۸۰ به بعد جست و جو کرد. زمانی که مفاهیم حقوق انسانی(بشر) در تعاریف و برخورد با آنان جلوه گر شد، این نگرش حتی در طبقه بندی افراد دارای معلولیت تأثیر گذاشت و به کلی طبقه بندی های قبلی را دگرگون ساخت. از همین منظر تعریف توانبخشی هم دچار تحول شد و به جرأت می توان گفت تحولات این سالها زندگی بسیاری از افراد دارای ناتوانی را دگرگون ساخت.
دو عامل اصلی در این محدوده بر تعاریف و طبقه بندی ها تأثیر گذاشت که عبارتند از: حمایت از حقوق انسانی (بشر) و دوم مفهوم «مساوی سازی فرصت ها». این دو مفهوم در شیوه جدید برخورد با افراد دارای ناتوانی، اصلی ترین عوامل بوده اند. مفهوم «مساوی سازی فرصت ها»، یک مفهوم کلیدی است که در سال های انتهایی قرن بیستم در ادبیات جهانی به ویژه در مجامع بین المللی و سازمان ملل متحد از آن استفاده شد. براساس این مفهوم تمام جوامع نسبت به همه شهروندان خود التزام خواهند داشت تا در همه زمینه های آموزشی، بهداشتی، ارتباطات، مسکن، زندگی مدنی و سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی زمینه های برقراری فرصتهای مساوی برای همه را فراهم کند. در این صورت، گروهی از افراد جامعه مورد غفلت نخواهند بود و نگاه جامعه به افرادی که ممکن است به دلایلی همچون دیگران نباشند یا رفتار نکنند، نگاه یکسان و بدون تبعیضی خواهد بود. وظایف متقابل دولتها و مردم ، شرایطی را فراهم کرد که باز هم بر نگاه تبعیض آمیز موجود خط بطلانی کشیده شود تا افراد در جوامع بتوانند از حقوق مساوی و برابر در مقابل قانون در جامعه برخوردار شوند.
بدین ترتیب، توانبخشی به عنوان یکی از مهمترین موضوعات مورد توجه برای افراد دارای ناتوانی به جای ماهیتی کلینیکی و پزشکی، دارای ماهیتی اجتماعی و انسانی شد که بر اساس آن حتی در تعریف خود، خواستار مداخله در نظام های اجتماعی برای بستر سازی حضور افراد معلول در جوامع شد و از دولتها خواست که در برخی موارد از جمله در حیطه آموزش، سلامت، توانبخشی، ارتباطات، ایاب و ذهاب، زندگی مدنی و استقلال و خودکفایی اقتصادی توجه ویژه ای به افراد دارای ناتوانی معمول داشته باشند تا آنها نیز از این طریق به سطح افراد عادی جامعه برسند.
بعد از جنگ جهانی دوم باقی ماندن تعداد زیادی از افراد دارای ناتوانی و معلولیت در اروپا و آمریکا موجب شکل گیری شهرک های اختصاصی برای آنان شد که تلاش می شد زندگی راحتی را برای آنان فراهم کنند.
حضور و زندگی در چنین شهرک هایی یا در اطراف شهرها، به رغم آنکه سهولت هایی را برای آنان فراهم کرد، اما به تدریج خصلت های انسانی و خلق و خوی زندگی در کنار دیگران موجب شد که معلولان خواهان بازگشت به درون شهرها باشند. همزمان در محیط های علمی، سیاسی و صنفی نیز بحثهای مهمی درگرفت که اساس آنها براین بود که به تفکر «جداسازی» پایان دهند. تفکری که قرن ها بر این حیطه حکمفرما بود. مفاهیمی چون توانبخشی مبتنی بر جامعه، عادی سازی، مساوی سازی فرصتها، قوانین استاندارد، آموزش برای همه، آموزش تلفیقی، آموزش فراگیر در مقابل آموزش ویژه، مناسب سازی یک جامعه برای همه و این روزها «شهر بدون مانع» همه در یک صفت مشترکند و آن احیای زندگی دوباره افراد دارای ناتوانی درون جامعه عادی است و حرکت به سمت آنکه تمامی افراد جامعه امکان حضور و بهره مندی از همه امکانات جامعه را داشته باشند.
شهر بدون مانع یکی از آن مفاهیمی است که نه تنها می تواند به معلولان زندگی جدیدی ببخشد بلکه برای تمامی اقشار جامعه نیز پیام آور محیط سالمی برای زندگی است. در نگاه مفهومی به «شهر بدون مانع» مشخص است که واضعان آن، تنها نظر به موقعیت فیزیکی شهر نداشته اند و آنچه در ادبیات موضوع مطالعه کنید،
زیر بنای «مساوی سازی فرصت ها» و نگاه «حقوق انسانی» در ساخت این مفهوم نقش عمده ای داشته است. در «شهر بدون مانع»، هم امکانات به تساوی و عدالت در اختیار همه افراد قرار خواهد گرفت و فرد یا گروهی از اقشار جامعه به تناسب نوع عملکرد، رفتار با ظاهر خود به عدم امکان استفاده محکوم نخواهند شد. در طراحی ها و مدیریت شهری این دسترسی از سوی همه برنامه ریزان و دست اندرکاران اجرایی پذیرفته شده است.
نگاه انسانی به شهر، شرایطی را فراهم می سازد که دیگر کسی به دنبال مناسب سازی نباشد، همان گونه که وقتی از آموزش فراگیر صحبت می شود دیگر به آموزش ویژه و حتی آموزش تلفیقی نیازی نیست. وقتی از «یک جامعه برای همه سنین» سخن به میان می آید از «رسیدگی ویژه و خاص به سالمندان» حرفی در میان نیست.
این روزها مفهوم شهر بدون مانع بشدت مورد توجه جوامع است و یکی از نمونه های در دسترس آن دهکده المپیک آتن بود که به مناسبت المپیک ۲۰۰۴ مطرح و آماده شد.
اینک قرار است شهر پکن نه فقط دهکده المپیک آن، در سال ۲۰۰۸ به عنوان شهر بدون مانع آماده شود و براین اساس، در سال ۲۰۱۰ یکصدمین شهر بدون مانع درچین به بهره برداری خواهد رسید.

دکتر محمد کمالی

منبع : روزنامه ایران