تاریخچه و چارچوب های فعالیت هسته یی ایران

اولین اقدام ایران در زمینه فعالیت های هسته یی به سال ۱۹۵۶ بازمی گردد. در این سال مرکز اتمی دانشگاه تهران برای آموزش و پژوهش پیرامون مسائل هسته یی تاسیس شد. یک سال پس از آغاز فعالیت های رسمی آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران به عضویت این آژانس پذیرفته شد. با رسمی شدن فعالیت های هسته یی ایران، ساخت رآکتور هسته یی در سال ۱۹۵۹ در دستور کار هیات دولت قرار گرفت و به تصویب رسید. در همین سال رئیس جمهور وقت امریکا، آیزنهاور که پیشنهاد طرح «اتم برای صلح» را در سال ۱۹۵۳ به سازمان ملل داده بود، برای تبلیغ و گسترش این طرح یک رآکتور اتمی به ایران هدیه کرد. در سال ۱۹۶۱ عملیات ساختمانی رآکتور تحقیقاتی دانشگاه تهران آغاز شد. شش سال بعد در سال ۱۹۶۷ این رآکتور آغاز به کار کرد. طبق توافقات به عمل آمده اورانیوم غنی شده مورد نیاز این رآکتور از سوی امریکا تامین می شد. شرکت امریکایی IMF متعهد ارسال اورانیوم غنی سازی شده شد. این شرکت برای ساخت ۲۳ نیروگاه برق هسته یی در ایران برنامه ریزی کرد. این روند تا سال ۱۹۷۹ یعنی انقلاب اسلامی ادامه داشت. در سال ۱۹۶۸ کنفرانس منع گسترش سلاح های هسته یی تشکیل شد که ایران نیز به عنوان کشوری فاقد فناوری هسته یی پایبندی خود به مفاد قانونی این پروتکل را اعلام کرد.در پی تصویب این معاهده، شاه در سال ۱۹۷۴ دستور تاسیس سازمان انرژی هسته یی ایران AEOI را داد و بلافاصله مذاکره برای ساخت نیروگاه های هسته یی را آغاز کرد.
در همین سال موافقتنامه پادمان ایران با آژانس بین المللی انرژی هسته یی به اجرا درآمد. با گذشت چند ماه از این موافقتنامه ایران دو رآکتور ۱۲۰۰ مگاواتی از آلمان و دو رآکتور ۹۰۰ مگاواتی دیگر از فرانسه را خریداری کرد. همچنین در سال ۱۹۷۵ ، ۱۰ درصد از سهام نیروگاه اوردیف غنی سازی اورانیوم را نیز از فرانسه به مبلغ یک میلیارد دلار خرید. پس از این ایران وارد یکسری قراردادهای هسته یی با کشورهای دارای این فناوری شد. در سال ۱۹۶۷ قرارداد محرمانه یی را با آفریقای جنوبی برای خرید تجهیزات هسته یی بست. همچنین در همین سال ایران با شرکت کرافت ورک یونیون آلمان غربی قراردادی برای ساخت نیروگاه های هسته یی در بوشهر امضا کرد. یک سال بعد دولت آلمان مجوز ساخت چهار رآکتور هسته یی را در ایران به ارزش ۸/۴ میلیارد دلار به شرکت کرافت ورک یونیون داد. کار ساخت نیروگاه بوشهر تا سال ۱۹۷۱ با سرعت پیش می رفت، تا جایی که حدود ۸۵ درصد پیشرفت حاصل شده بود، اما پس از انقلاب، این پروژه متوقف شد و مضاف بر آن در طول جنگ تحمیلی بارها از سوی عراق بمباران شد و آسیب جدی دید. پس از جنگ شرکت زیمنس به دلایل گوناگون از جمله فشار امریکا از ادامه پروژه سر باز زد. شرکت های دیگر نیز تحت نفوذ امریکا از فعالیت در ایران صرف نظر کردند.در سال ۱۹۷۶ همچنین امریکا تحویل اورانیوم غنی شده به ایران را نیز متوقف ساخت.
تحت شرایطی انقلابی، ایران قرارداد نیروگاه هسته یی با فرانسه را نیز لغو کرد. تا سال ۱۹۸۴ ایران فعالیت هسته یی قابل توجهی نداشت. جنگ تحمیلی فرصت تمرکز بر ساخت و هزینه برای نیروگاه بوشهر را از ایران گرفت. بمباران های متوالی صدام مراحل ساخت نیروگاه بوشهر را برای سال ها به تعویق انداخت به خصوص اینکه در سال ۱۹۸۸ حملات بی وقفه یی از سوی صدام به نیروگاه بوشهر صورت گرفت. پس از جنگ، ایران مجدداً برنامه هسته یی خود را با تمرکزی ویژه آغاز کرد. در سال ۱۹۸۹ ایران با چکسلواکی قرارداد همکاری هسته یی امضا کرد. هر چند شرکت های آلمانی در سال ۱۹۹۰ حاضر به تکمیل نیروگاه بوشهر نشدند، در این بین ایران وارد قرارداد جدیدی با چین شد. طبق این موافقتنامه همکاری هسته یی ده ساله یی با چین به امضا رسید. با گسترده شدن فعالیت های هسته یی ایران، آژانس بین المللی انرژی اتمی در سال ۱۹۹۲ یک گروه حقیقت یاب برای بازدید از تجهیزات هسته یی ایران به این کشور فرستاد. پس از بازدید یک هفته یی این گروه، آژانس اعلام کرد که هیچ مدرکی دال بر وجود برنامه تسلیحات هسته یی در ایران به دست نیاورده است. با تایید فعالیت هسته یی ایران از سوی آژانس برنامه های ایران گسترش پیدا کرد. در سال ۱۹۹۴ ایران قراردادی را برای خرید دو رآکتور ۳۰۰ مگاواتی تولید برق با شرکت ملی هسته یی چین امضا کرد و در پی خرید یک رآکتور پژوهشی آب سنگین برآمد، با این وجود سه سال بعد چین طرح ساخت نیروگاه هسته یی در ایران را لغو کرد.سال ۱۹۹۵ آغاز روند جدیدی از فعالیت هسته یی ایران به شمار می رود که تاکنون نیز ادامه دارد. در این سال ایران برای تکمیل یکی از رآکتورهای بوشهر با روسیه وارد قرارداد شد. فدراسیون روسیه دو سال بعد ۲۰۰ مهندس هسته یی خود را برای ساخت رآکتور آب سبک در بوشهر به ایران فرستاد.روسیه در جهت پیشرفت برنامه های هسته یی ایران پیشنهاد ساخت یک رآکتور تحقیقاتی با استفاده از اورانیوم ۲۰ درصد غنی شده را ارائه کرد. برهمین اساس امریکا در سال ۱۹۹۹ حدود ۱۰ شرکت روسی را به اتهام فروش فناوری هسته یی و موشکی به ایران مورد تحریم قرار داد. همین مساله در روند پیشرفت ساخت نیروگاه بوشهر اختلال ایجاد کرد. برهمین اساس ایران تهدید کرد در صورت تکمیل نشدن به موقع نیروگاه بوشهر قراردادهای هسته یی بعدی را با روسیه منعقد نخواهد کرد.
از طرف دیگر امریکا قانونی را به تصویب رساند که براساس آن شرکت هایی که به برنامه ایران کمک کنند، تحریم خواهند شد. به همین دلیل بود که دو ماه بعد جمهوری چک از تحویل قطعات نیروگاه بوشهر به ایران خودداری کرد. در این بین روسیه رفتار متفاوتی را در پیش گرفت و یک مقام بلندپایه روسیه اعلام کرد روسیه نیروگاه بوشهر را تا سال ۲۰۰۲ تکمیل خواهد کرد. با این وجود نیروگاه بوشهر تاکنون به بهره برداری نرسیده است و دولت روسیه هر بار شرایط جدید و بهانه های جدیدی را مطرح می سازد.اما بحرانی ترین مرحله تاریخ هسته یی ایران از سال ۲۰۰۲ آغاز شد. این سال نقطه عطفی در فعالیت های هسته یی ایران است. پس از این مرحله ایران هزینه های مادی و معنوی بسیاری را در مواجهه با جامعه بین الملل متحمل شده است. در این بین ایالات متحده برخورد دنباله داری را با ایران آغاز کرده است.در سال ۲۰۰۲ امریکا با انتشار تصاویر ماهواره یی از دو سایت هسته یی اراک و نطنز، ایران را به پیگیری برنامه تسلیحات هسته یی متهم کرد. ریشه این افشاگری به گزارش گروه مخالف به نام شورای مقاومت ملی، وابسته به مجاهدین خلق از گروهک منافقین در آگوست ۲۰۰۲ باز می گردد.ایران این اتهام را رد کرد و به آژانس پیشنهاد بازرسی از تجهیزات خود را داد. به دنبال این پیشنهاد، محمد البرادعی در سال ۲۰۰۳ برای اولین بار موضوع هسته یی ایران در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی را مطرح کرد. در بیانیه این شورا درخواست هایی از ایران مطرح شده بود که عبارتند از؛ تعلیق گازدهی نطنز و امضای پروتکل الحاق همکاری بیشتر با آژانس بین المللی انرژی اتمی.پس از این ایران وارد دوره یی از برنامه هسته یی خود می شود که نظارت رژیم های بین المللی بیش از پیش افزایش پیدا کرده است. حرکت و توقف از ویژگی های بارز این دوره از فعالیت های هسته یی ایران است. پس از مذاکرات متعدد و مستمر با آژانس، اتحادیه اروپا نیز به طور جدی وارد مذاکرات می شود به طوری که از سال ۲۰۰۴ به بعد یکی از طرف های جدی و مهم مذاکرات هسته یی با ایران اروپا بوده است. پس از فراز و نشیب های فراوان و مذاکرات هسته یی طرفین نهایتاً پس از گزارش سال ۲۰۰۵ دبیرکل آژانس پرونده هسته یی ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد.
بر این اساس ایران متحمل تحریم های اقتصادی و سیاسی بسیاری از سوی شورای امنیت و به ویژه ایالات متحده شد. گزارش های دبیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی تاثیرات بسزایی در مذاکرات طرف های هسته یی ایران داشته است. آخرین گزارش محمد البرادعی در تاریخ ۱۵ نوامبر ۲۰۰۷ منتشر شد. طبق این گزارش افق روشنی به روی پرونده هسته یی ایران باز شد. بسیاری از ابهامات از پیش باقی مانده طبق این گزارش رفع شد. به عبارت دیگر بر این اساس دلیل ارجاع پرونده هسته یی ایران به شورای امنیت سازمان ملل نقض شد. در بخشی از بند ۴۱ این گزارش آمده است؛«آژانس قادر شده است نتیجه بگیرد که پاسخ های ارائه شده درخصوص برنامه های اعلام شده گذشته سانتریفوژهای P۱ و P۲ منطبق با یافته هایش بوده است. در عین حال آژانس همچنان به تحقیق و تکمیل اقدامات راستی آزمایی اظهارات ایران ادامه خواهد داد. آژانس در نظر دارد طی چند هفته آینده روی موضوع آلودگی و همچنین مطالعات ادعا شده و دیگر فعالیت هایی که می تواند ابعاد نظامی داشته باشد متمرکز شود.» این مساله نشان می دهد که آژانس موضوع سانتریفوژهای P۱ و P۲ را تمام شده می داند چرا که تصمیم گرفته است به موضوعات دیگر بپردازد. بنابراین پایه فلسفه ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت فرو ریخته است. همچنین در دسامبر ۲۰۰۷ نهادهای امنیتی امریکا(NIE) در گزارش دوسالانه خود ۹ صفحه را به پرونده هسته یی ایران اختصاص دادند که ۳ صفحه آن منتشر شد. طبق این گزارش تداوم گفت وگو با ایران نتیجه بخش خواهد بود. به هر حال تحولات هسته یی ایران با فراز و نشیب فراوان همچنان در جریان است. به خصوص اینکه پس از گذشت مدتی سومین قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران صادر شد اما ایران در ۲۰ فروردین سال جاری با برگزاری جشن هسته یی به این قطعنامه هم واکنش نشان داد.

شمس الله عظیمی

منبع : روزنامه اعتماد