سرزمین عجایب

داستان «آلیس در سرزمین عجایب» از معدود داستانهایی است که شهرتی جهانی یافته و تاثیر عمیقی بر جریان ادبی اروپا و امریکا گذاشته است. لویس کارول، نویسنده داستان، با محور قرار دادن شخصیت دختر بچه ای به نام آلیس و خلق داستانی به ظاهر کودکانه به شهرتی جهانی رسید. بسیاری از مردم اروپا و امریکا به داستانهای او علاقمند بودند و این علاقه میان بزرگسالان و کودکان به یک اندازه تا کنون ادامه یافته است. گفتار حاضر مروری است بر تاریخچه پدید آمدن داستان، شرحی درباره نویسنده و نیز دختر بچه ای که شخصیت اصلی داستان است و نظری به ترجمه هایی که در ایران از داستان شده است.
داستان «آلیس در سرزمین عجایب» (۱۸۶۵) نامی آشنا در عرصه ادبیات است. اثری ماندگار که در ظاهر سفر کودکانه آلیس به دنبال خرگوشی سفید است که جلیقه بر تن و با ساعتی در دست، نگران قرار ملاقات دیر شده اش، می دود. داستان کاملا اتفاقی آغاز می گردد و با تمایل کودکانه آلیس برای عبور از دری کوچک و ورود به باغی پر از گل ادامه می یابد. آرزوهای دور از حقیقتی که محقق می گردند و موجودات عجیبی که در آن سرزمین حضور دارند ادبیات فانتزی داستان را شکل می دهند و مفاهیمی عمیق را در قالب داستانی کودکانه بیان می کنند. این کتاب و ادامه آن که «آنسوی آیینه» (۱۸۷۲) نام دارد در طی یک قرن و نیم بی وقفه تجدید چاپ گردیده و نه تنها در عرصه چاپ و نشر کتاب و تصویرگری بلکه در دیگر عرصه های هنر نظیر انیمیشن، فیلم، عکاسی و نقاشی نیز تاثیر گذار و الهام بخش بوده است. طنزهای بسیاری به تقلید از کتابهای آلیس نوشته شده و منبع لطیفه گـویی در سخنرانی و اظهار نظر نمایندگان مخالف در مجلس عوام انگلستان و مجله فکاهی «پانچ» گردیده است. نمایشنامه های بسیاری بر پایه داستانهای آلیس شکل گرفتند، به روی صحنه آمدند و موجب شهرت بازیگرانشان گردیدند. حتی اپراها، باله ها و ارکستر سمفونیکها با آلیس آشنایی دارند.
حرف زدن گلها در باغ آیینه، داد و فریاد یاوه گو، وز وز حشرات باغ آیینه و شور و شوق شهسوار سفید همگی بازتاب خود را در موسیقی «دیمز تیلر» بر جای گذاشتند و علاوه بر آن در سال ۲۰۰۰ بر پایه این دو داستان و نیز با تلفیق برخی از کاراکترهای اشعار «لویس کارول» بازی کامپیوتری به نام «امریکن مک گیز آلیس» خلق شد که بسیار مورد توجه قرار گرفت و خود سبب اقتباسات و الهام بخشی های بیشماری گردید که آلیس را در جهان مدرن بازسازی می کردند.
لویس کارول نام مستعار «چارلز لاتویج داجسون» (تصویر ۱) استاد ریاضیات کالج «کریست چرچ» در دانشگاه آکسفورد بود. وی متولد ۲۷ ژانویه ۱۸۳۲ فرزند خانواده ای ثروتمند، از طبقات بالای جامعه و افراد با نفوذ شمال انگلستان بود. خانوادها و سنتی، پیرو کلیسا، دارای رگه ایرلندی و وابسته به دو طبقه اصیل نظامی و مذهبی بودند. جد بزرگ او، «چارلز داجسون»، اسقف و پدر بزرگ او، «چارلز»، فرمانده ارتش بود. وی هنگامی که دو پسرش بسیار کوچک بودند در نبردی در سال ۱۸۰۳ کشته شد بنابراین فرزند ارشد او، «چارلز»، پس از تحصیل ریاضیات در آکسفورد با دختر دایی (یا دختر خاله) خود «فرانسیس جین لاتویج» ازدواج کرد (۱۸۲۷) و به سوی حرفه دیگر خانواده و مقام روحانیت بازگشت. حاصل این ازدواج ۷ دختر و ۴ پسر بود. چارلز نویسنده (لویس کارول) فرزند سوم و پسر ارشد این خانواده محسوب می شد که در میانه سال های ازدواج والدینش در مقر کشیش بخش «دارسبری» در «چشایر» متولد گشت.
چارلز در نخستین سال های کودکی در خانه و تحت نظارت مادری مهربان و دوست داشتنی تحصیل می کرد. اغلب مباحثی که مادر برای مطالعه چارلز مهیا می ساخت مباحث مذهبی و پند و اندرزهای تربیتی بودند. در دوازده سالگی برای تحصیل به مدرسهخصوصی کوچکی در نزدیکی «ریچموند» و پس از آن در ۱۸۴۵ به «راگبی»۱، بزرگترین مدرسه انگلیسی ملی منتقل گشت. در ژانویه ۱۸۵۱ برای تحصیل به آکسفورد و کالج قدیمی پدرش «کریست چرچ» رفت و به سبب استعداد ذاتی خود در ریاضیات، بورس تحصیلی کالج را بدست آورد که البته به دلیل فوت ناگهانی مادرش و افسردگی پس از آن بورس را از دست داد.
سال های ابتدایی زندگی آکادمیک وی در میان وعده های بزرگ و حواس پرتی شدید سپری شد اما همچنان استعداد فوق العاده اش او را موفق به دریافت درجه دانشیاری کریست چرچ کرد. چارلز تدریس در آکسفورد را از ۱۸۵۵ آغاز کرد و تا ۲۶ سال بعد آن را ادامه داد. درآمد این شغل خوب بود اما کار او را خسته می کرد. بسیاری از شاگردان او احمق بودند، بزرگتر از او، پولدارتر و تقریبا همگی بی توجه و بی علاقه به درس. نمی خواستند چیزی یاد بگیرند و به آنها آموزش داده شود، رخوت از همه طرف آنها را احاطه کرده بود و همین امر اشتیاق زندگی را در استاد جوان نابود می کرد. این مساله مقدمه ای شد که چارلز برای فرار از کسالت و یکنواختی زندگی به هنر روی آورد.
در دوره ویکتوریا تب جمع آوری و اهدای عکس های تکچهره شایع شده بود. عکاسی تازه دستخوش انقلابی بزرگ گشته بود و اختراع تصاویر منفی بر روی صفحات شیشه ای «کلودیون»۲ مرطوب شماری از علاقمندان هنر را برانگیخت تا به عکاسی بپردازند. سال ۱۸۵۶ بود که داجسون جوان مجذوب این فرم جدید عکاسی گشت و هنگامی که آن را آموخت برای ارائه شخصی عقایدش به جستجو پرداخت. ارائه ای آزاد و زیبا از ایده ال هایش، به پاکی باغ بهشت، جایی که می توان از روابط انسانی بی هیچ خجالتی لذت برد. دنبال کردن زیبایی به عنوان تعریفی از ظرافت، لطافت و وقار، یک معنی برای باز یافتن پاکی گمشده، فلسفه ای که وی در سنین میانسالی همچنان به شکل دادنش پرداخت. چارلز عکاسی را وسیله ای برای تجلی فلسفه بسیار شخصی و درونی خود قرار داد و از آنجا که در ایجاد ارتباط با مردم تبحر داشت به عکاسی پرتره و به خصوص پرتره کودکان روی آورد. این قدمی دیگر برای ورود او به دنیای حرفه ای ادبیات بود. چارلز از کودکی برای خواهران و برادرانش روزنامه هایی کوچک شامل داستان های کوتاه و تصویرگری های خودش فراهم می آورد و حالا این ذوق و قریحه کودکانه خود را برای جلب توجه کودکان و شاد ساختن آنها به کار می گرفت تا آنجا که امروزه او را به عنوان یکی از اولین و مهمترین عکاسان پرتره کودکان و به ویژه دختر بچه ها در دوره ویکتوریا می شناسند. «آلیس لیدل» قهرمان آلیس در سرزمین عجایب و آنسوی آیینه در خاطرات خود می نویسد:
«ما روی مبل کنار او می نشستیم و او برای ما قصه تعریف می کرد. همزمان با پیشرفت داستان آن را با مداد یا جوهر تصویرسازی می کرد. هنگامی که داستان تمام می شد و ما شاد و خندان می شدیم از فرصت استفاده می کرد و با نشان دادن صفحه عکاسی از ما می خواست که ژست بگیریم. مدل عکس های او شدن برای ما مسرت بخش بود و ما همیشه با بودن در کنار او لحظات خوشی را سپری می کردیم.»۳
چارلز سال ها پیش از نوشتن آلیس در سرزمین عجایب روی ایده هایی برای کتاب کودکان فکر می کرد که می توانستند پول ساز باشند مثلا کتابی برای کریسمس یا اشارات کاربردی برای ساخت عروسک های خیمه شب بازی و برپا کردن تئاتر. همواره ذهنی باز و دیدی نو در ایده های او وجود داشت و هنگامی که پا به سن گذاشت حتی ایده هایش بهتر هم شد. در ۱۸۵۶ اولین قطعه ادبی خود را تحت عنوان «تنهایی» در مجله «ترین» منتشر کرد. شعری احساسی که به راحتی می توانست مشهورش کند و با نام مستعار «لویس کارول» ظاهر گشته بود. همان سال رییس دانشگاه از دنیا رفت و «هنری لیدل»، جانشین او، از «وستمینستر» به آکسفورد آمده به این سمت (سرپرست جدید دانشگاه) منسوب شد. آقای لیدل همسرش «لورینا هانا ریو» چهار فرزندش «هری»، «لورینا» (اینا)، «آلیس» و «ادیت» را به همراه آورد. مدت زیادی از اقامت رییس دانشگاه نگذشته بود (۲۵ آوریل) که چارلز برای کمک به دوستش «رجینالد سودی» برای عکاسی از کلیسای کریست چرچ بیرون رفت. در عکاسی از کلیسا موفقیتی به دست نیاورد اما دختران رییس دانشگاه را در باغ اقامتگاه مشغول بازی دید و آنها را سوژه ای مناسب برای عکاسی یافت. این اولین ملاقات چارلز با آلیس بود.
اسم کامل او «آلیس پلیزانس لیدل» بود و یک هفته بعد از چهارمین سالگرد تولدش دوستی عمیق او با چارلز آغاز گشت. خانواده لیدل در سال های آتی نقشی مهم در زندگی هنری و ادبی چارلز رقم زدند. او با مادر و بچه ها دوست صمیمی شد. بچه ها را به گردش می برد، برایشان قصه می گفت و آنها مدل عکس های او می شدند. البته عکاسی تنها مظهر دوستی آنان نبود. چارلز بچه ها را برای بازدید از کالج «مگدالن»، باغ گیاهان دارویی، پارک آهوی وحشی و موزه دانشگاه همراهی می کرد. آنها در شهر قدم می زدند، بسوی پل «فولی» می رفتند، قایقی اجاره می کردند، در طول رودخانه «ایسیس» قایقرانی می کردند و تا رود «تمز» که از آکسفورد تا دهکده«گادستو» جریان داشت پیش می رفتند.
شش سال بعد در چهارم ژوییه ۱۸۶۲ هنگامی که چارلز رئوس مطالب داستانش را طرح ریزی می کرد دخترها را برای پیک نیک و قایقرانی از خانه بیرون برد. آلیس در آن هنگام ده سال داشت و چارلز در حالی که پارو می زد برای سه همراه کوچکش داستانی عجیب تعریف کرد که سرانجام اولین و طولانی ترین موفقیت تجاری را برایش به ارمغان آورد. بچه ها چنان شگفت زده به داستان گوش می دادند که قایقرانی را پاک فراموش کرده بودند. حکایت قصه چند بعد از ظهر ادامه یافت و هنگامی که داستان به پایان رسید آلیس از چارلز خواهش کرد این داستان را برایش بنویسد. چارلز به اصرار او داستان را نوشت، به همراه تصویرگری های خودش در کتابچه ای فراهم آورد و در یک کیف چرمی به عنوان هدیه کریسمس به آلیس داد (۱۸۶۴). وی به این فکر نیفتاده بود که آن را به چاپ برساند اما کتابچه اش این شانس را پیدا کرد که به دست «هنری کینگزلی»۴ بیفتد. نسخه خطی، «ماجراهای آلیس در اعماق زمین» نام داشت که در چهار فصل تنظیم گشته و با تصویرگری هایی که چارلز با الهام از نقاشی های «پیش رافائلی» از جمله آثار «الکساندر مونرو» و «روزتی» و مطالعه کتابهای تاریخ طبیعی طراحی می کرد تزیین گشته بود. چارلز در خاطرات خود (بهار ۱۸۶۳) آورده است که نسخه خطی نا تمام آلیس را به دست دوست و مربی خود «جرج مک دانلد»۵ می دهد. مک دانلد داستان را برای کودکانش تعریف می کند و هنگامی که متوجه می شود داستان علاقه آنان را بر انگیخته چارلز را برای چاپ و انتشار آن تشویق می کند. ماجراهای آلیس پیش از پایان نسخه خطی از هجده هزار کلمه به سی و پنج هزار افزایش یافت. چارلز تعدادی از داستان های دیگری را که قبلا برای بچه ها تعریف کرده بود به کتاب افزود و برخی مطالب را از داستان حذف کرد. بخش عمده مطالبی که به داستان اضافه شد مربوط به گربه چشایر و میهمانی جنون آسای چای بود.
چارلز پس از پایان کار با «تامس کومب»، چاپچی دانشگاه، مشورت نمود و از او خواست تا کتاب را به هزینه شخصی اش چاپ کند اما از آنجا که چاپخانه دانشگاه به طور سنتی انجیل و فرهنگ لغات چاپ می کرد کومب از «الکساندر مک میلان» به عنوان ناشر و توزیع کننده دعوت به همکاری کرد.
پس از تفکرات بسیار بالاخره در سال ۱۸۶۵ عنوان «سرگذشت آلیس در سرزمین عجایب» برای کتاب انتخاب شد و به نویسندگی لویس کارول نامی که چارلز اولین بار نه سال پیش استفاده کرده بود منتشر گشت. اولین تیراژ آلیس دو هزار نسخه بود که به دلیل اعتراض تنیل نسبت به کیفیت چاپ کنار گذاشته شد و یک تیراژ جدید در دسامبر همان سال به چاپ رسید که در سال ۱۸۶۶ ترخیص شد. از میان اولین خوانندگان علاقمند آلیس می توان به «اسکار وایلد»۷ جوان و «ملکه ویکتوریا» اشاره کرد. چاپ جدید با سرعتی خارج از تصور به فروش رفت و مورد توجه کودکان و بزرگسالان قرار گرفت. شاهکار لویس کارول به تمام نقاط جهان راه یافت و به بیش از پنجاه زبان از جمله «اسپرانتو» و «فاروز» که زبان رسمی هیچ کشوری نیستند ترجمه گشت. از آن موقع تا کنون آلیس در سرزمین عجایب همواره زیر چاپ بوده و اگرچه به دلیل نبودن قانون حق مولف در آن دوره و چاپ شدن هزاران نسخه بدون اجازه نمی توان تخمین زد تاکنون چند نسخه از آن به فروش رفته اما می دانیم آلیس بعد از کتاب مقدس از پر خواننده ترین کتاب های جهان بوده است.
۱۴۳ سال از انتشار اولین نسخه چاپی آلیس در انگلستان می گذرد اما تنها ۵۰ سال از ورود و ترجمه آن در ایران گذشته است. استقبال از این داستان در سایر کشورهای جهان به خصوص اروپا بیشتر از ایران بوده اما با این حال تا کنون بیش از پانزده ترجمه متفاوت از آلیس در ایران وجود دارد.
به نظر می رسد اولین ترجمه آلیس در ایران مربوط به سال ۱۳۳۶ و مجلهاطلاعات کودکان باشد. داستانی که تحت عنوان «سهیلا در کشور عجایب» و در دوازده قسمت از شماره یازدهم تا بیست و دوم منتشر گشت (تصویر ۲). اگرچه در این مجله دو کمیک استریپ به نام «سرگذشت پری» و «موش موشک و انبونه دوشک» که کپی انیمیشن «سیندرلا»ی دیزنی۸ و «تام و جری» بودند منتشر می شد اما به نظر می آید سهیلا در کشور عجایب ترجمه ای از روی نسخه خطی آلیس باشد چرا که انیمیشن دیزنی تلفیقی بود از هر دو کتاب آلیس (سرزمین عجایب و آنسوی آیینه) و نسخه چاپی هم چنانچه ذکر شد بسیار کامل تر و تقریبا دو برابر متن نسخه خطی را در بر داشت.
سهیلا در کشور عجایب همچون نسخه خطی فاقد بخش هایی نظیر گربه چشایر، مهمانی جنون آسای چای و خوک و فلفل بود و از طرفی تصویرگری هایی بسیار ساده و خطی، مشابه با آلیس در اعماق زمین آن را تزیین می کرد. در این ترجمه بخش هایی مانند سوپ لاک پشت، گریفین و سگ پشمالوی خانگی که برای کودکان آن روز ایران چندان ملموس نبودند حذف شده و در عوض نام ها و صحنه هایی که ملموس تر باشند اضافه گردیده بود.
در سال ۱۳۳۸ ترجمه متن کامل آلیس از زبان فرانسه به فارسی توسط دکتر «حسن هنرمندی» با عنوان آلیس در سرزمین عجایب صورت گرفت. این کتاب در سال ۱۳۵۰ به چاپ دوم رسید و پس از آن در سال ۱۳۶۱ ترجمه ای منحصر به فرد از آلیس توسط «مسعود توفان» (تژار توفان) از زبان انگلیسی و با عنوان «آلیس در شگفتزار» منتشر شد.
این کتاب چنانچه از نامش پیداست ادبیاتی خاص خود داشت و مترجم سعی وافری برای بیان کامل روح کتاب‏ و طنز و بازی موجود در کلمات آن به کار گرفته بود. آلیس در شگفتزار علاوه بر چند عکس از آلیس لیدل و چارلز مجموعه ای از تصویرگری های لویس کارول، جان تنیل و «رالف استیدمن» را در بر داشت و حتی به لحاظ ترکیب بندی جملات و حفظ ارزش کلمات به نسخه مادر وفادار بود. از دیگر ترجمه های متن کامل آلیس می توان به ترجمه«محمدتقی بهرامی‏حرّان» از هر دو کتاب آلیس (نشر جامی، ۱۳۷۴) اشاره کرد. به نظر می رسد آقای بهرامی حران تنها مترجم آنسوی آیینه در ایران هستند. نکته قابل توجه در ترجمه ایشان ذوق و همت به کار رفته در ترجمه و منظوم نمودن اشعار می باشد که مانع از خستگی خواننده شده و به جرات می توان گفت در خور تحسین است. سال های اخیر ترجمه‏های دیگری از متن کامل آلیس انتشار یافتند که بارها تجدید چاپ گردیدند از جمله ترجمه خانم «زویا پیرزاد» (نشر مرکز، ۱۳۷۵) و همچنین تعداد زیادی متن خلاصه شده یا بازنویسی شده آلیس که حداقل از سال ۱۳۷۲ تا کنون به چاپ پنجم الی نهم رسیدند.
آثار چارلز پر است از راز و رمزها و معماهایی که باید توسط خواننده کشف گردند و همین نماهای خارق العاده و شگفت انگیز هستند که لزوم تصویرگری برای این کتاب را اثبات می کنند. صدها نامه از چارلز به دوستان کوچکش بر جای مانده که کمابیش بیانگر دیدگاه خلاقانه او در ابعاد مختلف ایجاد ارتباط با مخاطبان کوچکش هستند.
سرزمین عجایب، قلمرو حکومت ملکه قلبها است (بی بی دل) و ساکنان قصر ملکه، ورقهای بازی هستند. بازی با ورق بیشتر بر پایه شانس و اقبال استوار است. در سرزمین عجایب نیز همین قانون بی قانونی حکومت می کند. آلیس بی هدف پیش می رود و تنها در طول مسیر سعی می کند رفتار خود را هدفمند کند. او سرانجام هویت خود را می یابد و برای خود قانونی وضع می کند که تغییرات ناگهانی پیش رویش را تا حدی توجیه کند و شرایطی را فراهم می آورد که برقراری ارتباط با موجودات غیر قابل پیش بینی آن سرزمین تسهیل شود. چارلز عاشق جدول کلمات متقاطع، طرح معما و بازی بود. او اساس سرزمین عجایب و شهر آیینه را بر پایه چنین روابطی خلق کرد.
ورود آلیس به سرزمین عجایب استعاره از ورود یک کودک به دنیای بزرگسالان است و آنسوی آیینه ادامه ای است بر ماجرای سرزمین عجایب، مرحله ای که سرانجام آلیس که هویت خود را در سرزمین عجایب یافته، سعی در شکل دادن آن و پیدا کردن جایگاهش در اجتماع دارد. چارلز آنسوی آیینه را هفت سال پس از سرزمین عجایب هنگامی که آلیس لیدل چهارده ساله بود نوشت. در آنسوی آیینه آلیس با اختیار کامل قدم به شهر آیینه می گذارد تا باز هم با موجودات بیشتری آشنا گردد و تجربه بیاندوزد. در این داستان شهر آیینه را قانون شطرنج اداره می کند و آلیس که با ورود به این سرزمین تنها یک مهره سرباز پیاده محسوب می گردد بر طبق قانون می تواند تا خانه هشتم پیش رفته و با رسیدن به آنجا تا مقام ملکه ارتقا پیدا کند. در فصول ابتدایی داستان ملکه مهره های سرخ شطرنج همچون یک معلم راه پیروزی را برای آلیس شرح می دهد و حتی می گوید راه را دو بار برایت توضیح می دهم چرا که می دانم حتما فراموش می کنی:
«حالا یک سرباز پیاده هستی پس در قدم اول دو خانه پیش می روی خانه سوم را آنقدر سریع پشت سر می گذاری که فکر می کنم با قطار رد می شوی. در خانه چهارم توییدلی و توییدلدوم را می بینی. قسمت اعظم خانه پنجم آب است. خانه ششم هامپی دامپی را ملاقات می کنی و خانه هفتم هم یک جنگل است که شهسواری راهنماییت خواهد کرد. در خانه هشتم ملکه۹ هستی و اینها همه برای سرگرمی است.»
در آنسوی آیینه راز و رمزها افزایش می یابد و درک داستان همچون بازی شطرنج نیازمند هوش خواننده می گردد. بسیاری از صحنه های داستان های آلیس برگرفته از خاطرات چارلز با خواهران لیدل است و شاید بتوان گفت جو موجود در داستان نیز بسیار متاثر از روابط خانواده داجسون و خانواده لیدل بوده.
در آنسوی آیینه مجازات و مکافات پیش از وقوع جرم انجام می پذیرد. هتر به زندان می افتد برای آنکه تنبیه شود و این در حالی است که هنوز جلسه محاکمه تشکیل نشده و جرمی صورت نگرفته است. آلیس می گوید:
«من نمی توانم چیزی را پیش از آن که اتفاق بیافتد به یاد بیاورم.»
و ملکه سفید پاسخ می دهد:
«چنین ذهنی باید خیلی ناتوان باشد که تنها آنچه را که انجام شده به یاد بیاورد.» پس از آنکه ملکه در مورد مجازات هتر برای آلیس توضیح می دهد آلیس می گوید: «چطور ممکن است او را مجازات کنید فرض کنید او هرگز خطایی مرتکب نشود!؟»
- «خوب اینطوری خیلی بهتر است.»
- «البته و اگر مجازات نمی شد بهتر هم بود.»
- «تو هرگز تنبیه شده ای؟»
- «بله برای خطاهایم.»
ملکه پیروزمندانه گفت: «و متوجه اشتباهات خود نشدی؟»
- «بله اما پس از انجام اشتباهاتم تنبیه شدم. این خیلی فرق می کند.»
- «ولی فکرش را بکن... اگر پیش از آن تنبیه می شدی دیگر آن کار را انجام نمی دادی و ممکن بود الان مسائل خیلی بهتر باشد. بهتر و بهتر و بهتر!» صدای او همراه با هر بهتری که می گفت بلند و بلندتر می شد تا آنکه سرانجام به فریادی بلند مبدل شد.
در ۱۸۷۱ چارلز به لندن مسافرت کرد و در مدت اقامت خود آلیس دیگری را ملاقات کرد. «آلیس ریکس» الهام بخش ادامه آلیس در سرزمین عجایب بود. چارلز با او در مورد انعکاسش در آینه صحبت کرد و این گفتگو مقدمه ای شد برای شروع «آنسوی آیینه و آنچه آلیس آنجا می یابد». چارلز آنسوی آیینه را نوشت و در بخش آخر آن در شعری احساسی و حاکی از دلتنگی خاطرات قایق سواری به همراه خواهران لیدل را بازگو کرد. خاطره روزی که برای اولین بار داستان آلیس در سرزمین عجایب را تعریف کرد و سپس آن را در قالب کتاب منتشر ساخت. ساختار شعر به گونه ای است که حروف اول هر جمله در کنار هم نام «آلیس پلزانس لیدل» را می سازد و عمق احساس چارلز را نسبت به کسی که همواره در رویای او حضور داشت بیان می دارد.
«آســـمان روشـــن تـــنگ غـــروب آفــتاب
روزی از مـــرداد مــاه و قــایقی بــر روی آب
لـیک قـایق مـی رود آهــسته و دامــن کــشان
هـمچو خـواب آلوده مـردی می خرامد بی شتاب
یـک گــروه پـر ز شــور و اشـتیاق از کـودکان
هــر سـه دخــتر، خـواهرند و خـواستار داسـتان
«سـاده بـاشد داسـتان» گـویند آنها، بی شکیب،
شــوق آنــان آشــکار از گــوش ها و دیــدگان
پــر کــشیده رفــته اند از فــکرمان آن یــادها
ســــردی پـــاییز بـــرده گـــرمی مـــردادها
لـــحظه های آن غــــروب دلـــپذیر آفـــتاب
مــحو گــــشته در گــــذار بــی قــرار بــادها
زان زمــــان آلــــیس فــــکرش در مــنست
بــی هـمانندی بــه زیــر آســمان روشـن است
انــدرین دنــیا نــدیده هـیچ گه چــشم کــسی
دخـتری چـون او که اینسان طالب دانـستن است
نـزد هم بـنشسته طفلان دل پر از شادی و شور
چــشم ها و گـــوش ها بــر داســتان شــهر دور
سـر خـوش از بـشنیدن قــصه شـگفتستان من
همچو افسون گشتگان، خاموش و مشتاق و صبور
لـب خـــموشان، قــصه آلــیس را بــگزیده اند
بــا امــــــید دیــدن رویــای او خــوابــیده اند
یــاد ایــــام خــوش آن قـــصه های دلــنواز
خـواب فـصل گـرم چـندین سـاله را مـی دیـده اند
در درون قــایقی، بــنشسته، مــی رانند پـــیش
قــایقک لـغزان بـه روی آب، بر هـنجار خـویش
لــاف کــــمتر زن، بـــگو آیـــا که نـــیست
زنـدگانی مـن و تـو جـز یـکی رویای، بـیش؟»۱۰
احتمالا یکی دیگر از دلایل اندوه موجود در آنسوی آیینه غم از دست دادن پدر (۱۸۶۸) است. انعکاس حسی که قبلا هم به دلیل مرگ مادر بر زندگی چارلز سایه انداخته بود. اگرچه جو حاکم بر آنسوی آیینه (۱۸۷۲) کمی تیره تر از سرزمین عجایب بود اما حتی بهتر از آن فروش رفت. با موفقیت بزرگ و شگفت انگیز آلیس در سرزمین عجایب و آنسوی آیینه زندگی چارلز به شکل محسوسی به دو نیمه تقسیم گشت: نیمه اول، زندگی واقعی او در هیئت کشیش موعظه گر یکشنبه ها و استاد ریاضی طول هفته و نیمه دوم، رشد و نمو افسانه لویس کارول که زندگی او را احاطه می کرد. چارلز در زمینه ادبیات کودک، طنز، ریاضی و منطق آثار جالبی پدید آورد. در ۱۸۷۶ بلندترین حماسه خود «در جستجوی اسنارک» را سرود که آخرین اثر بزرگ او که دنیایی خیالی و خارج از منطق را بیان می کرد به حساب می آید. بعد از آن به ترتیب در سال های ۱۸۸۹ و ۱۸۹۳ آخرین رمانش «سیلوی و برونو» را که سرگذشت دو بچه پری بود، در دو جلد منتشر ساخت. چارلز به سرعت به مردی ثروتمند اما با شخصیتی که به مرور تغییر یافته بود تبدیل گشت. شخصیتی بسیار مشهور که همچون داستان هایش عمیقا در روح مردم جای داشت. چارلز در تمام طول زندگی خود حتی هنگامی که از لحاظ مالی و جایگاه اجتماعی به سرعت ترقی نمود به تدریس در کریست چرچ، شغلی که درآمد خوبی داشت اما هیچ گاه او را خشنود نمی کرد، ادامه داد و همانجا در اقامتگاه خود تا ۱۸۸۱ زندگی کرد.
در ۱۸۷۲ کوچکترین پسر ملکه ویکتوریا پرنس «لئوپلد» برای تحصیل به کریست چرچ آمد. در آن زمان شایع شده بود که بین لئوپلد و آلیس (تصویر ۳) احساسی عاشقانه شکل گرفته است اما پرنس که به شدت زیر سلطه ملکه ویکتوریا قرار داشت اجازه ازدواج با آلیس را نیافت. آلیس اشراف زاده نبود و یک سال از لئوپلد (متولد ۱۸۵۳) بزرگتر بود، آمده است خانواده لئوپلد ترجیح می دادند در صورت قطعیت وصلت با این خانواده، لئوپلد با ادیت (متولد ۱۸۵۴) ازدواج کند.
در ۱۸۷۴ آلیس، لورینا و ادیت به یک سفر بزرگ در اروپا رفتند. دو سال بعد از آن ادیت در سن بیست و دو سالگی به واسطه سرخک پیش از آن که ازدواج کند در گذشت. مرگ او تاثیری عمیق بر روحیه خانواده لیدل گذاشت و آلیس به دلیل شوک ناشی از مرگ خواهر کوچک خود تا چند سال بعد ازدواج نکرد. در همان تاریخ (۱۸۷۶) لئوپلد از کریست چرچ فارغ التحصیل شد.
سرانجام در پانزدهم سپتامبر ۱۸۸۰ آلیس در سن بیست و هشت سالگی با «رجینالد هارگریوز» در کلیسای «وستمینستر» ازدواج کرد. چارلز در عروسی آلیس حضور نداشت و تنها هدیه ای به وسیله یک دوست برای او فرستاد. نمی دانیم که این مسئله تا چه حد به آلیس ارتباط دارد اما چارلز از ۱۸۸۰ به بعد عکاسی را کنار گذاشت و در ۱۸۸۱ به تدریس در کریست چرچ خاتمه داد. آلیس صاحب سه پسر شد. دو پسر بزرگ او «الن کنیونتون» و «لئوپلد رجینالد»۱۱ در جنگ جهانی اول کشته شدند تنها سومین پسر او C.L. از جنگ جان سالم به در برد. او همان کسی است که اسم، آدرس و تاریخ تولد و مرگش (۱۸۸۷ تا ۱۹۵۵) در تکه کاغذ آرشیو گویلدفورد ذکر شده است و شایع بود بر اساس نام مستعار چارلز (لویس کارول) نامگذاری شده است اگرچه آلیس این مطلب را در گفتگو با مطبوعات انکار کرد.
چارلز در ۱۸۸۵ از سوی آلیس اجازه نشر نسخه خطی را برای ناشرش مکمیلان دریافت کرد و در بیست و دوم دسامبر ۱۸۸۶ آلیس در اعماق زمین با تیراژ پنج هزار نسخه تکثیر شد. اگرچه تصویرگری های چارلز چندان زیبا و استادانه طراحی و اجرا نشده بود اما از این لحاظ که تصاویر ذهنی او را از داستان بیان می کردند بسیار ارزشمند هستند. سرانجام چارلز در چهاردهم ژانویه ۱۸۹۸، در سن شصت و شش سالگی، بواسطه ذات الریه ای شدید در منزلی که برای خواهرانش در «گویلدفورد»، در جنوب شرقی انگلستان، خریده بود درگذشت و در گورستان «مونت سمتری» واقع در گویلدفورد به خاک سپرده شد. بیش از یک قرن سپری گشت اما هیاهوی کشف راز و رمز افسانه هایی که او نوشت همچنان ادامه یافت (تصویر ۴).
آلیس نسخه خطی را تا ۱۹۲۸ هنگامی که همسرش رجینالد هارگریوز درگذشت حفظ کرد اما بعد از آن برای نگهداری خانه به ناچار دارایی ارزشمند خود را فروخت. محبوبیت آلیس در سرزمین عجایب موجب کنجکاوی مردم درباره آلیس و چگونگی ارتباطش با نویسنده داستان می شد. اگرچه این موضوع اغلب آلیس را دستپاچه و آشفته می کرد اما یادگارهای بر جای مانده از آن دوران ارزشمندترین دارایی او بود و در هنگام نیاز پول خوبی عاید خانواده اش کرد. آلیس نسخه خطی را به همراه تنها نامه باقی مانده از چارلز، آلبوم عکس هایی که او از خواهران لیدل تهیه کرده بود و یک جفت حلقه نقره ازدواج متعلق به رجینالد و خودش را در خانه حراج «سادبی» شرکت داد. نامه به آدرس خانم هارگریوز فرستاده شده بود و مضمون آن دعوت آلیس به صرف چای بود با ذکر این مطلب که اگر تمایل دارد همسرش را نیز به همراه بیاورد. چارلز در نامه نوشته بود:
«بسیار مشکل است باور کنم او شوهر کسی است که من به سختی می توانم او را بزرگتر از آن دختر هفت ساله تصور کنم.»۱۲
حراج نسخه خطی آلیس در اعماق زمین با پیشنهاد چهار هزار پوند آغاز گشت و در نهایت با مبلغ پانزده هزار و چهارصد پوند که در آن دوره مبلغی هنگفت بود به دکتر «روزنباخ» فروخته شد. این قیمت رکوردی جهانی برای حراج یک نسخه ادبی ثبت کرد. یکسال بعد دکتر روزنباخ نسخه خطی را با دو برابر قیمتی که خریداری کرده بود (سی هزار پوند) در حراج به یک امریکایی به نام «الدریج ریوز جانسن» فروخت. جانسن برای کتاب قفسه ای پولادین با ظاهر چوب ماهون و شیشه نشکن ساخت و در ۱۹۳۲ به هنگام صدمین سالگرد تولد لویس کارول آن را در دانشگاه «کلمبیا» در معرض نمایش قرار داد. آلیس هشتاد ساله بود که برای آخرین بار به سرزمین عجایب فراخوانده شد (تصویر ۷).
وی به نیویورک رفت و مطبوعات و پلیس او را تا یک سوئیت در «والدورف استوریا» اسکورت کردند و از او به عنوان «آلیس واقعی» عکس گرفتند. از آلیس دعوت شده بود تا برگزار کننده را همراهی کرده و از طرف دانشگاه کلمبیا درجه دکترای افتخاری در ادبیات را دریافت کند. وی خاطرات خود را منتشر کرد و بعد از آن بود که نامه ها و تقاضاها برای عکس امضا شده و ملاقات حضوری، او را که در این سن خسته و تهی گشته بود از پای در آورد.
او در نامه ای به C.L. نوشت:
«پسرم دیگر از آلیس در سرزمین عجایب بودن خسته شده ام. آیا این ناسپاسی است؟ تنها مشکل من آنجاست که خسته هستم.»۱۳
دو سال بعد، پانزدهم نوامبر ۱۹۳۴، آلیس در «وسترهام» واقع در «کنت» درگذشت (تصویر ۸).
پس از مرگ جانسن در ۱۹۴۸ کتاب توسط «ائتلاف آمریکایی دوستداران کتاب» به مبلغ هفتاد و هفت هزار پوند خریداری گردید و جهت به رسمیت شناختن تلاش های مردم بریتانیا در رویارویی با «هیتلر» (پیش از ورود آمریکا به جنگ) به آنها هدیه گشت. این نسخه ارزشمند هم اکنون در موزه«بریتانیا» نگهداری می شود و در آخرین صفحه خود حاوی عکس کودکی آلیس لیدل است (تصویر ۵). چارلز بر خلاف آثار تنیل که آلیس را با موهای روشن تصویر کرده قهرمان خود را مو مشکی و شبیه به آلیس لیدل اما با موهای بلند مانند آثار پیش رافائلی نقش کرده بود اما در پایان داستان هنگامی که روزهای شیرین تابستان را یادآوری می کند او را با موهای کوتاه کشیده بود. این طرح تا ۱۹۷۷ که به وسیله یک دانشجوی کانادایی و سپس مورتون کوهن زندگی نامه نویس کارول کشف شد زیر عکس او پنهان بود (تصویر ۶).
امروزه بسیاری از مردم بیست و پنجم آوریل را روز آلیس نامیده و آن را جشن می گیرند. این تاریخ روزی را که چارلز برای اولین بار در ۱۸۵۶ آلیس را ملاقات کرد مشخص می کند. گهگاه این جشن را تا مدت ده روز یعنی از بیست و پنجم آوریل تا چهارم می، روز تولد آلیس گسترش داده اند. جشنی برای عشق ورزیدن به کودکان که البته بیشتر به دختران اختصاص دارد. چارلز در سال های طولانی دلدادگی به آلیس مثالی روشن از عشق خالصانه و پاک را نشان داد. عشقی از خود گذشته و بی قید و شرط که برای مدتی طولانی حتی پس از قطع رابطه با خانواده لیدل ادامه یافت. او عشق خود را به کودکان با سرگرم کردن آنها، آموزش ریاضی، طرح بازی و سرگرمی و قصه گویی ابراز می کرد. پاکی عشق او موجب شد تا سایت «پوئلولا» در سال ۲۰۰۶ به مناسبت صد و پنجاهمین سالگرد روز آلیس جشن خیریه ای را برای جمع آوری کمک دوستداران کودکان ترتیب دهد. در نخستین دوره این جشن هزار و سیصد دلار جمع آوری شد که برای ادامه تحصیل دختر بچه های نیازمند مورد استفاده قرار گرفت.

ارغوان صمدیان
چاپ شده در کتاب ماه ادبیات شماره ۱۳- اردیبهشت ۱۳۸۷
پی نوشت:
۱. مدرسه ای در انگلستان که بازی راگبی برای اولین بار در آنجا بازی شد.
۲. مبتکر این روش «فردریک اسکات آرچر» مجسمه ساز انگلیسی بود. او پنبه باروتی حل شده در اتر را با یدید نقره ترکیب می کرد و به جای کاغذ که پایه ضعیفی برای لایه حساس مذکور به شمار می رفت شیشه را با این ماده مرطوب می ساخت.
۳. «بیوگرافی چارلز لاتویج داجسون»، کارولین لیچ، ۲۵ نوامبر ۲۰۰۴.
۴. برادر چارلز کینگزلی که هر دو برادر نویسنده بودند اما چارلز معروف تر بود.
۵. جرج مک دانلد و چارلز گینگزلی از فانتزی نویسان دوره ویکتوریا بودند.
۶. «سرگذشت آلیس»، میویس بتی، ۲۳ آگوست ۱۹۹۱.
۷. (۱۸۵۴ دوبلین، ایرلند ۱۹۰۰ پاریس)، نویسنده داستانهای کوتاه و رمان، نمایشنامه نویس، شاعر.
۸. سیندرلا محصول ۱۹۵۰ و آلیس در سرزمین عجایب محصول سال ۱۹۵۱ دیزنی می باشند. سال ۱۳۳۶ مصادف با ۱۹۵۸ است.
۹. مهره وزیر در انگلیسی مهره ملکه است، آنسوی آیینه، مترجم محمد تقی بهرامی حران، چاپ اول ۱۳۷۴، تهران: چاپ نیل.
۱۰. Alice Under Skies، مترجم محمد تقی بهرامی حران، آن سوی آیینه، چاپ اول ۱۳۷۴، تهران: چاپ نیل.
۱۱. پرنس لئوپلد پدر خوانده لئوپلد رجینالد بود.
۱۲. «آرشیو آلیس در سرزمین عجایب برای فروش»، بی بی سی، ۲۳ مارس ۲۰۰۱.
۱۳. «آلیس و دلایل سردرگمی»، ارول د. کگین، ژانویه و فوریه ۲۰۰۲.