ازبکستان و تاجیکستان؛ همسایگی بدون اعتماد

مدت هاست که اخبار مربوط به تعرضات مرزی، هشدار های مسئولین سیاسی نسبت به حمایت از تروریست ها، عدم پرداخت بدهی، نظارت نداشتن بر کنترل مرزی، عبور غیر قانونی اتباع از مرز های دو کشور و یا اختلال در انتقال برق یا گاز در روابط این دو کشور در سایت های خبری به چشم می خورد. این موضوعی است که به یکی از بحران های خفته در آسیای مرکزی تبدیل شده است. هر چند که چنین موضوعی در سال های اخیر در منطقه آسیای مرکزی یا قفقاز عادی است. اما وجود برخی حساسیت ها در روابط کشور های منطقه نشان از همین بحران هاست که نیاز به تامل و بررسی عمیق دارد؛ که ریشه های آن را باید در دوران گذشته جستجو کرد. به گزارش ایران شرقی، واقعیت امر این است که دو قوم تاجیک و ازبک قبل از تشکیل دولت مستقل در دوران شوروی سابق جدا از هم محسوب می شده اند و دارای فرهنگ و زبان و نوع آداب و رسوم خاص خود بوده اند و هر کدام سیر قومی خود را طی کرده اند. اگر چه حوادث سیاسی در دو سده اخیر آن ها را در کنار هم قرار داده است و شاید قبل از این هم دارای وجوه مشترک از جمله دشمنان منطقه ای و یا برخورداری از اقلیم مشترک و یا... بوده اند اما هیچ گاه احساس یک ملت واحد را نداشته اند و همواره درگیری های سیاسی درونی، تضاد هایی بین آن ها ایجاد کرده که گاهی به کشمکش های سیاسی و جنگ های محلی منجر شده است. در هر حال این شرایط وجود داشت تا این که دو کشور فوق بعد از فرو پاشی شوروی استقلال خود را به دست آوردند و به دو دولت مجزا با مرز های سیاسی و دولت مستقل تبدیل شدند. این امر که به عنوان ماه عسل کشور های تازه استقلال یافته به شکل انفرادی بود، نوید تازه ای برای کشور های آسیای مرکزی تلقی می شد، اما چینش شهر ها و مرزهای به جا مانده از شوروی سابق حکایت از برخی بحران ها در روابط بین کشور های کل شوروی سابق داشته، که در چنین مواقعی بروز آن قابل پیش بینی بوده است؛ نظیر اختلاف آذربایجان با ارمنستان و یا اقوام منطقه ای قفقاز که به طور وسیع بعد از استقلال بروز کرد و منجر به جنگ و درگیری برخی گروه ها شد؛ و یا مسایلی که بعد از چند سال زمینه اختلاف آن بتدریج به وجود آمد؛ نظیر آن چیزی که در چچن یا اوستیای شمالی و جنوبی و آبخازیا بوجود آمده که اکنون شاهد آن هستیم.
در هر صورت موضوع روابط ازبکستان و تاجیکستان یکی از نمونه هایی است که نشان بی اعتمادی منطقه آسیای مرکزی است و ریشه در گذشته دارد. زیرا زمانی که تاجیکستان درگیر مسایل داخلی خود بعد از استقلال بود، ازبک ها به بهانه جلوگیری از سرایت خشونت، مرزهای خود را با تاجیکستان مسدود کرده و پایگاهی جهت حمایت از ازبک تبار های شمال تاجیکستان ایجاد کردند و کمک های مخفی یا آشکار خود را علیه دولت تاجیکستان به عمل آوردند. اما بعد از فرو نشاندن درگیری های داخلی و آشتی ملی بین مخالفان دولت تاجیکستان و آتش بس در بین احزاب و گروه های مخالف، شرایط مساعدی برای برقراری روابط دوستانه بین دو کشور همسایه پدید آمد، گر چه مسایل بنیادی بین دو کشور همچنان باقی مانده بود، زیرا در ازبکستان تاجیک های فراوانی زندگی می کنند و روابط خود را با تاجیکستان قطع شده دیده اند و شهر های بخارا و سمرقند تاجیک نشین مهد فرهنگ فارسی زبانان تاریخ گذشته در حریم ازبک ها قرار گرفته که همواره مورد نظر تاجیک ها است. همچنین برخی مناطق ازبک نشین وجود دارد که در اثر میراث گذشته شوروی سابق جزیی از خاک تاجیکستان محسوب می شود. به این ترتیب این مباحث، جزیی از مشکلات روابط دو کشور به عنوان موانع اصلی است. البته گرچه این بحران قوی، منجر به بروز بحران در برخی از مناطق نگردید و به تعرضات سیاسی تبدیل نشد، اما موضوعات دیگری به تدریج اضافه شد که مشکلات دو کشور را به سمت و سوی سردی کشاند به نحوی که هیچ گاه روند مطلوب احساس نگردید. اکنون آنچه در سالهای اخیر موجب تشدید بی اعتمادی بین دو کشور شده است یکی بحران مرزی است، زیرا عبور اتباع دو طرف موجب شده است که هر گونه حادثه ای در دو کشور بروز کند و اتهام آن متوجه دیگری شود. به عنوان نمونه به دلیل رواج مواد مخدر در ازبکستان، جهت جلوگیری از ورود قاچاقچیان از تاجیکستان این کشور مرز های خود را هر از چند گاهی مسدود می کند و علیرغم دریافت ویزا و اجازه ورود، مانع از ورود آنها به خاک ازبکستان می شود که این امر موجب نگرانی اقوام و خویشاوندان اتباع دو طرف مرزی گردیده است. و یا تردد مخالفان دولت ازبکستان در مرز های شمالی تاجیکستان و حوادث مختلف موجب شد که دولت تاجیکستان در اثر فشار دولت کریم اف مرز های خود را به مدت طولانی بر اتباع دو طرف ببندد که این امر نیز باز هم موجب ناراحتی اتباع مرزی دو طرف شده است. دیگر اختلال در عبور و مرور مرز نشین هاست که صد ها سال با یکدیگر ارتباط داشته اند و حالا به دلیل شرایط سیاسی امکان تردد آسان بین آن ها وجود ندارد و... و یا اینکه سرچشمه برخی رودخانه ها در دو کشور وجود دارد که مردم هر دو کشور سال های سال با هم استفاده می کرده اند اما اکنون این قبض و بسط ها موجب اختلاف و اعتراض شدید مرز ها و گاهی بستن رود خانه ها و نهایتا ایجاد سوء تفاهم بین دولت مردان شده است. حال بعد از گذشت چند سال موضوعات جدید دیگری نیز بین دو کشور بروز کرده و آن انتقال برق تاجیکستان به ازبکستان است که از قبل یک معامله پایاپای بین دو کشور وجود داشته اما اکنون دچار اختلال شده و تاجیک ها نتوانسته اند برق مورد نیاز را که شش ماهه اول سال به عهده تاجیکستان است برای ازبکستان تامین کنند و بالعکس این تردید هم وجود دارد که ازبک ها هم در شش ماه دوم این برق را تامین نکنند.
موضوعی که نگرانی تاجیک ها را بیش از پیش افزوده است سرمای شدیبد است، زیرا بر اثرسرمای سال گذشته خسارات خشکسالی ناشی از آن آسیب های فراوانی به تاجیکستان وارد ساخته است، که در صورت تکرار ممکن است بحران اقتصادی و داخلی تاجیکستان را تشدید نماید. البته این حکایت ها سر درازی دارد... تا جایی که اخیرا رئیس دادگاه عالی تاجیکستان، صراحتاً سازمان اطلاعات ازبکستان را عامل انفجار سال قبل دوشنبه پایتخت تاجیکستان در تاریخ ۱۴ ژوئن ۲۰۰۷ میلادی معرفی کرد. گرچه سفارت ازبکستان در دوشنبه از اظهارنظر در این خصوص خودداری کرده است، اما با توجه به فضای سرد موجود در مناسبات ازبکستان و تاجیکستان، اغلب ناظران سیاسی معتقدند با اظهارات رئیس دادگاه عالی تاجیکستان، مناسبات دوشنبه- تاشکند تیره تر خواهد شد. به ویژه اینکه دو کشور اختلاف های متعددی با یکدیگر دارند. تاجیکستان معتقد است که گروههای رادیکال که علیه دوشنبه فعالیت می کنند در ازبکستان پناه گرفته اند. در این راستا حضور محمود خدای بردی اف افسر شورشی ارتش تاجیکستان در گذشته بهر حال موجب اعتراض دوشنبه شده است، البته همین ادعا در بین مقامات ازبک وجود دارد که دولت دوشنبه از تحویل افراد خاطی و یا ناراضیان و اخلال گران ازبک که در تاجیکستان به سر می برند خودداری می کند. از سوی دیگر دو کشور در زمینه تعیین دقیق حدود مرزی، مین های کار گذاشته شده در مناطق مرزی و تقسیم منابع آبی به ویژه رودخانه سیر دریا اختلاف دارند و مجموع این اختلافات باعث شده که گاه گاه درگیری های مرزی میان مرزبانان دو کشور رخ دهد و تعداد قابل توجهی از شهروندان دو کشور در سال های اخیر به اتهام جاسوسی بازداشت و به زندان های طولانی مدت محکوم شوند و شاید اخیرا تصمیم دولت ازبکستان مبنی بر کاهش صادرات گاز به تاجیکستان هم در این راستا تلقی شود. به طوری که در حال حاضر مقدار گاز صادراتی ازبکستان به تاجیکستان ۳۲ هزار متر مکعب در ساعت است که این رقم در گذشته بیش از ۴۰ هزار متر مکعب در ساعت بوده است. البته ازبک ها اعلام کرده اند که عدم پرداخت بدهی قبلی تاجیکستان موجب شده است تا صادرات گاز به تاجیکستان کاهش یابد، اما همه این ها خود زمینه های فراوانی است که بی اعتمادی بین دو کشور را دو برابر ساخته است. هر چند این نکته وجود دارد که مقامات ارشد دو کشور سعی دارند این شکاف و بی اعتمادی را کاهش دهند و هر از چند گاهی حسن نیت خود را به یکدیگر در مناسباتی نظیر پیمان های منطقه ای یا مجامع بین المللی نشان دهند، اما در هر حال بحران و درگیری همچنان کم و بیش بروز می کند. البته دولت تاجیکستان اخیرا پیش قدم شده تا در جهت کاهش این بی اعتمادی «سه فرد تحت تعقیب متهم به قتل» ازبک را در چارچوب قرار داد تبادل مجرمین بین دو طرف به ازبکستان تحویل دهد، اما برخی کارشناسان عقیده دارند این شایعه وجود دارد که بر اثر فشار های دولت ازبکستان مقامات تاجیک مجبور به این کار شده اند.
در حالی که پیش از این تاجیکستان خواستار تحویل چند تن از اتباع متهم به ارتکاب جنایت خود از ازبکستان شده است ولی ازبک ها به این خواسته پاسخ رد داده اند. هر چند که کارشناسان تاجیک، بازداشت و تحویل مجرمان ازبک را به ازبکستان گاهی در جهت بهبود روابط و قرارداد فوق تلقی کرده اند و خواهان مذاکرات بیشتر در این رابطه با مقامات دو طرف شده اند، اما باید گفت که روابط نه چندان مطلوب این دو کشور همسایه در سال های اخیر به دلیل وجود برخی اختلافات با فراز و نشیب های زیادی همراه بوده و دولت های دو طرف هیچ گاه به صورت اساسی جهت اصلاح روابط گامی بر نداشته اند. اما با توجه به شرایط منطقه و حضور هر دو کشور در پیمان شانگهای و همپیمانی آنان با روسیه و نیز وجود مشترکات فراوان این انتظار می رود که رهبران دو کشور می توانند در جهت بهبود این روابط در سطح عالی سیاسی اقتصادی گام بر دارند و قبل از پرداختن به اختلافات خود به مشترکات بپردازند تا مسیر توسعه را همگام در منطقه بدون دخالت دیگران طی نمایند.

منبع : روزنامه ابرار