شب قدر

بسم الله الرحمن الرحیم انا إنزلناه فی لیله القدر وما إدراك ما لیله القدر لیله القدر خیر من إلف شهر تنزل الملا ئكه والروح فیها باذن ربهم من كل إمر سلا م هی حتی مطلع الفجر(۲)
ای عفو تو شامل گناهان
كوی تو پناه بی پناهان
بر خسته دلان شفای دردی
محروم نكرده دردمندی
باز است درت بر آزمندان
ای عشق دل نیازمندان
جز تو كه نظر به حال ما كرد
یا گوش بر این مقال ما كرد
بخشنده هر گناهی ای دوست
بر گم شدگان پناهی ای دوست
ای راز دل شكسته من
ای مرهم قلب خسته من
ای مونس من انیس جانم
ای یار و رفیق در نهانم
ای راه مرا چراغ روشن
آب و گل من زتست گلشن
امید منی به هر دو عالم
دورم منما زخویش یك دم
بنگر ز گنه چه تیره روزم
چون شمع به درگهت بسوزم
باشد كه نظر كنی به حالم
بخشی به عنایتت كمالم
یادی زغریب بی نوا كن
از لطف, تو درد من دوا كن
مسكین به در تو دردمند است
دل خسته و زار و مستمند است(۳)
ما, آن (قرآن) را در ((شب قدر))نازل كردیم و تو, چه می دانی ((شب قدر))چیست؟ شب قدر, از هزارماه بهتر است, فرشتگان و ((روح)) در آن شب به اذن پروردگار خود, برای تقدیر هر كاری نازل می شوند, آن شب انباشته از سلامت و بركت و رحمت, تا طلوع صبح است.
درباره سوره قدر, شب قدر, معنای قدر, تعیین شب قدر, تكالیف شب قدر و شیوه های بهره جویی از این شب بزرگ و ارتباط با خداوند مهربان, مطالب قابل اهمیتی وجود دارد, كه ما خلاصه آن را مورد مطالعه قرار می دهیم.
●ثواب قرائت
امام باقر(ع) فرموده است: هر كس سوره ((انا انزلناه)) را با صدای بلند بخواند, مثل كسی خواهد بود كه شمشیر به دوش گرفته و در راه خداوند جهاد می كند و هر كس آن را پنهان و آهسته بخواند, مانند كسی است كه در راه خدا, به خون خود غلتیده است.(۴)
●معنای ((شب قدر))
چرا این شب, ((شب قدر))نامیده شده, در آن چه اسراری نهفته و چه وقایع و حوادثی در آن رخ داده و رخ می دهد؟
مفسران قرآن كریم با استفاده از قرآن و احادیث پیشوایان معصوم(علیهم السلام), درباره نام گذاری این شب به ((شب قدر))مطالب و دلایل زیادی آورده اند, كه مهم ترین و مناسب ترین آن ها بدین شرح است:
۱ـ شب قدر, یعنی شب بزرگ و با عظمت, زیرا در قرآن كریم((قدر))به معنای منزلت وبزرگی خداوند عالم آمده هم چنان كه در این آیه می خوانیم: ((ما قدروا الله حق قدره))(۵) آنان عظمت خداوند را نشناختند. و ((حبیش)) در كتاب ((وجوه القرآن)) لیله القدر را به لیله العظمه معنا كرده(۶) رمز این بزرگی هم در خود سوره((قدر))بیان گردیده است آن جا كه می فرماید: شب قدر, از هزار ماه بهتر است.
۲ ـ شب با ارزش و پر قیمت, جهت دیگری برای معنای ((قدر)) می تواند باشد, زیرا از یك سو در همین سوره می خوانیم: ((عبادت)) در این شب از عبادت در هزار ماه بهتر و با ارزش تر است در فارسی هم می گوییم: ((قدر جوانی, ((قدر))سلامت ونعمتی را كه در اختیار داری, بدان)).
داد حق عمری كه هر روزی از آن
كس نداند قدر آن را در جهان
آن كه غافل بود از كشت و بهار
او چه داند قیمت این روزگار؟
قیمت هر كاله می دانی كه چیست
قیمت خود را ندانی ابلهی است!
۳ ـ ((قدر)) به معنای ((سختی معیشت)) نیز آمده, در قرآن كریم می خوانیم: ((ومن قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه الله))(۷) هر كس گرفتار تنگی روزی و تنگدستی در زندگی شود مقداری از آنچه را خداوند به او عطا كرده, در راه خدا انفاق نماید.
۴ ـ طبق آیات متعدد قرآن كریم, ((قدر))به معنای اندازه گیری, تقدیر و تنظیم امور آمده است. در آیه ای می خوانیم: ما قرآن را در شب مباركی نازل كردیم, و ما همواره بیم دهنده بوده ایم; و در آن شب: ((فیها یفرق كل إمر حكیم))(۸) هر كاری, بر طبق حكمت خداوند, تعیین و تنظیم می گردد.))
راغب اصفهانی, می نویسد: ((لیله القدر ای لیله قیضها لامور مخصوصه))(۹) شب قدر, یعنی شبی كه خداوند برای تنظیم و تعیین امور مخصوصی, آن را آماده و مقرر فرموده است.
طبق روایات فراوانی كه وارد شده, در شب قدر, سرنوشت افراد برای سال آینده, مانند: رزق و روزی, مرگ و میر(۱۰), خوشی و ناخوشی, و امور و حوادث دیگر زندگی, بر اساس استعدادها و لیاقت ها, رقم می خورد, و این تقدیر و تنظیم حكیمانه هم, در انسان هیچ گونه ((اجبار)) و ((سلب اختیاری)) به وجود نمیآورد.
این كه فردا این كنم یا آن كنم
این دلیل اختیار است ای صنم
و آن پشیمانی كه خوردی از بدی
ز اختیار خویش گشتی مهتدی
درباره تنظیم و تقدیر سرنوشت افراد در ((شب قدر))برای سال آتی آنان, امام صادق(ع)فرموده است: ((التقدیر فی لیله القدر تسعه عشر, والابرام فی لیله احدی و عشرین, والامضإ فی لیله ثلاث و عشرین))(۱۱) تقدیر امور و سرنوشت ها در شب نوزدهم, تحكیم آن در شب بیست و یكم و امضای آن در شب بیست و سوم صورت می گیرد.
آری, به خاطر اهمیت شب قدر, ارزش و عظمت آن, نزول فرشتگان بی شمار آسمانی به زمین و سرنوشت سازی این شب الاهی ده ها روایت در كتاب ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت وارد شده است. در بیان پیامبر گرامی اسلام(ص) هم می خوانیم: ((من قام لیله القدر ایمانا و احتسابا, غفر له ما تقدم من ذنبه))(۱۲) هر كس در ((شب قدر))از روی ایمان و اخلاص, به قیام و عبادت ایستد, گناهان گذشته او, بخشیده و آمرزیده می شود.
كی فرستادی دمی بر آسمان
نیكیی كز پی نیامد مثل آن ؟
گر مراقب باشی و بیدار تو
بینی هر دم پاسخ كردار تو
چون شماری جرم خود را و خطا
بحر بخشایش درآید درعطا
●كدام شب است؟
شب قدری كه قرآن كریم, آن را ((بهتر از هزار ماه)) معرفی می كند حدود یك صد حدیث, در كتاب ها و تفسیرهای شیعه و اهل سنت, درباره عظمت آن واردشده, چه شبی می باشد؟
مجموع مطالبی كه از قرآن كریم و احادیث شیعه و اهل سنت, در مورد تعیین ((شب قدر)) به دست می‌آید را در موارد زیر می توان خلاصه نمود:
۱ ـ در این كه ((شب قدر)) در ماه مبارك رمضان قرار دارد, هیچ گونه تردیدی نمی توان به خود راه داد, چون از یك سو خداوند فرموده: قرآن در ماه رمضان نازل شده.(۱۳) و از سوی دیگر در سوره((قدر))هم آمده: آن (قرآن) را در ((شب قدر))نازل كردیم; و این كه ((شب قدر))در ماه مبارك رمضان قرار دارد, مورد اتفاق روایات و مفسرین قرآن است.
۲ ـ ((شب قدر)), در دهه آخر ماه مبارك رمضان قرار دارد, روایات فراوان و نظریه های مفسران شیعه و اهل سنت, آن را حتمی می شمارد.(۱۴) پس در این مورد هم تردیدی نیست.
((عایشه)) روایت می كند: تلاش و كوششی را كه می دیدم رسول خدا(ص), در دهه آخر ماه مبارك رمضان انجام می داد, در اوقات دیگر انجام نمی داد.(۱۵)
حق شب قدر است در شبها نهان
تا كند جان هر شبی را امتحان
نه همه شبها بود قدر ای جوان
نه همه شب ها بود خالی از آن
۳ ـ طبق روایات فراوانی كه در منابع شیعی آمده, شب های نوزدهم, بیست و یكم و بیست و سوم ماه مبارك رمضان ((شبهای قدر))معرفی شده اند,(۱۶) اما امام باقر(ع) دایره آن را محدودتر نموده, و در پاسخ ((عبدالواحد بن مختار انصاری)) كه خواستار تعیین یكی از آن شب ها از سوی امام(ع) بود, فرموده اند: ما علیك إن تعمل فی لیلتین, هی احدیهما.(۱۷) ایرادی ندارد هر دو شب را به عبادت و شب زنده داری مشغول باش, زیرا ((شب قدر))یكی از این دو شب می باشد.
۴ ـ در میان شب بیست و یكم و شب بیست و سومـ در عین حالی كه خدا و رسول(ص) و امامان(علیهم السلام), برای زنده نگهداشتن روح امید و نشاط و اهمیت به اطاعت و عبادت بندگان و تقرب آنان, سعی در مخفی داشتن ((شب قدر)) داشته اند ـ آن طور كه از تعدادی از احادیث استفاده می شود, احتمال ((شب قدر)) بودن شب بیست و سوم را می توان تقویت نمود و معتبرتر دانست.زیرا در چند روایت آمده: رسول خدا(ص) به عبادت و شب زنده داری دهه آخر ماه مبارك رمضان سفارش می كرد, امام علی(ع) می فرماید: ((شب بیست و سوم)), در عین حالی كه باران شدیدی آمده بود و مسجد مدینه را گل و آب فرا گرفته بود, رسول خدا(ع), ما را به نماز وا می داشت, و با وجود این كه صورت و بینی آن حضرت, گل آلود شده بود, دست از عبادت و شب زنده داری نمی كشید.(۱۸)
امشب شب بخشایش و انعام و عطاست
امشب شب آن است كه همراز خداست
امام باقر(ص) هم فرموده است: ((عبدالله بن انیس انصاری)), كه در ((جهینه)) زندگی می كرد و با مدینه فاصله داشت, به حضور رسول خدا(ص) رسید و عرض كرد: من شتر و گوسفند و چوپانهایی دارم, و نمی توانم زیاد در شهر بمانم, اما دوست می دارم, یكی از شبهای ماه رمضان را برایم تعیین كنی, تا در آن شب به شهر آمده و به نماز و عبادت بپردازم.
رسول خدا(ص) او را نزدیك خویش كشید, و در گوش او چیزی گفت, آن مرد هم شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان, در مدینه حضور یافت, به عبادت و شب زنده داری پرداخت, و صبح به محل و سراغ كار خود بازگشت.(۱۹)
همچنین در روایت می خوانیم: رسول خدا(ص) شب بیست و سوم, به صورت افراد آب می پاشید تا آنها را خواب نگیرد چنانكه حضرت فاطمه زهرا(س) همه اعضای خانواده را وادار می كرد, روز بخوابند, شب كم غذا بخورند تا بتوانند شب بیست و سوم را بیدار بمانند, و می فرمود: انسان محروم كسی است, كه از خیر و فضیلت این شب محروم بماند. (۲۰)
ای دل دو سه شام تا سحرگاه مخسب
هنگام تضرع و نیاز است مخسب
بیداری ما چراغ عالم باشد
یك شب تو چراغ را نگه دار مخسب
باری, اگر چه با توجه به شواهد حدیثی و تاریخی, احتمال ((شب قدر))بودن بیست و سوم ماه مبارك رمضان را تایید كردیم, اما همان طور كه دربالا هم اشاره شد, پیغمبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام), عنایت داشتند, كه ((شب قدر)) برای افراد مخفی بماند, تا آنان با اطاعت و عبادت در چند شب, برای درك ((شب قدر))و معارف و معنویات آن, تلاش و جستجوی بیش تری داشته باشند.
به روایت ((ابن ابی الحدید)) وقتی درباره تعیین ((شب قدر))از امیر مومنان(ع) سوال می شود, آن حضرت از مشخص كردن, طفره می رود و می فرماید: ((لیس إشك إن الله انما یسترها عنكم نظرا لكم, لا نكم لو إعلمكموها, عملتم فیها و تركتم غیرها, وإرجو إن لا تخطئكم ان شإ الله))(۲۱) در این جهت تردید ندارم, كه خداوند جهت مخفی داشتن ((شب قدر)) به شما نظر و عنایت دارد, زیرا اگر آن را برای شما اعلام داشته بود, در همان شب به عمل عبادت می پرداختید و عبادت در شب های دیگر را ترك می نمودید, ومن هم به خواست خداوند (در مورد بهره برداری شما از شب های دیگر) امیدوارم شما را محروم نگردانم.
●تكالیف ((شب قدر))
دلا می جوش همچون موج دریا
كه دریا گر بیارامد بگندد
برای عبادت و درك فضیلت و فیض شب قدر, عموما به مسجدها می رویم, اما برای این كه با انجام اعمال جنبی ـ كه خود نیز اعمال پر فضیلتی است ـ خویشتن را برای درك عظمت و فضایل عمیق ((شب قدر))آماده تر گردانیم تا بتوانیم در نورانیت قرآن نورانی شویم و بافرشتگان پاك آسمانی هم نوا گردیم و موجی در دریای روح خود ایجاد كنیم,
موج های تیز دریاهای روح
هست صد چندان كه بد طوفان نوح!
پیشوایان والامقام اسلام, ما را به انجام تكالیف زیر دعوت نموده اند.
۱ ـ غسل شب قدر
غسل, از یك سو عبادت است, چون می بایست به ((نیت تقرب و اطاعت خداوند)) انجام شود, و از سوی دیگر نظافت و بهداشت می باشد, چون با شست وشوی بدن, هر مومنی خود را برای حضور در مجامع عمومی و ملاقات سالم و جاذب با اهل ایمان آماده و منظم می گرداند.
امام صادق(ع) فرموده است:((هركس برای شب های هفدهم,نوزدهم,بیست و یكم و بیست سوم ماه مبارك رمضان, كه امید ((شب قدر))بودن آنها می رود, غسل انجام دهد, از گناهان پاك می گردد, و مانند روزی می شود كه از مادر متولد گردیده است)).(۲۲)
۲ ـ احیا و ((شب زنده داری))
همان طور كه در سیره پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) مطالعه كردیم, احیا, بیدار بودن و ((شب هایقدر))را باعبادت سپری نمودن, از تكالیف دیگر در این شب ها می باشد. باری, شب زنده داری با عبادت و دعا, وظیفه ای برای همه شب های((قدر))است, اما امام حسن عسكری(ع) فرموده: فلا یفوتك احیإ لیله ثلاث و عشرین;(۲۳) اگر نتوانستی در شب های دیگر احیا داشته باشی, سعی كن احیا و شب زنده داری شب بیست و سوم را از دست ندهی.
امام باقر(ع) نیز, فرموده است: هر كس ((شب قدر))را احیا بدارد, خداوند مهربان گناهان او را میآمرزد... .(۲۴)
اما نكته بسیار مهمی كه درباره ((احیا)) باید مورد توجه باشد, این است كه, اولا: شب را تاسفیده صبح به عبادت و دعا بگذرانیم; ثانیا: ((به بیداری چشم)) قناعت نكنیم, زیرا آنچه دارای اهمیت فوق العاده است, ((بیداری دل)) و آگاهی و بصیرتی است كه انسان را در محضر الهی و قرآن كریم و فرشتگان آسمانی, مودب و منظم و لایق گرداند.
ای بسا بیدار چشم و خفته دل
خود چه بیند چشم اهل آب و گل؟
زیرا, فرشتگان آسمانی كه به زمین نزول می كند, طبق روایت نخست به محضر حضرت صاحب الامر(ع) شرف حضور می یابند,(۲۵) تا علاوه بر سلامت آفرینی در ((شب قدر))یا سلام رسانی به بندگان,(۲۶) پیام ((الله)) را به ((حجه الله (ع))) ابلاغ دارند(۲۷) و طبیعی است اگر ((حجه الله(ع)))از وضع ((عباد الله)) رضایت و خرسندی داشته باشد, وضع تقدیر و سرنوشت سال آینده ((عباد الله)) از جانب ((الله)), وضع بهتر و سعادتمندانه تری خواهد بود.
۳ ـ قرآن بر سر گرفتن
تكلیف دیگر ((شبهای قدر)), قرآن به سرگرفتن است. مومنان روزه گرفته, در ماه خدا و خانه خدا, كتاب خدا را گشوده, به سرگرفته و آن را شفیع خود قرار می دهند. آن ها به محتوای قرآن می اندیشند, به آغوش آن پناه می برند و با قرآن پیوند و پیمان مجدد برقرار می نمایند, تا با معارف نورانی آن, همه زوایای زندگی خویش را نورانی و متعالی گردانند.
البته برای آگاهی به خصوصیات كامل این اعمال به كتاب های دعا باید مراجعه نمود. (۲۸)
امام صادق(ع) هم فرموده است: برای شب های((قدر)) قرآن كریم را جلوی خود قرار دهید, آن را بگشایید و بخوانید: ((اللهم انی إسئلك بكتابك المنزل, وما فیه وفیه اسمك الاكبر, وإسمائك الحسنی, وما یخاف ویرجی, إن تجعلنی من عتقائك من النار)).(۲۹)
۴ ـ نماز و دعا
امام صادق(ع) فرموده است: در هر یك از دو شبهای قدر صد ركعت نماز می بایست خوانده شود.(۳۰) آن حضرت, خود نیز این عمل را انجام می داد, چنانكه از سر شب تا سفیده صبح به دعا و مناجات با خداوند می پرداخت.(۳۱)از جمله دعاهایی كه به خواندن آنها سفارش شده دعای جوشن كبیر می باشد.
۵ ـ استغفار و توبه
اگر چه روزه داری خود عامل شست و شوی بخشی از گناهان می باشد, اما برای وارد شدن به ماه مبارك رمضان, به خصوص دریافت فیض شب های((قدر))ادای دین خالق و خلق هم, لازم خواهد بود, در عین حال, در این شب های نورانی, كه به بیان امام صادق(ع): ((درهای رحمت الهی, به روی بندگان گشوده می گردد.(۳۲) درخواست آمرزش گناهان, توبه و انابه و گریه و ناله به درگاه خداوند, برای رفع گرفتاریها و رسیدن به حاجت های مادی و معنوی, كاری ضروری خواهد بود.
چون خدا خواهد كه مان یاری كند
میل مان را جانب زاری كند
ز ابر گریان شاخه سبز وتر شو
زان كه شمع از گریه روشن تر شود
به هر حال, عظمت و تكالیف شب های نورانی و سرنوشت ساز((قدر)) فراوان است, كه این مقال را مجال آن نیست, فقط به طور خلاصه می توان گفت: شب قدر , شب وصل است و آداب و تكالیفی را هم كه تاكنون برشمردیم سراسر می تواند مقدمه وصال محبوب باشد.

پی‏نوشت‏:
۲ـ قدر,.
۳ـ انصاریان, حسین ـ عرفان اسلامی, ج ۳, ص ۱۸۴.
۴ـ تفسیر نورالثقلین, ج ۵, ص ;۶۲۲ الدر المنثور فی التفسیر المإثور, ج ۶, ص ۳۷۱.
۵ـ حج, ۷۴.
۶ـ تفسیر نوین, ص ۲۷۵.
۷ـ تفسیر نوین, ص ۲۷۵.
۸ـ دخان, ۴.
۹ـ المفردات فی غریب القرآن, ص ۳۹۵.
۱۰ـ تفسیر نورالثقلین, ج ۵, ص ;۶۳۱ البرهان فی تفسیر القرآن, ج ۴, ص ۴۸۶.
۱۱ـ تفسیر نورالثقلین, ج ۵, ص ;۶۲۷ البرهان فی تفسیر القرآن, ج ۴, ص ;۴۸۷ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۵۹.
۱۲ـ الدر المنثور فی تفسیر المإثور, ج ۶, ص ;۳۷۶ فی ضلال القران, ج ۸, ص ;۶۲۸ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۶۲.
۱۳ـ بقره, ۱۸۵.
۱۴ـ الدر المنثور, ج ۶, ص ;۳۷۶ تفسیر نورالثقلین, ج ۵, ص ۶۲۹.
۱۵ـ الدر المنثور, ج ۶, ص ۳۷۶.
۱۶ـ الدر المنثور, ج ۶, ص ۳۷۶.
۱۷ـ نور الثقلین, ج ۵, ص ۶۲۸.
۱۸ـ بحارالانوار, ج ۹۴, ص ۱۰.
۱۹ـ تفسیر نورالثقلین, ج ۵, ص ;۶۲۸ بحارالانوار, ج ۹۴, ص ۱۰.
۲۰ـ بحارالانوار, ج ۹۴, ص ۱۰.
۲۱ـ شرح نهج البلاغه, ج ۲۰, ص ;۱۵۴ بحارالانوار, ج ۹۴, ص ۱۰.
۲۲ـ فضایل الاشهر الثلاثه, ص ;۱۳۷ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۶۱.
۲۳ـ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۶۱.
۲۴ـ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۶۱.
۲۵ـ البرهان فی التفسیر القرآن, ج ۴, ص ۴۸۸.
۲۶ـ بحارالانوار, ج ۹۴, ص ۱۴.
۲۷ـ بحارالانوار, ج۹۴, ص۱۴.
۲۸ـ مفاتیح الجنان, ص ۲۲۴.
۲۹ـ بحارالانوار , ج ۹۴ , ص ۴.
۳۰ـ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ;۲۶۱ فضائل الاشهر الثلاثه, ص ۱۳۷.
۳۱ـ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۶۰.
۳۲ـ وسائل الشیعه, ج ۷, ص ۲۵۹.
احمد صادقی اردستانی

منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم