بورس نفت در ایران

در خلال ۲۰ سال گذشته، نفت خام از دیدگاه حجم معاملات، بیشترین سهم را در بازار جهانی کالاها داشته است. بازار معاملات نفت خام، در خلال این مدت، از معاملات ساده به بازاری با فعالیت های مالی پیچیده تبدیل شده است. در گذشته فقط معامله گران نفتی در بازارهای نفت فعال بوده اند، در حالی که امروزه سرمایه گذاران زیادی که اساساً ارتباطی با نفت ندارند، مانند بانک ها و سازمان های مدیریت وجوه و سفته بازان، به سرمایه گذاری در بازارهای نفت روی آورده اند تا از ویژگی تغییر پذیری شدید قیمت نفت بهره مند شوند و به سودهای کلانی دست یابند. ارزش هر یک از انواع مختلف نفت خام و فرآورده های نفتی با توجه به تغییرات مستمر عرضه و تقاضا در سطح جهانی و منطقه ای مرتباً تغییر می کند. توسعه معاملات نفت عمدتاً ناشی از تغییرات ساختاری بازار جهانی نفت بوده است. تا قبل از سال ،۱۹۷۳ معاملات نفت در بازارهای جهانی رونق چندانی نداشت زیرا اساساً ضرورتی به معاملات نفتی در سطح گسترده نبود. شرکت های بزرگ نفتی کلیه فعالیت های مرتبط با صنعت نفت را از اکتشاف و تولید گرفته تا پالایش و توزیع بر عهده داشته اند.
معاملات نفتی صرفاً فعالیتی حاشیه ای و بسیار محدود برای بسیاری از شرکت های بزرگ نفتی محسوب می شد که بدان وسیله بتوانند به توازن مطلوبی بین عرضه و تقاضای نفت خام برسند. به بیان دیگر، شرکت های بزرگ نفتی مدیریت همه جانبه بازار نفت را بر عهده داشته اند و لذا نیاز چندانی به بازارهای خارج از قلمروی فعالیت های خود احساس نمی کردند. در چنین وضعیتی، بازارهایی که خارج از حوزه نفوذ شرکت های بزرگ نفتی قرار داشت، نه تأمین کننده اصلی نفت خام برای شرکت های بزرگ نفتی بودند و نه می توانستند نقشی را در مکانیسم قیمت گذاری نفت خام ایفا کند.توسعه سریع معاملات نفت عمدتاً تابع دو عامل است: ملی شدن صنایع بالا دستی نفت در دهه ۱۹۷۰ در خاورمیانه و تغییر پذیری شدید قیمت نفت. عامل دوم تا حد زیادی تابع عامل اول بوده است. گرایش عمومی در اقتصاد جهانی به کاهش مدیریت قیمت و توجه بیشتر به بازارهای رقابتی به ویژه بازار ارز را نیز نبایستی فراموش کرد. با ملی شدن صنایع بالادستی، شرکت های نفتی مجبور شدند نفت خام مورد نیاز خود را مستقیماً از کشورهای تولیدکننده نفت خام خریداری کنند. بدین ترتیب شرکت های بزرگ نفتی وارد بازار معاملات نفت شدند و لذا مبنای فیزیکی معاملات نفت در بازار به سرعت گسترش یافت. در نتیجه، بازار جهانی نفت نقش بسیار اساسی و مهمی را در تعیین قیمت نفت خام به عهده گرفت. حمل و نقل، پالایش، ذخیره سازی، تقاضا، عرضه و ذخایر استراتژیک از مهمترین عواملی است که در شکل دادن عوامل بازارهای نفت خام و سازکار معاملات تأثیرگذار است.
● اهداف راه اندازی بورس نفت در ایران
ایران در بین اعضای اوپک از جایگاه ویژه ای برخوردار است، ویژگی جایگاه مذکور به شرایط مختلفی همچون موقعیت استراتژیک، ذخایر نفتی، میزان تولید، راه های دستیابی به بازارهای بین المللی و همسایگی با کشورهای تولیدکننده در منطقه که به دریای آزاد دسترسی مستقیم ندارند از مؤلفه های مهم آن است. در چنین شرایطی، ایران بر آن شده است تا بورس نفت را تأسیس نماید. دستاوردهای آن بورس عبارتند از:
۱) بورس نفت ایران، در صورت موفقیت، می تواند نقش مثبتی در شفاف سازی و اصلاح ساختار اقتصادی و تجاری ایران ایفا نماید، زیرا بخش های متعددی از اقتصاد نظیر بخش های مالی، بانکی، بیمه، گمرکی، بازرگانی، حمل و نقل، فناوری اطلاعات، اجرایی، قانون گذاری و صنعتی کشور از آن تأثیر خواهند پذیرفت. بورس نفت ایران ضعف این بخش ها را آشکار ساخته و فرایند اصلاح آنها را تسریع خواهد نمود.
۲) در زمینه فرآورده های نفتی و گاز، بورس نفت می تواند کشور را از ارزش افزوده بیشتری برخوردارکند، موجب افزایش تولید ناخالص ملی گردد و موقعیت ژئواستراتژیک ایران را در منطقه و اقتصاد جهانی تحکیم و تقویت نماید.
۳) بورس نفت ایران با انجام مبادلات پایاپای می تواند مورد توجه کشورهای درحال توسعه نیز واقع شود. بسیاری از این کشورها ذخیره ارزی به ویژه دلار کافی ندارند. بورس نفت ایران به آنها اجازه خواهد داد تا با استفاده از تسهیلات کامپیوتری و تسهیلاتی نظیر «Swap» و سایر قراردادهای مشابه، به انجام مبادلات پایاپای بپردازند. با استفاده از این امکانات کشورهای در حال توسعه می توانند کالاهای خود را مستقیماً با نفت خام معاوضه کنند و به این ترتیب هزینه تبدیل ارز و ریسک های ناشی از نوسانات ارزی را به حداقل برسانند و درآمد ارزی محدود خود را صرف امور دیگر نمایند. ونزوئلا از جمله کشورهایی است که در این زمینه فعال بوده و تا کنون چندین قرارداد معامله پایاپای نفت با کشورهای درحال رشد مانند کوبا منعقد نموده است.
۴) با وارد شدن بورس نفت به فرآیند تجارت بین المللی، با توجه به رقابت شدیدی که در تولید و عرضه فرآورده های نفتی، گاز و پتروشیمی وجود دارد، شرکت های ایرانی مجبور به اصلاح فرآیندهای تولید، بهبود سیستم مدیریت و کاهش هزینه های اضافی خود خواهند شد تا بتوانند در رقابت آزادانه با سایر شرکت ها، امکان حضور فعالانه در بورس را داشته باشند. این تحول به سایر بخش ها نیز گسترش خواهد یافت و به آماده سازی کشور برای ورود به فرآیند تجارت جهانی کمک شایان توجهی خواهد کرد.
۵) یکی از اهداف اصلی بورس نفت کاهش ریسک های معاملات نفتی است. قیمت نفت تحت تأثیر عوامل بسیاری دارای بی ثباتی است. این امر، با توجه به سهم عمده صادرات نفت در درآمد دولت، مدیریت اقتصادی کشور را دشوار می سازد. برای مقابله با این مشکل، بازارهای بورس معاملات آتی نفت، با استفاده از ابزارهای مشتقه، ریسک قیمت را پوشش می دهند. تأسیس بورس نفت در کشور این امکان را فراهم می سازد تا با اتخاذ روش ها و مکانیسم های صحیح در این بازار، نوسانات قیمتی در سطح بین المللی تحت تأثیر قرار گرفته و با جهت گیری مناسب به حداقل برسد. قیمت محصولات صنعت نفت را براساس سازوکار بازار منطقی تر سازد، از ظرفیت کشور برای تجارت نفت آسیای مرکزی و خزر استفاده نماید و با تشکیل یک بازار منطقه ای انرژی، ایجاد چارچوب قیمت پایه منطقه خلیج فارس و حتی اوپک به رقابت با قیمت های پایه برنت دریای شمال و تگزاس غربی بپردازد و بر قیمت های جهانی نفت تأثیر بگذارد.
۶) بورس نفت ایران، در صورت موفقیت، ورود کشور به بازارهای بین المللی از جمله پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی را تسهیل خواهد کرد، جذب سرمایه گذاری خارجی و دستیابی به تکنولوژی پیشرفته صنعت نفت را آسان تر خواهد ساخت.
از مزایا و دستاوردهای دیگر بورس نفت برای اقتصاد ایران، می توان موارد زیر را برشمرد:
▪ تشکیل یک بازار منطقه ای انرژی با ابتکار عمل ایران
▪ اطلاع رسانی پیوسته از فرایند تجارت نفت و فرآورده های نفتی در ایران و جلوگیری از انحصاری شدن اطلاعات
▪ جذب سرمایه گذاری خارجی و بالا بردن موقعیت بین المللی ایران
▪ دستیابی به تکنولوژی های اطلاعاتی و نرم افزاری در زمینه بورس نفت و تربیت نیروی انسانی متخصص در این بخش
▪ تأثیر بر سایر بخش های اقتصادی نظیر صنعت توریسم، تجارت و بانکداری
▪ تمایل کشورهای منطقه خلیج فارس به تمرکز معاملات و تجارت نفت در منطقه، بعد ازتحولات ۱۱ سپتامبر۲۰۰۱ و رخدادهای متعاقب آن
▪ گسترش تعامل بین المللی ایران با کشورهای مختلف و شرکت های معتبر جهانی
لازم به ذکر است که اهداف تأسیس بورس نفت را می توان در ۲ بخش جست وجو کرد:
۱) اهداف مرتبط با بورس کالایی
۲) اهداف مرتبط با بورس نفت کاغذی. بنابر این مهمترین این اهداف را می توان به شرح زیر برشمرد:
● اهداف راه اندازی بورس کالایی نفت در ایران
۱) بازنگری به بخش تجارت محصولات پتروشیمی، فرآورده های نفتی و گازی در صنعت نفت.
۲) فراهم آوردن امکان ورود سرمایه گذاران داخلی در بازارهای متنوع تجارت نفت در زمینه های حمل و نقل محصولات نفتی، بازاریابی و مقولات مربوط به تجارت ثانویه نفت (ابزارهای مشتقه)، و محصولات نفتی.
۳) عرضه محصولات پتروشیمی در بورس نفت ایران به عنوان نخستین تجربه در معاملات پتروشیمی در بورس های جهان.
۴) تقویت بازار معاملات تجهیزات صنعت نفت در کشور.
۵) توجه بیشتر به سیستم های حمل ونقل و ذخیره سازی و افزایش توان ملی در بخش انرژی.
● اهداف راه اندازی بورس کاغذی نفت در ایران
۱) فعالیت وسیع بخش غیر دولتی در تجارت نفت.
۲) فراهم آوردن پوشش کامل زمانی بازار جهانی نفت به دلیل موقعیت جغرافیایی و زمانی ایران.
۳) تقلیل ریسک نوسان قیمت نفت، از طریق استفاده از ابزارهای مشتقه.
۴) حضور همزمان ایران در کل بازارهای جهانی نفت با استفاده از تجارت پیشرفته الکترونیکی.
۵) ارتقاء کیفی معاملات نفت و فرآورده ها، همگام با معاملات در سطح جهانی.
● مراحل ایجاد بورس نفت در ایران
خاص بودن بورس نفت ایران به خاطر شرایط زیر است:
▪ تازه کار بودن.
▪ عدم اطمینان مشتریان به بورس نفت ایران در بدو امر.
▪ عدم وجود ساز و کار شناخته شده برای مبادله با خارجیان.
▪ وجود رقبای بالقوه بورس نفت ایران در منطقه.
▪ مسائل ساختاری در اقتصاد ملی.
▪ دوگانگی در قیمت گذاری بعضی از محصولات.
▪ عدم کارآیی نظام بانکی، بیمه و مؤسسات اعتباری.
با توجه به شرایط فوق این حقیقت باید لمس گردد که در این برهه زمانی برای مقابله با مشکلات موجود و ورود قوی به بازار جهانی باید در طراحی و راه اندازی بورس نفت ایران تمام تمهیدات لازم در نظر گرفته شود و به همین دلیل جهت دقت لازم و جلوگیری از هر گونه شتاب زدگی برای اجرای پروژه بورس نفت ایران مراحل مختلفی پیش بینی شده است. به طور خلاصه مراحل پروژه ایجاد بورس نفت را می توان به شرح زیر تقسیم بندی نمود:
▪ مرحله یکم: پیاده سازی سامانه کلی برای انجام معاملات بر روی چند محصول نفتی محدود با در نظر گرفتن محدودیت ها و شرایط کشور.
▪ مرحله دوم: معامله نفت خام کشورهای تازه استقلال یافته.
▪ مرحله سوم: توسعه و گسترش کالایی و ابزاری (کاغذی) معاملات و همچنین جذب عرضه مواد نفتی کشورهای منطقه، از طریق همکاری با کشورهای عضو اوپک در منطقه خاورمیانه.
در ابتدا لازم است به ۲ نکته اصلی برای طراحی و پیاده سازی بورس نفت ایران توجه داشت:
۱) استفاده از افراد خبره و مجرب داخلی و خارجی که در زمینه های مرتبط با بورس نفت از تجربه کافی برخوردار هستند.
۲) ایجاد تسهیلات لازم برای عبور از موانع بوروکراتیک.
در صورت مهیا شدن شرایط فوق، افق برنامه ریزی و چشم انداز این طرح می تواند از معاملات نقدی یک یا چند کالا و یا محصول نفتی آغاز و تا معاملات روی قراردادهای کاغذی توسعه یابد. پیاده سازی طرح بورس نفت ایران از تهیه مستندات لازم برای اخذ مجوز تأسیس شورای بورس شروع و تا راه اندازی ساز و کارهای لازم برای انجام معاملات کاغذی به همراه کلیه سامانه های مرتبط با آن در طراحی توسعه نهایی ادامه خواهد داشت، در این بین توجه به استاندارد سازی کالاها در بدو امر و تأیید آن توسط مؤسسه های بین المللی و تدوین مقررات و ساز و کارهای حقوقی منطبق با موازین جهانی، از جمله کارهایی است که باید با حساسیت و ظرافت در خور برای موفقیت در بازارهای جهانی و جلب مشتریان خارجی به اجرا درآید.
● چالش های تشکیل بورس نفت در ایران
ورود به بورس کالای نفت، گاز و پتروشیمی برای اقتصاد ایران ممکن است همراه با چالش ها و مشکلاتی باشد. مشکلاتی که بیشتر آنها ناشی از آماده نبودن ساختارهای مالی، بانکی، بیمه ای، گمرکی، اقتصادی و تجاری کشور برای ورود به عرصه تجارت جهانی باشد. در واقع این فقط وزارت نفت نیست که باید آمادگی تجارت نفت در عرصه جهانی را پیدا کند، بلکه سایر دستگاه های مرتبط با تجارت نیز می بایستی در هماهنگی کامل با این تجارت باشند و در غیر این صورت پروژه بورس نفت ایران با شکست مواجه خواهد شد.
۱) عدم تفاهم سیاست گذاران و مجریان بورس نفت ایران در مفاهیم بورس نفت. عده ای از صاحب نظران و مسئولین بر بورس فیزیکال و برخی بر بورس معاملات کاغذی تأکید دارند.
۲) در بورس نفت، انواع نفت خام باید بدون محدودیت مقصد عرضه شود. عرضه صرف نفت ایران در این بورس با مشکلاتی همراه است، ازجمله اینکه نفت خام ایران با محدودیت مقصد مواجه است. همچنین تولید نفت در بورس نفت نباید تحت کنترل باشد، درحالی که تولید نفت ایران تابع تصمیمات اوپک و نظام کنترلی آن است. به علاوه، تمام بورس های نفتی دنیا مثل بورس نفت نیویورک، لندن، سنگاپور و توکیو درکشورهای مصرف کننده نفت واقع شده اند. تأسیس بورس نفت در ایران بویژه دشوار خواهد بود زیرا مصرف کنندگان ممکن است نپذیرند که معاملات نفتی را در منطقه کشورهای تولیدکننده نفت، بویژه در ایران انجام دهند.
۳) عده ای از کارشناسان نگرانند که تشکیل بورس نفت ایران با تضعیف بازارهای فیزیکی نفت و تقویت بازارهای کاغذی، موجب تضعیف موقعیت اوپک گردد. در بورس نفت قیمت گذاری نفت خام به بازار واگذار شده و کشورهای تولیدکننده نفت کنترلی بر قیمت ها نخواهند داشت. این کارشناسان نگرانند در شرایط فعلی که اوپک قدرت تعیین قیمت و کنترل بازار را در اختیار دارد شاید طرح تشکیل بورس نفت ایران به نفع تولیدکنندگان نفت نباشد، زیرا شرایط بازار در سال های آینده نامعلوم خواهد بود.
۴) بورس نفت در حقیقت یک بازار مالی آتی محسوب می گردد. این بازار به منظور کاهش ریسک های معاملات نفتی، افزایش انعطاف پذیری و نقدینگی، وجود بازار ثانویه برای تسهیل نمودن معاملات قراردادها و فراهم نمودن ابعاد وسیع تر تجاری برای صنایع نفت در دنیا به وجود آمده که با استفاده از ابزارهای مشتقه، ریسک قیمت را پوشش می دهند.

دکتر آلبرت بغزیان
حسین مقدم

منبع : روزنامه ایران