ایدئولوژی، لیبرالیسم و پوپولیسم

برخی از واژه های سیاسی یا شاید هم اقتصادی ماهیتی واقعی دارند. یعنی تعاریف آنها براساس انگاره های حقیقی شکل گرفته اند و نمی توان تنها به دلیل استفاده های غیرمتعارف یا دستمایه شدن برای حذف رقبای فکری و سیاسی آنها را نادیده گرفت و به اصالت شان شک کرد. این مساله زیربنا است، برای همین وقتی گفته می شود پوپولیسم در واقع یک گروه اجتماعی مورد نظر است که به شکلی خاص تغییر و تحولات اقتصادی و سیاسی را تحلیل می کنند و برداشت ذهنی مشخصی از قشربندی اجتماعی دارند.
پوپولیست ها اما شاید تنها جماعتی باشند که چندگونه بودن اجتماع را رد می کنند یا به عبارتی برخلاف تعاریف «تورنی» که معتقدند سیاست یا هر پدیده اجتماعی دیگر بر اساس رویارویی و نزاع گروه های متعدد اجتماعی شکل می گیرند، پوپولیست ها با جدیت می گویند که چیزی به نام چندپارگی وجود ندارد و فقط اندام واره یی واحد پذیرفتنی است. البته این جماعت به طور طبیعی خود را سخنگوی این پیکره واحد یا همان اصطلاح معروف «توده» معرفی می کنند. معادله بسیار ساده است در این ایده، ارگانیک ذره یی تبلیغ می شود و بر مدار ایدئولوژی با عنوان «کل» یا تنها حقیقت موجود در میان رگه های اجتماعی جا زده می شود.
فارغ از اینکه چنین برداشتی در میان سیاست زدگان ایران به وفور یافت می شود. این روزها در حوزه اقتصاد برون دولتی نیز پوپولیست ها جایگاه بزرگی دارند یا به عبارتی جایگاه گسترده یی را از آن خود کرده اند.
لیبرال ها یا طرفداران اقتصاد آزاد در همین زمینه قابل ارزیابی هستند. البته چون پوپولیسم وصله یی است که راحت می توان بر نحله های فکری ایران آن را دوخت، این گروه از اقتصادی ها سعی دارند تا پوپولیسم گرایی را میان منتقدان اقتصاد آزاد توزیع کنند. اما رجوع به تعاریف واقعی پوپولیسم، به سادگی حامیان اصلی این مبنای فکری را مشخص می کند.
در واقع اگر بپذیریم که دفع چندپارگی و تبلیغ پیکره یی واحد براساس هدایت ایدئولوژیک پوپولیسم است می توان گفت که این اتفاق در میان بنیادگرایان لیبرالیسم به شدت شکل گرفته است. در اینکه بازار در اقتصاد نفی شدنی نیست هیچ شکی وجود ندارد اما این ایده که بازار تنها اندام واره یی قابل پذیرش است و باید همه شهروندان در قالب یک توده واحد در مقابل تعریف خاصی از بازار و نقش آن در اقتصاد سر به تعظیم فرود آورند نزدیکی بیشتری با پوپولیسم دارد. این نگاه در واقع همان بنیادگرایی اقتصاد آزاد است.
مخصوصاً آنکه بدانیم هنوز در جایی مثل ایران بازار ساز و کاری به مراتب ناشناخته دارد. این متن در واقع اشاره یی است کوچک به مفهوم پوپولیست و اینکه می تواند به سینه هر ایده یی سنجاق شود. البته ایده یی که چندگونگی را رد می کند و می خواهد سخنگوی یک «تک وارگی گوش به فرمان» باشد.
برای همین خیلی نباید تقلا کرد. صرف خواستن نمی توان به سادگی ایده های اقتصادی را (جز ایدئولوژی گرایی در لیبرالیسم) پوپولیسم دانست. یعنی همان اتفاقی که این روزها مد شده است. اما آیا واقعاً می توان برای دفاع از لیبرالیسم یا اقتصاد آزاد، راست یا هر نشان دیگری تا بدین حد چپ بود که تصاویر بسیار قدیمی از چپ گرایی را به یاد می آورد؟

علی کشاورز

منبع : روزنامه اعتماد