نفوذ به دژ دلار

دلار ارز غالب در اقتصاد جهانی به شمار می آید و تاكنون نیز در برابر چالش های مختلف و رقیب تراشی ها مقاومت كرده است. در مسأله راه اندازی بورس نفت ایران پیش از آنكه به ساختار و شرایط چگونگی كاركرد این بورس توجه شود به احتمال مبادله نفت بر حسب یورو در آن توجه شده است و تنی چند از كارشناسان بین المللی مبادله نفت بر اساس یورو در بورس ایران را آغازگر دوران افول شدید دلار دانسته اند، حال آنكه دلار چندین دهه است كه بر مبادلات نفت و دیگر مواد خام مهم جهان سایه افكنده است. مقاله زیر به بررسی اثرات واقعی و تئوریك راه اندازی یك بورس نفت مبتنی بر یورو بر جایگاه دلار در نظام اقتصادی جهان پرداخته است.
از زمانی كه نیكسون، رئیس جمهور آمریكا استاندارد طلا را كنار گذاشت و نرخ ارز «دلار» را جایگزین آن در مبادلات ساخت، اعضای اوپك نیز پذیرفتند كه نفت را فقط بر حسب دلار به فروش برسانند. این امر موجب گسترش و سلطه سریع دلار در بازارهای جهانی شد و اكنون ذخایر خارجی بانك های مركزی در سراسر دنیا از دلار تشكیل شده است.
هم اكنون با احتساب نفت ۷۰ دلاری و عرضه و تقاضای روزانه بیش از ۸۰ میلیون بشكه نفت، ارزش مالی طلای سیاه در هر روز به ۶/۵ میلیارد دلار می رسد و با توجه به رقم چشمگیر فوق، هیچ تعجبی ندارد كه خریداران و فروشندگان نفت تمامی راه ها را برای افزایش سهم خود از درآمدهای بالقوه و بالفعل نفت بیازمایند. درآمد ماهانه نفت در جهان (برحسب معاملات ۲۰ روزه در ماه) به ۱۱۰ میلیارد دلار می رسد كه یك سوم آن روانه كشورهای عضو اوپك می شود، كه این سؤال را در پی دارد كه این همه پول كجا می رود؟ بر اساس آمارهای اخیر وزارت خزانه داری آمریكا اعضای اوپك تاكنون فقط ۱۲۰ میلیارد دلار دارایی های مستقیم دلاری دارند كه تقریباً نیمی از آن اوراق بهادار و نیمی دیگر اوراق قرضه آمریكایی است. بر اساس گزارش بانك مركزی سانفرانسیسكوی آمریكا، ذخایر ارزی كشورهای جهان در حال تنوع است و موقعیت دلار در بسیاری از كشورهای جهان در حال افول است. چین غول اقتصادی جدید جهان به طور رسمی اعلام كرده است بخشی از دارایی های فاركس خود را (از طریق ایجاد ذخایر استراتژیك نفت) از دلار به نفت تبدیل خواهد كرد.
قیمت نفت و نوع پرداخت آن برای كشورهای صادركننده نفت از اهمیت حیاتی برخوردار هستند. مهمترین مسأله برای صادركنندگان نفت، ناتوانی آنها در اثرگذاری بر قیمت نفت صادراتی خودشان است. بخش اعظم درآمد نفت به جیب عرضه كنندگان نفت و فرآورده های نفتی به مصرف كنندگان نهایی می رود و نه تولیدكنندگانی همچون ایران، روسیه و یا عراق. این بورس كالای نیویورك و بورس بین المللی نفت لندن هستند كه تعیین می كنند نفت سبك ایران و یا نفت سنگین عربستان چقدر می ارزد و آنها هستند كه برای نفت كشورهای مختلف، قیمت تعیین می كنند. به علاوه، نحوه قیمت گذاری نفت بیش از آنكه به كیفیت نفت و محل تحویل آن بستگی داشته باشد، توسط بورس بازی ها و دلال بازی های حاكم بر بورس ها تعیین می شود، حال آن كه این بورس بازی ها هیچ گاه نباید عامل واقعی قیمت باشند.
ارز مورد مبادله، دیگر شاخصه تجارت نفت است. به طور سنتی قیمت نفت كشورهای مختلف توسط دلار ارزش گذاری و مبادله می شود. البته از هر نوع ارزی می توان برای پرداخت ها استفاده كرد، اما ارزش گذاری و قیمت گذاری نفت همواره بر حسب دلار انجام گرفته است. در این وضعیت، هم فروشندگان و هم مصرف كنندگان ترجیح می دهند كه به منظور اجتناب از هزینه های اضافی تراكنش های مالی، همواره از دلار برای مبادله نفت استفاده نمایند. در واقع، این سیستم قیمت گذاری نفت (و البته دیگر مواد خام مهم) است كه وضعیت دلار آمریكا به عنوان ارز حاكم بر ذخایر ارزی كشورهای جهان را تثبیت كرده و می كند. با این وجود، تغییرات اخیر در آرایش نیروهای بازار نفت كه با كسری تجاری و كسری بودجه عظیم و بی سابقه آمریكا و تقویت روزافزون یورو همراه شده است، تلاش های مختلفی را برای ایجاد تغییرات جدی در عرصه سیاست و اقتصاد جهانی به دنبال داشته است. برخی كارشناسان معتقدند كه آمریكا به این دلیل به عراق حمله كرد كه صدام حسین در برنامه نفت در برابر غذا خواستار دریافت یورو به جای دلار شده بود. در سپتامبر ۲۰۰۰ صدام حسین اعلام كرد كه عراق دیگر برای نفت صادراتی خود در چارچوب برنامه نفت در برابر غذا، «دلار» قبول نمی كند.
وی همچنین خواستار تبدیل ۱۰ میلیارد دلار از حساب ذخایر عراق نزد سازمان ملل به یورو شد. «ویلیام كلارك»، كارشناس مسائل امنیتی و محقق مسائل ارز نفتی، معتقد است كه تصمیم صدام حسین برای مبادله نفت بر حسب یورو موجب واژگونی حكومت وی توسط آمریكا شد. البته كلارك خاطرنشان می كند كه تصمیم صدام صرفاً یك تصمیم سیاسی و برای ضربه زدن به آمریكا بود، اما نهایتاً موجب تقویت دریافتی های عراق در عصر پایانی صدام به علت افزایش ارزش یورو در برابر دلار شد، هر چند كه واژگونی رژیم صدام حسین تمام شد. اما زمانی كه ناوگان هوایی آمریكا به بغداد حمله كرد و عراق اشغال شد، نفت عراق مجدداً به دلار فروخته شد.
برخی كارشناسان همچون كلارك معتقدند كه جنگ عراق، آخرین جنگی نبود كه آمریكا برای ثبات «دلارهای نفتی» و یا «نفت دلاری» به راه انداخت. امسال ایران بورس نفت خود را راه اندازی خواهد كرد كه مبادلات نفت و فرآورده های نفتی در آن به یورو و نه دلار انجام خواهد شد. این طرح، نگرانی جدی جامعه نفت خصوصاً در آمریكا را به دنبال داشته است. دلایل بسیاری وجود دارد كه بازار معاملات نفتی ایران خیلی سریع می تواند به رقیب بورس های لندن و نیویورك تبدیل شود. بیش از یك سوم صادرات نفت ایران به كشورهای اروپایی است، ایران در نزدیكی بزرگترین واردكنندگان نفت و گاز جهان یعنی اروپا، هند و چین قرار گرفته است و ایران با ۱۳۰ میلیارد تن ذخایر قطعی نفت، ۱۰ درصد كل ذخایر جهانی را در اختیار دارد.
تولیدكنندگان بزرگ نفت در آمریكای لاتین خصوصاً ونزوئلا نیز از فروش نفت به یورو حمایت می كنند. كشورهای حاشیه خلیج فارس، روسیه و چین، نیز نسبت به مبادله نفت به یورو بی میل نیستند. طی سه سال اخیر تهران از فروش نفت خود به آسیا و اروپا بر حسب یورو سخن گفته است. شكی نیست كه مبادله نفت بر حسب یورو جایگاه دلار در ذخایر ارزی جهان را به مخاطره خواهد انداخت. اما این سخن كه روی آوردن ایران به مبادله نفت بر حسب یورو سلطه دلار در اقتصاد جهانی را نابود می كند، سخن احمقانه ای است، زیرا نفت می تواند بر حسب یك واحد پول قیمت گذاری شود و پرداخت ها به واحد پول دیگری صورت بگیرد. با توجه به شرایط فعلی به نظر می رسد كه با توجه به ضعف ساختاری اقتصادی ایران، در صورت راه اندازی بورس نفت ایران، حجم فروش و مبادله نفت در آن بسیار اندك باشد.
افزون بر این، مبادلات عمدتاً به صورت قرارداد كاغذی صورت خواهد گرفت و نه عرضه واقعی نفت. آنچه كه واقعاً می تواند بر ارزش دلار اثر بگذارد و موجب تغییر در ذخایر ارزی كشورها شود، روی آوردن اكثر قریب به اتفاق خریداران و فروشندگان واقعی به واحد پولی به جز دلار در پرداخت ها خواهد بود. آغاز به كار یك بورس نفتی مبتنی بر دلار به خودی خود بر دلار و ارزش برابری آن با دیگر ارزها اثری نخواهد گذارد و بلكه پرداخت های عظیم (همچون مورد عراق) به یورو به جای دلار می تواند بر ارزش دلار تأثیر بگذارد و در چنین صورتی است كه انحصار دلارهای نفتی تضعیف خواهد شد و متعاقباً اقتصاد آمریكا نیز آسیب خواهد دید. اما در شرایط كنونی، دلار به عنوان ارز غالب در مبادلات نفتی هیچ گونه تهدید محسوسی را احساس نمی كند. حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد صادرات جهان و ۶۰ درصد ذخایر ارزی كشورهای دنیا بر اساس دلار است.همچنین ۸۰ درصد كل مبادلات ارزی و ۷۰ درصد كل اعتبارات بانكی در سطح دنیا نیز تحت كنترل دلار قرار دارند. كارشناسان خبره مالی روسیه به عنوان یكی از بزرگترین اقتصادها و تولیدكنندگان نفت و گاز جهان، تاكنون نسبت به احتمال شكستن انحصار دلار در بازار نفت، با شك و تردید نگاه كرده اند. «ویكتور گراسچنكو» رئیس سابق بانك مركزی روسیه در این زمینه معتقد است: «اگر شما بخواهید در بازار نفت به تجارت بپردازد، بی گمان از دلار استفاده خواهید كرد. من معتقدم كه طی ۱۰ سال آینده هیچ كس نفت را بر حسب یورو، روبل، یوآن و یا هر ارز دیگری قیمت گذاری نخواهد كرد و قیمت نفت در هر صورت و با توجه به حجم اقتصاد آمریكا بر اساس دلار تعیین خواهد شد و فقط چین می تواند به ارزی به غیر از دلار روی بیاورد.» به هر حال هم اكنون قیمت نفت بر اساس دلار تعیین می شود و نه یورو. به همین دلیل، ترجیح هر گونه قرارداد نفتی به دلار است مگر اینكه فرآیند «پرداخت»در یك مبادله نفت بر اساس یورو انجام گیرد. در صورتی كه قیمت گذاری محموله های عظیم نفت بر حسب یورو آغاز شود، قراردادهای یورویی نفت نیز منعقد خواهد شد. كارشناسان كشورهای صادركننده نفت مدت ها است كه درباره ضرورت ایجاد فضایی برای اثرگذاری بر قیمت های جهانی نفت صحبت می كنند.
در شرایط فعلی و با تغییرات صورت گرفته در بازارهای مالی و ارزی جهان، وظیفه فوق از اولویت بیشتری برخوردار شده است. اصلاحات مؤسسات مالی جهانی همچون صندوق بین المللی پول و بانك جهانی به زودی كامل خواهد شد. بسیاری از كارشناسان این اصلاحات را اصلاح سیستم حاكم «برتون وودز» بر مدیریت پولی جهان می دانند كه بر بهبود شاكله قیمت گذاری نفت تمركز دارد.
اخیراً روسیه نیز اقداماتی برای كاهش وابستگی به دلار در مبادلات نفتی انجام داده است و به منظور افزایش نقش مسكو در قیمت گذاری نفت اقدام به مبادله داخلی نفت بر حسب روبل نموده است. ولادیمیر پوتین - رئیس جمهور این كشور- نیز پیشنهاد كرده است كه صادرات عمده روسیه همچون نفت و گاز در داخل كشور بر حسب روبل مبادله شوند. هدف از پیشنهاد وی تشویق مصرف كنندگان عمده انرژی روسیه به اندوختن ذخایر ارزی روبل به منظور خریداری از بازار روسیه است. این امر موجب تقاضای جهانی برای روبل روسیه خواهد شد و روبل نیز همچون یورو و دلار در بازارهای خارجی نیز مورد استفاده قرار خواهد گرفت. پوتین از دستور خویش هدف تقویت جایگاه روبل در جهان را در اندیشه دارد، اما «دستورات»، هیچ گاه در اقتصاد بازار كارایی ندارند. لندن و نیویورك به طور سنتی مراكز مبادله مواد هیدروكربوری در سطح جهان بوده اند. تلاش های ایران، عراق و شاید در آینده ونزوئلا برای قیمت گذاری نفت بر حسب یورو، تراز عرضه-مصرف نفت در بازار را تغییر نخواهد داد و هیچ گاه این سه كشور را به مراكز تجارت جهانی نفت یا مراكز تعیین فرمول قیمت گذاری نفت تبدیل نخواهد كرد. با این وجود نباید فراموش كرد كه با پیوستن روسیه به متقاضیان اصلاحات در سیستم قیمت گذاری و پرداخت نفت در بازارهای جهانی، انحصار دلار دیگر یك دیوار غیرقابل نفوذ نخواهد بود و زمانی كه مبادله نفت بر حسب ارزهای دیگر آغاز شود، تسلط دلار بر بازار نفت نیز پایان خواهد پذیرفت.
●حالت خوش بینانه
در این زمینه نشریه بیزینس ویك معتقد است كه هرچند بورس نفت ایران برای به بهره برداری رسیدن و كسب توان رقابت با بورس های لندن و نیویورك راهی طولانی و دشوار در پیش دارد، اما از لحاظ تئوریك پیامدهای منفی برای اقتصاد آمریكا در پی خواهد داشت. كارشناسان بازار معتقدند در صورتی كه بازار بورس ایران موفق شود و یا اینكه ایران صرفاً تقاضای مبادله نفت بر اساس یورو كند، بانك های مركزی كشورهایی كه در این بورس فعال شوند، به تدریج مجبور خواهند شد كه بخشی از ذخایر دلاری خود را به یورو تبدیل كنند، كه این امر به كاهش ارزش دلار و نقش مبادلاتی آن در بازارهای بین المللی منجر خواهد شد.
مبادلات نفت در سطح جهان در شرایط كنونی تحت كنترل دلار است وچه به صورت فروش مستقیم میان تولیدكنندگان و مصرف كنندگان و چه به صورت عرضه در بازارهای بورس لندن و نیویورك، تمامی مبادلات بر حسب دلار انجام می شوند. اگر روزی تولیدكنندگان بزرگ نفت جهان «اجازه بدهند» و یا در حالت بدتر از خریداران نفت «بخواهند» كه بابت نفت به آنها یورو بدهند، در آن صورت شكی نیست كه از ارزش دلار كاسته خواهد شد كه بی گمان به ضرر منافع اقتصادی آمریكا خواهد بود. به علاوه، اگر اعضای اوپك تصمیم بگیرند كه دیگر به جای نفت فروشی خود دلار طلب نكنند، دلار موقعیت خاص خود در ذخایر ارزی جهان را از دست خواهد داد. اگر دلار موقعیت خاص خود در ذخایر ارزی جهان را از دست بدهد، آمریكا مجبور خواهد شد كسری حساب جاری عظیم خود را با مازاد تجاری اش خنثی كند كه این امر فشارهای تورمی را در این كشور شدیداً افزایش خواهد داد. اما تمامی برآوردهای فوق بر این پیش شرط استوار است كه روی آوری از دلار به یورو به صورت عظیم و در سطح چندین كشور صورت گیرد و نه اینكه فقط به یك بورس تازه از راه رسیده همچون بورس نفت ایران محدود شود. البته در صورت تحقق شرایط فوق، افزایش قیمت نفت و قدرت یافتن یورو در عرصه معاملات نفتی تنها یك بازنده خواهد داشت: آمریكا. این كشور با داشتن ۵درصد جمعیت جهان یك سوم كل نفت تولیدی دنیا را مصرف می كند. مبادله واقعی نفت بر حسب یورو به كشورهای اروپایی و شركای تجاری آنها سود فراوانی خواهد رساند و احتمال نفوذ آمریكا بر اوپك را نیز كاهش خواهد داد.

ترجمه: حسین لطفی
منبع: مركز مطالعات انرژی آكادمی علوم روسیه

منبع : روزنامه همشهری