درنگی در حیاط خلوت ترجمه شعر برای کودکان و نوجوانان

درباره ترجمه شعر، می توان به نکات بسیاری اشاره کرد که برای اهل فن، تکراری به شمار می آیند؛ مثلاً این که:
۱) مترجم شعر یا باید شاعر باشد یا شعرشناس؛ آن هم از نوع جدی و کارشناس آن، نه صرفاً شعردوست.
۲) ترجمه شعر تلاشی است برای حل پارادوکس زیبایی و امانت. این ریسمان، طبیعتی دارد که اجازه نمی دهد از دو سو بی نهایت کشیده شود. تلاش وافر برای اوج امانتداری، گاه به از دست رفتن ظرایف و زیبایی ها می انجامد و کوشش برای دستیابی به نهایت زیبایی، گاه به خلق شعری در زبان مقصد می انجامد که هیچ ربطی به شعر زبان مبدأ ندارد. حد تعادل در کلنجار با این پارادوکس، نایاب نیست، اما کمیاب است و دیریاب و صرفاً با تجربه و در عمل می توان آن را به کف آورد، نه با کاربرد فرمول های از پیش یافته یا بافته.
۳) دستیابی به حداکثر شباهت در قالب، فرم، ساختار و زبان ترجمه و اصل شعر، خواستنی است، اما همواره نمی توان انتظار داشت که در کلیه وجوه، نتیجه ای همسطح به دست آورد. مثلاً ترجمه موزون شعرهای موزون، همواره شیرین و دلچسب از کار درنمی آید و گاه به حاصلی متکلف می انجامد که راوی مناسبی برای طبیعت زیبای شعرهای سرشار نیست. از سوی دیگر، برخی از شعرها نیز خارج از جامه موزون خود، در زبان مقصد جلوه ای ندارند.
درباره ترجمه برای مخاطب کودک و نوجوان نیز می توان به نکات بسیاری اشاره کرد که باز هم برای اهل فن، تکراری به شمار می آیند؛ مثل این که:
۱) مترجم متون ادبی خاص کودکان و نوجوانان باید مخاطب خود را به درستی بشناسد و نو به نو دانش خود را درباره سطح توقع و نیاز او روزآمد کند.
۲) مترجم ادبیات کودک و نوجوان باید آشنایی نسبی با ادبیات کودک و نوجوان جهان داشته باشد و ادبیات کودک و نوجوان سرزمین خود را نیز به خوبی بشناسد.
اما وقتی بنا باشد به طور خاص درباره ترجمه شعر برای کودکان و نوجوانان سخن بگوییم، نه بحث در حد مشهورات باقی می ماند و نه اصولاً آنقدرها گفته و نوشته و تجربه ثبت شده ای می یابیم که بتوان چیز دندان گیری از آن میان یافت. وقتی هم که بنا باشد یادداشتی بنویسی، فرصتی برای بحث دقیق پژوهشی نمی ماند و مجبوری به انبان تجربه های شخصی خود سری بزنی. پس ناچاری به چنین نکته هایی اکتفا کنی:
۱) مترجمی که برای کودکان و نوجوانان شعر ترجمه می کند، همیشه در معرض سهل گیری و ساده انگاری است. مثلاً شاید آشنایی جدی با شعر، شعرشناس و نظایر آن را کالاهایی لوکس و تجملی بداند اما متاسفانه نتیجه چنین تلقی ای، وضع موجود ترجمه شعر برای کودکان و نوجوانان در سرزمین ما است. راستی فکر می کنید در میان ترجمه های درخشانی که از شعر جهان در زبان فارسی داریم، سهم ترجمه های (نه درخشان، بلکه صرفاً) خوب شعر برای کودکان و نوجوانان چقدر است؟ راحت بگویم، آنقدر که مایه شرمساری است.
۲) حل پارادوکس زیبایی و امانت در عرصه ترجمه شعر برای کودکان و نوجوانان، سهل و ممتنع است. از سویی ساده تر می توان بر آن فائق شد، زیرا در زبان مبدأ در مقایسه با شعر به معنای عام، با پیچیدگی های کمتری روبه رو خواهیم شد. اما از سویی نیز دشواری بیشتری فراروی مترجم است، زیرا در مقایسه با ترجمه شعر به معنای عام، باید به دغدغه ای به نام سطح درک، دانش، دریافت، عواطف و توان ارتباطی مخاطب کودک یا نوجوان نیز بیندیشد.
۳) از خود می پرسیم آیا شعر ترجمه شده برای کودکان یا نوجوانان باید موزون باشد، بی تردید برای همه موارد نمی توان به یک پاسخ اندیشید. این را خوب می دانیم که کودکان وزن را دوست دارند و نخستین جلوه های آشنایی آنان با شعر، با وزن (و حتی قافیه) همسایه دیوار به دیوار است. و نیز می دانیم که با افزایش سن مخاطب تا سقف نوجوانی، تجربه های او از شعر نیز گسترش می یابد و با اوزان متفاوت و قالب های گوناگون و شعر بی قافیه و بی وزن هم مانوس می شود.
اما اگر بخواهیم به پاسخی کاربردی تر بیندیشیم، باید ابتدا از سمت بی وزنی وارد شویم تا بعد بهتر بتوانیم تکلیف وزن را روشن کنیم. یعنی چه؟ یعنی اگر شعری در زبان مبدأ فاقد وزن یا قافیه است، تلاش برای موزون و مقفی کردن آن، کار عبثی است. (همین جا باید داخل پرانتز به نکته مهمی اشاره کنم.
نگاهی گذرا به شعر کودک و شعر نوجوان جهان، این نکته را بر ما آشکار می کند که در سرزمین های دیگری که پیش از ما به قلمرو سرودن شعر خاص کودک و نوجوان وارد شده اند و در عرصه عام شعر نیز تجربه های شعری پیشروتری دارند، هنوز به اندازه سرزمین ما گلایه کردن از تنگنای وزن، مïد نشده است،) اگر هم شعری در اصل موزون است، در عمل باید دید که تا چه حد می توان با حفظ زیبایی و رسایی و اصالت و جوهر شعر و امانت در انتقال سبک و زبان و ساختار و محتوا، جامه وزن و قافیه بر آن پوشاند.
شخصاً به تجربه این نکته را دریافته ام که هرچه دایره خیال در شعر تنگ تر شود و شعر به سوی نظم میل کند، امکان ترجمه موزون و مقفای آن فزونی می یابد؛ همچنان که هرچه سن مخاطب کم شود، ترجمه موزون و مقفای شعرهای خاص او دست یافتنی تر خواهد شد.
۴) مترجم شعر برای کودکان و نوجوانان نمی تواند در انتخاب زبان ترجمه، خود را اسیر هیچ قالب پیش ساخته ای کند و باید به حداکثر امانت (و نیز زیبایی) در این عرصه بیندیشد. اگر شعری به زبان فصیح و رسمی سروده شده است، برگرداندن آن به زبان محاوره توجیهی ندارد و اگر اصل شعر در زبان محاوره گنجیده، محملی برای به بند کشیدن آن در زبان شق و رق رسمی وجود ندارد.
من با شکسته نویسی برای کودکان میانه چندانی ندارم؛ زیرا معمولاً جغرافیای خوانندگان شعر را به پایتخت محدود می کند. با این همه اگر شعری ویژگی های زبانی خود را تنها در بافتی نمایان می سازد که فقط با شکسته نویسی می توان به آن دست یافت، پافشاری بر اصول زبان آموزی و تلاش برای گسترش جغرافیای خوانندگان به بهای از دست رفتن یک شعر، چیزی جز سختگیری، جمود و تعصب نیست که جلال الدین بلخی بر آن «خامی» نام می نهد.
۵) این روزها بیش از پیش شعر برای کودکان و نوجوانان ترجمه می شود که ظاهراً باید مایه خرسندی باشد اما من یکی که چندان از این رونق بازار به وجد نمی آیم. در میان این همه گرد و غبار، بیش از آنکه شعر دیده شود و درخشش ترجمه های به یادماندنی چشم ها را خیره کند، اعتماد به نفس کاذب مترجمانی به چشم می آید که گمان می کنند اگر ورود به عرصه ترجمه شعر، به دل شیر نیاز دارد، می توان برای کودکان و نوجوانان شعر ترجمه کرد. اشتباه نکنیم و مخاطب را دست کم نگیریم.
۶) ویراستار شعرهای ترجمه شده برای کودکان نیز به همه مایحتاج مترجم این شعرها نیازمند است، به علاوه ره توشه های دیگری که شرح آن مجالی دیگر می خواهد.

شهرام رجب زاده

منبع : روزنامه شرق