لایه‌های میانی نفت مخالف بورس

همه در انتظار راه اندازی بورس نفت هستند. بازاری كه از ۲ سال پیش تاكنون در جریان راه اندازی قرار گرفته در هاله ای از ابهام است. چرا؟مقام های مربوط پاسخ شفاهی به این سؤال نمی دهند. آیا دومین تولید كننده بزرگ اوپك در تشكیل بورس نفت شكست خورده است؟ در شرایطی كه تمام مصوبات اجرایی بورس نفت ایران صادر شده موانع راه اندازی این بازار چیست؟ زمان بیشتری لازم است یا كسی حاضر به اعلام خبر توقف این طرح نیست؟
بورس نفت ایران اكنون تنها در حد یك نام باقی مانده است؛ نامی به بلندی یك ساختمان كوچك خالی استیجاری در كیش؛ طرحی كه از برنامه سوم توسعه كشور تاكنون بی هدف دنبال می شود. صاحبنظران فعال بورس های بین المللی عنوان می كنند كه هیچ انتظاری به تشكیل این بورس در ایران نیست. دلایل عنوان شده از سوی این دسته هم كاملاً واضح است. به گفته آنها برخی بازیگران حوزه صادرات نفت و فرآورده ها تمایلی در حمایت از این طرح از خود نشان نمی دهند ضمن آن كه استقبال بین المللی را نسبت به حضور در بازار ایران كاملاً غیرقابل انتظار می دانند.
رئیس جمهور احمدی نژاد سال گذشته رسماً حمایت و پشتیبانی خود را از تشكیل این نوع از تجارت نفت اعلام كرد. طبق روند متعارف، تأییدیه یك طرح مصوب ملی از سوی یك مقام عالی رتبه اجرایی كشور در شرایطی كه با هواداری كمیسیون انرژی مجلس، وزارت خارجه و شورای عالی امنیت ملی همراه شده به چه مؤلفه ای گره خورده است كه گویا اصلاً چنین طرحی وجود نداشته است؟
بورس نفت در تعلیق است، تعلیقی كه كسی نمی داند برمبنای كدام استدلال قانونی و اقتصادی صورت می گیرد. چرا همیشه ایران انگیزه انجام یك كار مثبت را ایجاد می كند اما در اجرا این رقیبان هستند كه كار را آغاز می كنند؟
● كارشكنی درلایه های میانی نفت
بورس نفت دوبی تشكیل شد. راه اندازی این بورس نوپا در شرایطی رقم خورد كه اجرای این طرح یك سال و نیم پس از مطرح شدن تشكیل بورس نفت ایران بود! جای تعجب نیست.رقیبان منافع ملی را بر ملاحظات گروهی ترجیح می دهند.
بورس نفت دوبی با نفت سنگین آغاز به كار كرده است یعنی كالایی كه مصرف كنندگان نفت چندان تمایلی به خرید آن ندارند. امیرنشین دوبی طلا و فلزات را هم به جمع معاملات بورس نفت خود اضافه كرده است چراكه اكنون حجم نفت مورد معامله در بازار دوبی محدود است.
سؤال اینجاست كه آیا ایران نمی توانست همچون امارات، تجارت در اقلام محدود نفت و یا فرآورده ها را آغاز كند.
منتقدین راه اندازی بورس نفت عنوان می كنند كه به دلیل عدم استقبال بین المللی از بورس ایران پیگیری این جریان تنها به مثابه افزایش هزینه فرصت كشور نسبت به تأخیر در پرداختن به سایر بخش های توسعه ای صنعت نفت به جای بورس خواهد بود. این دسته معتقدند نبود بازیگران خارجی چیزی به معنای تشكیل یك تالار معاملات برای شركت نفت نیست. این در حالی است كه بسیاری از صاحبنظران اقتصادی بر این باورند كه ایران در گام اول قادر است محصولات پتروشیمی و به ترتیب سایر فرآورده ها را در جریان تجارت بورس قرار دهد. فرآورده هایی همچون قیر و گوگرد كه نمی تواند چندان ریسكی را متوجه میزبانان ایرانی كند.
ایران می تواند در منطقه امپراتور نفتی باشد؛ اما گویا برای ایجاد این امپراتوری، این امپراتور های كوچك هستند كه كارشكنی می كنند.
در شرایطی كه سران دولتی با روی گشاده به بورس می نگرند پس اینجاست كه معلوم می شود لایه های میانی دولتی چندان موافق تشكیل بورس نیستند.
امپراتوران كوچك مانع از مدیریت ریسك درست، مانع از پیش قراولی ایران در تجارت نفت به جای فروش هستند.
اكنون بهترین پتانسیل منطقه ای در اختیار ایران است. نفت آسیای میانه با حجمی حدود ۳۰۰ هزار بشكه در روز كه از خاك ایران سوآپ و ترانزیت می شود می تواند در بورس ایران مورد معامله قرار گیرد. یادمان نرفته است، هستند كسانی كه هنوز نسبت به اجرای خطوط انتقال نفت خام های منطقه همچون آسیای میانه در حسرت مطلق به سر می برند. وضعیتی كه بر بورس نفت ایران وارد آمده است روزی بسیاری را به حسرت اهمال در تشكیل این بازار خواهد انداخت ‎/
چرا وقتی می توانیم صادرات ۲‎/۵ میلیون بشكه ای خود را در بورس با بیش از ۱۰ بار معامله به ۲۵ میلیون بشكه برسانیم حمایت هایی صورت نمی گیرد؟
برخی منابع آگاه بر این اعتقاد دارند كه مدیریت امور بین الملل شركت نفت شركت بازرگانی پتروشیمی و مدیریت صادرات فرآورده های ویژه در شركت ملی پالایش و پخش هر یك در پدید نیامدن بورس نفت ایران نقش های متفاوتی ایفا كرده اند.
در بورس IPE لندن هر محموله ۵ هزار بشكه ای نفت ۸۰ بار مورد معامله قرار می گیرد و منافع حاصل از دست به دست كردن كاغذ های فروش كالا به بازیگران این بازار می رسد بازیگرانی كه ممكن است داخلی باشند یا خارجی هایی را كه منافعشان به گونه ای به میزبانان بورس برمی گردد.
اما ایران با وجود نقش عمده ای كه در تولید و صادرات دارد هنوز در حوزه تجارت وارد نشده است.
ما یاد نگرفتیم كه تجارت را جایگزین فروش كنیم بویژه آنكه این حركت می تواند ابزار مناسبی برای تشكیل اوپك گازی باشد؛ چرا كه مؤلفه تعیین قیمت گاز هنوز مهمترین چالش تولیدكنندگان و مصرف كنندگان جهانی است.
عده ای فكر می كنند كه تشكیل بورس كالایی نفت یعنی جدا شدن تمام این عملیات از كنترل وزارت نفت و بدین جهت است كه مخالفت ها و سنگ اندازی ها همچنان ادامه دارد.
● نقش ضعیف سازمان بورس
هدف از تشكیل سازمان بورس ساماندهی ۴ بازار ارز، پول، كالا و سرمایه بود.
اما گویا سازمان بورس بیش از آنكه به فكر بهینه كردن كاركرد ۴ بازار اصلی باشد بیشتر متوجه بازار سرمایه است چرا كه تشكیل بورس نفت را به عنوان یك بورس كالایی به عنوان رقیبی در مقابل بازار سرمایه می داند.
دلیل این نقش هم كاملاً پیداست: وقتی بازار سرمایه سقوط می كند سرمایه ها به سمت بازار كالا روانه خواهد شد به هر صورت پول به عنوان یك بازیگر در مجامعی حضور می یابد كه بیشترین نرخ بهره به آن تعلق گیرد. سازمان بورس متولی ساماندهی ۴ بازار اصلی است، پیشنهاد می شود نقش اصلی این سازمان گاه گاهی به فراموشی سپرده نشود.
گویا همان طور كه بانك ها بازار غیرمتشكل پولی را رقیب یا تخریب كننده فعالیت خود می دانند بازار سرمایه هم «كالا» را رقیب جدی خود تلقی كرده است.
در حالی كه هر ۴ بازار ارز، پول، كالا و سرمایه می تواند هر یك تشنجات بازار را سامان دهند، وزارت اقتصاد، این معمار اقتصاد ملی هم علیرغم تأكید رئیس جمهور همچنان راه خود را ادامه می دهد.
● راهكار
پیش بینی می شود با تأكید مقام های ارشد دولت و وجود موانعی در ایجاد بورس نفت، اكنون وقت آن رسیده است كه كمیته ای مستقل با حكم رئیس جمهور و زیر نظر وی برای ادامه پیگیری تشكیل بورس نفت تشكیل شود.
این جریان به ناسازگاری نهادهای واسط و لایه های میانی دولت كه راه اندازی این بورس را در مخاطره با منافع خود می دانند پایان خواهد داد. نفت آسیای میانه در اختیار ایران است. بازاری بكر و ویژه. با احتساب این میزان نفت و نیز حجم محموله های صادراتی كشور می توان گفت كه ایران به راهبری روزانه ۳ میلیون بشكه نفت در بازار پرنوسان جهانی دست خواهد یافت.
روسیه و تركیه در كمین نفت آسیای میانه نشسته اند.
ثانیه ها برای تشكیل بورس این دو كشور پیش می رود و رو به پایان. بهتر است كه ایران كمی به فكر حال خود باشد.
● عملكرد بورس های نفتی جهان
در بورس ها چه اتفاقی رخ می دهد؟ لزوم داشتن یك بورس چیست؟
در حال حاضر بزرگترین بازار فروش نفت خام در لندن، نیویورك و سنگاپور مستقر است. البته نفت خام و فرآورده های پالایشی همچون بنزین و نفت حرارتی در سراسر جهان خرید و فروش می شود اما نرخ معاملات در دیگر بازارها عمدتاً زیر تأثیر نرخ بهای نفت های پایه در بورس های لندن و نیویورك تعیین می شود.
در پی تأمین بازارهای معاملات نفتی، انواع معاملات نفت شامل معاملات تك محموله، خرج دررفته و سلف گسترش فراوانی پیدا كرد؛ بدین ترتیب شرایطی پدید آمد كه به واسطه آن محموله های مختلف نفت و فرآورده های نفتی پیش از آن كه هرگونه مبادله فیزیكی و یا خرید و فروش واقعی روی آن صورت گرفته باشد میان معامله گران و واسطه های در بورس های نفتی داد و ستد می شود.
یكی از نتایج بارز چنین تحولی كاهش شدت همبستگی میان عرضه نفت و قیمت آن در بازار به حساب می آید. این پدیده موجب شد در كنار بازار فیزیكی نفت، گونه تازه ای از عرضه و تقاضا در تجارت بین المللی نفت ظاهر شود.
در بورس های نفتی به طور معمول معامله گران به گمانه زنی درباره رفتار بازیگران بزرگ بازار و یا تحولاتی كه ممكن است به عرضه و تقاضای نفت و فرآورده های آن تأثیر بگذارد دست می زنند به این ترتیب بهای نفت پایه در این بورس ها به صورت لحظه ای و براساس گمانه زنی های محافل بازار صورت می گیرد؛ به همین علت است كه در این بورس ها حتی حوادث كوچكی كه بر عرضه یا تقاضا تأثیر بگذارد به سرعت بهای نفت مورد معامله را تغییر می دهد.
از آنجا كه بورس های لندن و نیویورك در كشورهای مصرف كننده قرار دارند و قیمت نفت پایه این بورس ها نیز در كشورهای مصرف كننده تعیین می شود تأثیرگذاری این بورس ها بر بهای نفت در بازار به معنای تضعیف توان تأثیر گذاری كشورهای عمده تولید كننده اوپك و غیر اوپك است.
در این شرایط یكی از مشكلاتی كه پدید می آید این است كه در صورت افزایش قیمت نفت بخش قابل توجهی از سود حاصل از افزایش بهای نفت به جیب معامله گران نفتی در بازارهای بورس نفت خواهد رفت. بورس های نفتی قادرند به امنیت عرضه در برابر شركت های نفتی كمك كنند. یكی دیگر از آثار مربوط به فعالیت بورس های نفتی تضعیف نظام قیمت های رسمی و پایه اوپك و تقویت سازوكار قیمت گذاری نفت براساس قیمت نفت های شاخص در بازار به حساب می آید.
در حال حاضر نفت خام برنت دریای شمال به عنوان نفت پایه برای تعیین دوسوم معاملات نفتی جهان مورد استفاده قرار می گیرد. در آمریكا نیز نفت وست تگزاس اینترمیدیت (WTI) به عنوان نفت پایه در بورس نیویورك انتخاب شده است و به طور معمول بهای نفت خامی كه به این كشور به عنوان بزرگترین مصرف كننده نفت فروخته می شود از طریق این نفت پایه تعیین می شود. حال ممكن است بپرسید این روند چه نتیجه ای در بر دارد؟
باید گفت كه تعیین قیمت نفت خام در این ۲ كشور یعنی آمریكا و انگلستان كه جزو بزرگترین مصرف كنندگان نفت نیز هستند قدرت تأثیرگذاری تولید كنندگان عمده از جمله كشورهای حوزه خلیج فارس را در تعیین قیمت مورد دلخواه خود بسیار كمتر و كمرنگ تر می كند چراكه آنها با بازیگری فعال در بازار، روند قیمت ها را به سطوح مورد انتظار خود سوق می دهند.
با آغاز به كار بورس دوبی در شرایطی كه به زودی تمام معاملات نفتی این كشور به این بازار راه خواهند یافت و نیز در آینده نزدیك، اعلام یكباره بورس نفت روسیه در فهرست بازارگردانان جهانی، كم و بیش شرایط به نفع تولید كنندگان هم رقم خواهد خورد؛ البته شرایطی كه از بازیگری فعال ایران خالی است. بورس نفت را احیا كنید.‎

كیوان سرافرازی

منبع : روزنامه ایران