از چاپارخانه کوروش تا پستخانه معاصر

نیاز به رساندن و دریافت کردن کالا و اطلاعات از سرزمین‌های دیگر، آغازگر به‌وجود آمدن پست است. واژه پست برگرفته از کلمه پوستاس از زبان سانسکریت به معنی ثابت است. این کلمه در زبان لاتین به‌صورت کلمه پستا به معنی به امانت گذاردن تغییر شکل یافته است و به ایستگاه‌هائی می‌گفتند که در آن اسب یدکی برای مسافرت نگهداری می‌شد. در زبان ایتالیائی کلمه پستا به معنی چاپار، چاپارخانه و اداره‌ای که در آن امور پستی را انجام می‌دهند درآمده است. پست در سازمان چاپاری هخامنشی ”آنکارا“ نام داشته که به معنی بیگاری و کار اجباری است. زیرا مردم در آن زمان وظیفه داشتند وسایل مورد نیاز چاپارخانه ـ شامل اسب، طویله و... را تهیه کنند. در کشورهای باستانی مانند چین، ایران، مصر، یونان و امپراتوری روم، پست یک نوع سیستم ارتباط افکار یا فرستادن پیام‌های کتبی و شفاهی بوده است که اساس آن هم بر کار چاپار و چاپارخانه‌ها بوده است.در بین ملل گذشته، ایرانیان نخستین ملتی بودند که چاپارخانه را به‌وجود آوردند و کارهای پستی را به‌صورت امروزی نظم و سامان دادند. مورخین سابقه تأسیس چاپارخانه در ایران را به زمان هخامنشی و داریوش به عنوان نخستین بنیانگذار چاپارخانه‌ها نسبت داده‌اند. در آن زمان از چاپارخانه‌ها و پیک‌های آن بیشتر برای فرستادن و ابلاغ کردن احکام و فرامین جدید حکومتی به نقاط مختلف سرزمین پهناور هخامنشی استفاده می‌شد. در زمان پادشاهی کوروش کبیر در مسافت‌های مشخص‌شده‌ای از راه، اسب‌های تازه نفس و سواران ماهر و چابک وجود داشتند که جای خود را با اسبها و سواران خسته عوض می‌کردند و پیام‌ها را در کوتاه‌ترین زمان ممکن به مقصد می‌رساندند. در حقیقت ارتباط نقاط مختلف سرزمین پهناور ایران در آن زمان به وسیله چاپارها انجام می‌شد که پایه و اساس تشکیلات پستی امروز است.به مرور زمان در دنیا دیرها و صومعه‌ها و مراکز مذهبی به برقراری سیستم پستی مخصوص همت گماشتند و بالاخره به غیر از پادشاهان، تجار و پیشه‌وران و مردم عادی هم توانستند به امکانات پستی و پیام‌رسانی دسترسی پیدا کرده و از امکاناتی که در اختیار آنها بود استفاده کنند. با گذشت روزها و سال‌ها که زندگی بشر تغییر کرد و نیازهای فراوانی مطرح شد، این تشکیلات محدود با امکانات اندک و ابتدائی خود نمی‌توانست نیازهای مردم را برطرف کند. در طی قرن ۱۶ میلادی فردی به نام ”فرانسوا تاکسی“ با تلاش و سعی فراوان خود برای اولین بار یک سیستم پستی را به راه انداخت که چند کشور اروپائی را تحت پوشش خود قرار می‌داد. البته این سیستم پستی هم به‌صورت عمومی در اختیار همه نبود و تا قرن هجدهم میلادی که پست به شکل کنونی خود نزدیک شده و در اختیار عموم مردم قرار گرفت، همه اقشار اجتماع از امکانات و خدمات پستی بهره‌مند نبودند، پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژی روند گسترش پست و خدمات آن را تسریع کرد.در راه تسهیل ارائه خدمات پستی اولین قدم را دولت پادشاهی انگلستان در سال ۱۸۴۰ میلادی برداشت. دولت پادشاهی انگلستان برای سرعت بخشیدن به امور پستی و آسان‌تر کردن استفاده از آن برای اقشار مختلف مردم برحسب پیشنهاد، در اولاند هیل نرخ‌های پست کردن نامه‌ها در سیستم‌های داخلی را یکنواخت کرد که به‌دنبال این کار رفرم و اصلاحات تمبر پست به‌وجود آمد.هونتگهری بلز وزیر پست دولت ایالات متحده امریکا در سال ۱۸۶۲ میلادی یک پیشنهاد ابتکاری را مطرح کرد که در آن درخواست تشکیل اولین کمیسیون بین‌المللی پست را در میان گذاشت.این کمیسیون نسبت به تهیه و تنظیم یک مقاوله‌نامه پستی که براساس مشترکی استوار باشد پرداخت. کمیسیون مزبور به نام کنفرانس پاریس در تاریخ ۱۱ مه ۱۹۶۳ میلادی تشکیل شد و نمایندگان پانزده کشور اروپائی و ایالات متحده امریکا در آن شرکت داشتند.با وجود پیشرفت‌های حاصل شده در انجام کارهای پستی و ارسال مرسولات به نقاط مختلف جهان باز هم در برابر توسعه سریع جهان، گسترش روابط بین‌المللی و نیازهای مختلف ملل به ارتباط سریع و آسان با یکدیگر، در امور پستی کمبودهائی وجود داشت. به همین مناسب هانری دو استفان از کارمندان عالی‌رتبه اداره پست آلمان در سال ۱۸۶۸ میلادی پایه و اساس طرح تشکیل اتحادیه جهانی پست را پی‌ریزی کرد. پیشنهاد هانری دو استفان به دولت آلمان این بود که در کنفرانسی متشکل از نمایندگان تام‌الاختیار دولت‌ها تشکیل گردد و در آن مسائل و مشکلات پست و پیشنهاد تشکیل اتحادیه پست مطرح و درباره آن نظرخواهی شود.این کنفرانس به دعوت کشور سوئیس در تاریخ پانزده سپتامبر ۱۸۷۴ میلادی با حضور نمایندگان تام‌الاختیار بیست دو دو کشور اولین قرارداد دسته‌جمعی است که درباره سرویس‌های پستی بین‌المللی اتحادیه کل ادارات پستی تدوین شده است. مقررات اساسی که در قرارداد ۱۸۷۴ میلادی برن تدوین گردید هم‌اکنون نیز عین اساسنامه قرارداد پستی جهان منعقده در توکیو ۱۹۶۹ میلادی است. به موجب تصمیم کنگره جهانی پست در اجلاسیه ۱۹۶۹ میلادی توکیو روز هفدهم مهرماه هر سال (برابر با ۹ اکتبر) روز جهانی پست اعلام شد.به موازات پیشرفت‌های مختلف در زمینه خدمات پستی در دنیا ایران نیز در این زمینه دچار تغییر و تحولاتی شد. در ایران زمان هخامنشی نظم اداره امور پستی به‌حدی بود که هیچ حادثه‌ای نمی‌توانست مانع انجام وظیفه چاپارهای سریع و چابک شود.
اختراع و تکمیل وسایل و لوازم مخصوص نوشتن و پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی بشر در طول تاریخ و احتیاج داشتن عموم مردم به خدمات پستی باعث شد که این نوع از ارتباط پیشرفت کند و به‌طور سریع و همه جانبه مورد استفاده قرار گیرد.چون کوروش کبیر در نظر داشت که همیشه و در همه حال از اوضاع نقاط مختلف کشور خود باخبر باشد، خود مشخصات مسافت‌هائی که باید پیک‌ها در طول یک روز طی کنند را محاسبه می‌کرده است.وی دستور داده بود که در هر منزل بین راه چاپارها اسب‌های تازه نفسی را قرار دهند تا سواران اسب‌های خسته‌شان را عوض کنند و به‌سرعت به راه خود ادامه دهند.این سرویس چاپاری در طول روز و شب در حال حرکت و رساندن پیام‌ها بود. به همین دلیل در آن زمان به ارتباطات و حفظ شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی اهمیت فراوانی داده می‌شد.اما صورت جدید پست در ایران از زمان قاجاریه به‌وجود آمد که با خدمات و اقدامات امیرکبیر صورت گرفت. شیوه اروپائی پست را از انحصار دولت‌ها خارج کرد و آن را در اختیار عموم مردم قرار داد.این تغییرات اساسی در زمان ناصرالدین شاه صورت گرفت و با اقدامات امیرکبیر چاپارخانه‌ها در تمام نقاط کشور مکاتبات عمومی را پذیرفته و به مقصد می‌رساندند آنها همچنین مسافرکشی هم می‌کردند.تشکیلات رسمی پست ایران به معنای واقعی از سال ۱۲۹۲ هجری قمری (۱۲۵۴ ه.ش) به وسیله میرزاعلیخان و با همکاری گوستاو ریدرز مستشار اتریشی، تحت عنوان پستخانه ایران تأسیس و شروع به‌کار کرد. یکی از مهمترین رویدادها در تاریخ پست ایران تهیه و تدوین قانون پستی کشور است.مجموعه قوانین پست ایران در ماه جمادی‌الاول سال ۱۳۳۱ ه.ق برابر با خردادماه ۱۲۹۱ ه.ش از تصویب هئیت دولت میرزا محمدعلی آذربایجانی (علاء السلطنه) گذشت و تا تصویب نهائی آن در مجلس به موقع به اجراء گذاشته شد و دو سال بعد در اوایل ماه جمادی‌الاخر سال ۱۳۳۳ مصادف با رئیس الوزرائی عبدالحمید میرزا عین‌الدوله لایحه قانونی برای تصویب تقدیم مجلس شورا شد که سرانجام پس از چندماه تأخیر در پانزده رمضان سال ۱۳۳۳ ه.ق برابر با ۴ مرداد ۱۲۹۴ ه.ش به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

سمیه دال‌وند

منبع : روزنامه اعتماد