فوبیای تحزب

۱) حكومت‌های موجود در جهان امروز را در یك تقسیم بندی كلی می‌توان به دو نوع تقسیم كرد؛ حكومت‌های استبدادی كه برای مردم و رأی آنان جایگاهی قائل نیستند و حكومت‌های دموكراتیك كه به دموكراسی به مفهوم حاكمیت مردم بر سرنوشت خویش ملتزم‌اند و برای مردم و رأی آنان در مقام عمل احترام قائلند.
امروزه دموكراسی به مفهوم تفكیك قوا و ابتنای واقعی تمامی اركان حكومت بر رأی مردم به عنوان بهترین شیوه حكومتی به یك نرم جهانی تبدیل شده و مقبول تمامی انسان‌های بدون غرض و مرض است و برای دموكراسی علی‌رغم سوء‌استفاده‌هایی كه ممكن است از آن بشود و تمامی نقاط ضعف آن، هیچ بدیلی جز استبداد وجود ندارد.
۲) بدون تردید احزاب و سازمان‌های سیاسی و مطبوعات دو ركن ركین دموكراسی هستند كه بدون آنها سخن گفتن از مردم‌سالا‌ری و دموكراسی، فقط به درد موضوع انشای سر كلا‌س درس می‌خورد. حزب به معنای گروه و دسته سیاسی، مفهومی است مدرن و تحزب از دستاوردهای تمدن جدید و تجربیات بشر در باب حكومت و اداره جامعه است و به عبارت دیگر دموكراسی به معنای مردم‌سالا‌ری و حاكمیت مردم بر سرنوشت خویش در نهایت چیزی جز رقابت حزبی نیست. ‌
۳) براساس تجربیات و دستاوردهای دانش بشری، برای ایجاد جامعه‌ای عاری از استبداد و استثمار و برقراری حاكمیت مردم و جلوگیری از خشونت و انتقال آرام قدرت بر اساس خواست عمومی، تشكیل احزاب توسط مردم، ضرورتی است انكارناپذیر.
امروزه احزاب، كاركرد ایجاد همبستگی عمومی به منظور هدایت آنان به سوی جامعه مطلوب را برعهده دارند و به عبارتی احزاب، <مدارس دموكراسی> هستند و بار مسوولیت سنگین تربیت سیاسی ملت را بر دوش می‌كشند. در این مدارس، افراد، چگونگی تعامل با دیگران در درون حزب و بیرون از آن، فراتر رفتن از خواسته‌های فردی و تمكین در تقابل رأی اكثریت، توجه به افكار عمومی وعقاید گوناگون، بالا‌ بردن سطح ظرفیت‌ها در باب مدیریت و قبول مسوولیت و... را می‌آموزند كه بدون این امور، امكان تدبیر امور جامعه و كشور به ویژه در عصر جدید امكان پذیر نیست.
۴) اندك تأملی در تعالیم دینی، جای هیچ‌گونه شبهه‌ای را در خصوص ضرورت تأسیس احزاب، از منظر درون دینی هم باقی نمی‌گذارد. تأسیس احزاب، از باب ضرورت اهتمام به امور مسلمین و امر به معروف و نهی از منكر، امری ضروری و واجب است. در تعالیم دینی آمده است كه: <من اصبح و لم یهتم بامورالمسلمین فلیس بمسلم؛ هر كس كه صبح كند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست.> امر به معروف و نهی از منكر هم چه در ابعاد فردی و چه نسبت به ساختار دینی، اخلا‌قی و تلا‌ش برای اصلا‌ح امور جامعه، واجب موكد و یكی از فروع دین است و برای انجام این فریضه الهی باید مقدمات و زمینه‌ها‌ی آن را بر اساس وجوب عقلی مقدمه واجب فراهم آورد و بدون تردید در عصر جدید، اهتمام به اصلا‌ح امور و امر به معروف و نهی از منكر به مفهوم واقعی، بدون حركت به سوی تحزب و تشكیل احزاب قدرتمند توسط افراد مومن، آگاه و صالح و همبستگی آنان، هماهنگ با شرایط زمان و مكان، ممكن نیست. تشكیل احزاب صالح و قدرتمند هم در دوران فقدان صلا‌حیت حاكمان و هم در صورت صالح بودن آنان، ضروری و واجب است؛ زیرا احزاب قدرتمند و متدین در صورت عدم صلا‌ح كارگزاران حكومت در مقابل انحرافات و تعدیات آنان می‌ایستند و در اصلا‌ح آنها می‌كوشند و در صورت صلا‌ح كارگزاران حكومت با سامان دادن انرژی ها و پتانسیل‌های موجود در جامعه از آنها برای رشد و ترقی و ارتقای حكومت و جامعه استفاده می‌كنند و مانع پیدایش فساد در سیستم می‌شوند. و اهتمام به اصلا‌ح امور مسلمانان و تلا‌ش برای ارتقای وضعیت حكومت و جلوگیری از پیدایش فساد در آن، امری است كه حتی در حكومت پیامبر و امام معصوم(ع) نیز لا‌زم و واجب است و پیامبر اكرم(ص) و علی(ع) هم در صدر اسلا‌م از همبستگی عشیره‌ای برای این منظور استفاده می‌كردند.
۵) تحولا‌ت سیاسی چند دهه بعد از انقلا‌ب اسلا‌می و فراز و نشیب‌های آن، جای تردیدی برای فعالا‌ن عرصه سیاست باقی نگذاشته كه تشكیل احزاب سیاسی به عنوان پیش نیاز توسعه سیاسی یك ضرورت انكار ناپذیر است. فقدان احزاب صالح و قدرتمند، موجب برخی از نابسامانی‌های عدیده در عرصه اداره امور جامعه و آسیب‌های جدی به منافع ملی و عمومی شده است. این امر موجب شده است كه بعضا برخی از محافل قدرت و ثروت حتی آرای مردم را به بازی گیرند و با سوء‌استفاده از مطالبات مردم بر مسند قدرت تكیه زنند، بدون این‌كه در قبال مردم و خواسته‌های آنان پاسخگو باشند. فلذا باید با تأسیس احزاب قدرتمند و تقویت آنان به تربیت سیاسی ملت همت گماشت و مانع توفیق پوپولیسم در باب فریب مردم و افكار عمومی شد. ‌
۶) اما مهم تر از بحث ضرورت تشكیل احزاب، آسیب شناسی حزب در ایران است كه مدت‌های مدیدی است توجه صاحبنظران را به خود مشغول كرده است. برخی ضعف‌ها، غفلت‌ها و سوء‌استفاده‌های داخلی و خارجی از مقوله تحزب، نوعی حزب گریزی را در میان توده‌های مردم و حتی بعضا نخبگان دامن زده است كه می‌توان از آن با عنوان <فوبیای تحزب> یاد كرد. <فوبیا> به معنای <ترس موهوم> از یك امر خیالی و یا حتی واقعی است. اندك تأملی در روانشناسی رفتاری ما ایرانیان، نشانگر آن است كه ما از كار جمعی و گروهی گریزان هستیم و معمولا‌ می‌كوشیم كه در عرصه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ... به صورت منفرد عمل كنیم. در این میان، كار حزبی از پیچیدگی و دشواری‌های بیشتری برخوردار است و تحمل بسیاری را می‌طلبد و به همین علت است كه برخی از تحزب گریزانند و مخالفت با آن را یك ارزش می‌دانند، در حالی كه این حركت نه تنها یك ارزش نیست، بلكه یك ضد ارزش است.
۷) عوامل متعدد فكری و رفتاری همچون مطلق‌بینی و مطلق‌خواهی، (تمامیت‌خواهی) در پیدایش این شیوه رفتاری نقش داشته است كه بازگشت عمده آن به حاكمیت استبداد تاریخی در كشور ماست. استبداد كهن، نوعی مطلق‌بینی را كه ناشی از نوعی خود شیفتگی(نارسیسم) است، در میان ما موجب شده است، در نتیجه ما به جای <همه با هم> به <همه با من> می‌اندیشیم. اكثریت ما اعم از حاكمان و محكومان، به نوعی مطلق‌بینی دچار شده‌ایم و معمولا‌ دنیا را به صورت مطلق یا سیاه و یا سفید می‌بینیم و به هیچ منطقه خاكستری هم قائل نیستیم و به طریق‌اولی، خود را در جانب حق و سفید می‌پنداریم. این شیوه تفكر و رفتار یكی از مهم‌ترین موانع كار جمعی است كه تحزب بدون آن هرگز محقق نمی‌شود و معنای محصلی ندارد. ‌
مضاف بر مطلق‌بینی و تمامیت خواهی از خصلت‌های منفی فردی همچون خودبینی، خودخواهی، منفعت طلبی و برخی دیگر از رذایل اخلا‌قی می‌توان به عنوان موانع كار جمعی و تحزب نام برد. در نتیجه این نوع تفكر و رفتار و خصائل اخلا‌قی منفی است كه ما در عرصه‌های مختلف اعم از خانواده، روابط زناشویی، خانوادگی، فامیلی ، اجتماعی و سیاسی به مثابه یك مستبد عمل می‌كنیم و خواهان اطاعت بی‌چون چرای دیگران از خود هستیم.
‌ لذا باید قبل از هر چیز به اصلا‌ح این تفكر و رفتار و درمان این خصائل منفی خویش بپردازیم تا مانع گل‌آلود شدن آب از سرچشمه شویم؛ زیرا اگر این بیماری را درمان نكنیم، حتی اگر براساس انتخابی دموكراتیك و آرای اكثریت قریب به اتفاق توده مردم هم به حكومت برسیم، نمی‌توانیم دموكراتیك عمل كنیم و نوعی دیكتاتوری دیگر را حاكم می‌كنیم و خواستار اطاعت مطلق و بی‌چون و چرای مردم از خود می‌شویم و در دراز مدت، حمایت اكثریت را به علت این شیوه فكری و رفتاری از دست می‌دهیم.
۸) برای درمان این بیماری و جلوگیری از آسیب‌ها و زیان‌هایی كه از این ناحیه متوجه ما می‌شود، باید از یك‌سو به اصلا‌ح فكری و از سویی دیگر تحولی درونی بیندیشیم؛ زیرا به تصریح قرآن كریم: <ان الله لا‌ یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم؛ خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر این‌كه خود به تغییری درونی نائل آیند.> یكی از بارز‌ترین مصادیق دستور صریح قرآنی: <لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون؛ هرگز به نیكی نائل نمی‌شوید، مگر از آن‌چه كه دوست دارید، انفاق كنید>، همین ‌جاست. برای رسیدن به این مهم؛ یعنی همفكری و همگرایی در راستای تأمین منافع ملی وعمومی ما باید تمرین كار جمعی كنیم و در این تمرین از بسیاری از خواسته‌های خویش بگذریم تا به همگرایی و حركت جمعی در راستای تأمین مصالح عمومی و منافع ملی نائل آییم.
۹) برای فوبیازدایی از عرصه تحزب، باید كاری اساسی توسط احزاب و نخبگان معتقد به تحزب صورت پذیرد. قبل از هر چیز باید فعالا‌ن عرصه تحزب با مراجعه به صاحبنظران عرصه سیاست، اسلا‌م شناسان و فقها و مراجع تقلید از آنان بخواهند كه موضوع تحزب را به عنوان یكی از مسائل مستحدثه، موضوع تحقیق و مباحث خویش حتی در سطح درس خارج قرار دهند و با ارائه نتیجه این تحقیقات به جامعه، برخی از موانع به ظاهر شرعی كه توسط مخالفان تحزب تبلیغ می‌شود از سر راه تحزب برداشته شود.
۱۰) باید مواضع تفصیلی احزاب در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و ... تدوین و در اختیار مردم گذاشته شود تا مردم در جریان دقیق مواضع، دیدگاه‌ها و برنامه‌های احزاب قرار گیرند و بتوانند بین احزاب به مفهوم واقعی و محافل قدرت تمایز قائل شوند. همچنین باید به مسأله كار تشكیلا‌تی به طور جدی پرداخته شود تا احزاب بتوانند به گسترش تشكیلا‌تی در میان اقشار مختلف مردم نائل آیند.
همچنین باید تحقیقات گسترده‌ای در باره احزاب، سازمان‌ها و تشكل‌هایی كه از گذشته در كشور فعال بوده‌اند و عوامل موفقیت‌ها و شكست‌های آنان انجام شود تا گذشته چراغ راه آینده باشد و از انحرافاتی كه به علل مختلف گریبانگیر برخی از احزاب و سازمان‌ها شده و خسارات جبران ناپذیری را متوجه كشور كرده است، جلوگیری شود. ‌

رحمت‌‌اله بیگدلی

منبع : روزنامه اعتماد ملی