بررسی نقش بازیگران فنی و تکنولوژی در خلیج فارس

عوامل متغیر و ثابت ژئوپلتیک ارزش مناطق مختلف جهان را مشخص می کند و منطقه خلیج فارس از بابت داشتن این دو وجه بسیار ممتاز است.
امروزه عوامل ثابت ژئوپلتیک مانند منابع انرژی تنها زمانی می تواند به عنوان یک عامل تاثیر گذار تلقی شود که با عوامل متغیر ژئوپلتیک مانند اطلاعات و ابزار فنی و تکنولوژِی بهره برداری پیوندی صحیح بزقرار کرده باشد.
این مقاله با استفاده ازمدل بازیگران در یک مکان فضایی سعی دارد به بررسی بازیگران فنی و تکنولوژی در خلیج فارس بپردازد.
نتایج بدست آمده از این مقاله نشان می دهد با توجه به اینکه بازیگران منطقه ای خلیج فارس هیچگونه نقشی در ایجاد فضای تکنیکی این منطقه ندارند بازیگران تکنولوژیک فرا منطقه جهانی توانسته اند با این فاکتور نفوذ زیادی درخلیج فارس داشته باشند.
وضعیت بخش صنعت در حال حاضر در کشورهای هشت گانه خلیج فارس یعنی ایران عراق عربستان امارات متحده عربی قطر بحرین عمان و کویت رابطه عمیقی با سابقه تاریخی این کشورها و نقش استعمار در بازماندگی آنها از روند گسترش فعالیتهای علمی و صنعتی دارد.تقسیم بین المللی کار از سوی کشورهای صنعتی فعالیت تکنولوژیک را منحصر به کشورهای صنعتی کرد و مانع از ورود سایر کشورها به عرصه ی تولیدات صنعتی شود. کشورهای منطقه خلیج فارس نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه در این نظام تقسیم کار جهانی ماموریت یافتند بازارهای خود را جهت مصرف مازاد تولیدات تکنولوژیک و فنی در اختیار کشورهای توسعه یافته قرار دهند. (ساعی، ۱۲۱:۱۳۷۷)
در قرن بیست به دنبال افزایش کاربرد نفت در صنعت و استفاده از ان به عنوان یک منبع سوختی در قرن بیست کشورهای منطقه خلیج فارس که واجد ذخایر عظیم نفتی بودند یکسره برای استخراج این منبع عظیم در خدمت صنایع کشورهای توسعه یافته قرار گرفتند.
این امر موجب گردید صنایع استخراجی و به دنبال آن سایر صنایع این کشورها از نظر فنی و تکنولوژیک کاملا غیر بومی شود و با گذشت بیش از یکصد سال از اکتشاف نفت در این منطقه هنوز بازیگران خارج منطقه ای از لحاظ فنی به استخراج منابع نفتی و گازی این منطقه بپردازند.(ثقفی خراسانی، ۱۳۵:۱۳۷۵)
عملیات اکتشاف و استخراج عمدتا توسط کمپانی های بزرگ نفتی مانند استاندارد اویل موبیل، گلف، تگزاکو و... صورت می گرفت که به کشورهای صنعتی یعنی امریکا، انگلستان، فرانسه وهلند تعلق داشت (احمدیان، ۹۷:۱۳۸۲ )
امروزه در اختیار داشتن فن آوری پیشرفته از مهمترین عوامل پیشرفت کشور است تا جایی که گیرون یکی از اندیشمندان عرصه صنعتی می نویسد. فاصله تکنولوژیک میان کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته بزرگترین عامل یگا نه ای است که زیر بنای فاصله درآمد میان آنها را تشکیل می دهد. در بیشتر کشورها مقدار سودی که سرمایه گذار خارجی تحت عنوان حق الامتیاز بابت در اختیار گذاشتن فن آوری می تواند از کشور خارج کند مشخص می شود تا سرمایه گذار خارجی نتواند در اختیار گذاشتن فن آوری را وسیله چپاول اقتصاد ان کشور کند. شاید با توجه به اهمیت حیاتی صنایع مربوط به نفت، گاز و پتروشیمی برای کشورهای منطقه خلیج فارس و تکیه این کشورها به درآمدهای حاصل از آنها وضع انتقال فن آوری در این صنایع خاص به گونه ای دیگر باشد. با تو جه به جایگاه منطقه خلیج فارس در صنعت نفت باید این کشورها تولید کننده فن آوری مربوط به نفت باشند که متاسفانه تا کنون این طور نبوده است.
آمار نشان می دهد که جابجایی و انتقال بین المللی دانش فنی گونه هایی چند دارد که انتشار کتاب های فنی، مجلات و دیگر متون چاپ شده حرکت مردمان میان کشورها ، از جمله مهاجرت (برای نمونه فرار مغزها، سفرهای آموزشی،استخدام کارشناسان خارجی، توافق در مورد حق فنی، گرفتن پروانه دانش فنی از آن نمونه است.(قلی زاده ،۴۴:۱۳۸۳)
خلیج فارس آبراهی مهم در جنوب غربی آسیاست و در منطقه خاورمیانه واقع شده است. این آبراه از گذشته های دور در مبادلات اقتصادی و سیاسی جهان نقش داشته است.
در گذشته خلیج فارس بیشتر به دلیل اینکه پلی مناسب برای ارتباط شرق و غرب تلقی می شد مورد توجه بود. در همین راستا اشغالگران غربی کوشیدند تا خلیج فارس را تحت کنترل خود داشته باشند. اما در یک قرن گذشته و پس از کشف ذخایر عظیم سوخت فسیلی از اهمیت مضاعفی برخوردار است. نیاز غرب به نفت و فرآوردهای آن باعث شده تا دولتهای اروپایی و امریکا به منابع نفت و جریان بدون وقفه آن از خلیج فارس حساسیت نشان دهند و نیروهای نظامی خود را در این منطقه مستقر کنند.
نگاه به اهمیت خلیج فارس در واقع یک موضوع چند وجهی است یعنی اگر ما بحث خلیج فارس را مطرح می کنیم هم به لحاظ اقتصادی هست و هم به لحاظ اهمیت ژئوپلیتیکی منطقه است و هم به لحاظ منافع جمعی کشورهای منطقه خلیج فارس از آن برخوردار هستند و هر نوع وضعیتی در این منطقه باید در چارچوب منافع منطقه تعریف شود و از این جهت طبیعی است که نگاهی هم کشورهای بیرون از منطقه به خلیج فارس دارند طبیعتاً باتوجه با اهمیت آن است.
بحث انتقال حدود بیش از ۶۵ درصد نفت مورد نیاز جهان و تأمین آن از این منطقه هست. به هر حال به عنوان یک آبراه بین المللی برای تجارت و رفت و آمدهای منطقه ای و بین المللی اهمیت بازرگانی و تجاری و انرژی دارد.
۱) بیان مسئله:
با توجه به اهمیت خاص ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک منطقه خلیج فارس و وابستگی کشورهای این منطقه به صادرات نفت و گاز و عدم دسترسی به دانش فنی و تکنولوژیک مخصوصا صنایع مرتبط با پتروشیمی که می تواند برای این کشورها حیاتی باشد که به دلیل عقب ماندگی تاریخی که میراث مشترک کشورهای منطقه خلیج فارس است کشورهای این منطقه نتواتستند پیشرفت های قابل ملاحظه اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک داشته باشند که این مسئله می بایست در درجه اول سیاست های اقتصادی و سیاسی کشورهای این منطقه قرار گیرد.
نقش و میزان حضور کشورهای صاحب قدرت و تکنولوژی در این منطقه و با توجه الگوی مداخله گری از مباحث اصلی این پژوهش محسوب می شود که در نهایت می بایست در سه قسمت کلی داخل منطقه و فرامنطقه ای و جهانی میزان حضور مشخص گردد.
۲) همکاری های فنی و تکنولوژیک:
در عصر کنونی چیزی که بیش از همه مباحث برای کشورهای این منطقه حیاتی به نظر می رسد دستیابی به تکنولوژی و دانش کشف، استخراج، نگهداری تجهیزات مربوط به صنعت پتروشیمی است. با توجه به قراردادهای گسترده اقتصادی کشورهای این منطقه با کشورهایی که در زمینه فنی و تکنولوژیکی سرمایه گذاری می نمایند و الگوی مداخله گری همکاری های اقتصادی را می توان یه شرح زیر تقسیم نمود که عبارتند ار:
۱) همکاری های محلی.
۲) همکاری های منطقه ای.
۳) همکاری های فرا منطقه ای.
۴) همکاری های جهانی.

در واقع در هر زمینه ای اعم ار مسائل نظامی، امنیتی، سیاسی و اقتصادی (سرمایه گذاری و فنی و تکنولوژیک) همان گونه که در کتاب ژئوپلیتیک دکتر حافظ نیا اشاره گردیده به صورت زیر می یاشد:
۱-۲)همکاری های منطقه ای:
موضوع همکاری های اقتصادی (فنی و تکنولوژیک) با محوریت نقش آفرینی کشورهای منطقه الگویی مبتنی بر واقعیت و عقلانیت در منطقه است. واقعیت منطقه تقاضا می کند که در هر جایی از نقاط جغرافیایی جهان کشورهای منطقه عنوان وارثان اصلی این منطقه و منافع و مصالح جمعی آن هستند و دلسوزی خود آنها بسیار نافذتر و مؤثرتر خواهد بود تا اینکه قدرت های دیگر تکنولوژی را برای منطقه به وجود بیاورند.
اما به دلیل عقب ماندگی تاریخی که میراث مشترک کشورهای منطقه خلیج فارس است کشورهای این منطقه نتواتستند پیشرفت های قابل ملاحظه اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک داشته باشند و در نتیجه عدم داشتن این علم باعث گردیده که نتوانند همکاری های اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک با یکدیگر داشته باشند و از این حیث می توان بیان داشت که کشورهای این منطقه هیچ گونه همکاری در این زمینه با یکدیگر ندارند.
۲-۲) همکاری های فرا منطقه ای:
کشورهای این منطقه با توجه به سیاست های خارجی و شرایط بین المللی حاکم با کشورهای مختلفی همکاری های اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک که عموما صنعت پتروشیمی (نفت و گاز) هستند، قرارداد بسته اند.
به طور نمونه اقتصاد عربستان در اختیار شرکت‌های بزرگ دولتی مانند آرامکو ( با ۵۴۰۰ کارمند و کنترل ۹۸ ذخایر نفتی عربستان ) و سابیک ( یازدهمین شرکت تولید کننده مواد پتروشیمی جهان ) قرار دارد. پیوستن به سازمان تجارت جهانی عربستان را به سمت اصلاحات اقتصادی سوق می‌دهد اما این کشور با سرعت اندکی در این راه پیش می‌رود. عربستان سعودی با ۹/۲۶۱ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده تقریبا" یک چهارم ذخیره نفت دنیا را در اختیار دارد. اکثر این ذخایر در هشت میدان بزرگ قرار دارند. قوار بزرگ ترین میدان نفتی جهان با ۷۰ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده و صفانیه بزرگترین میدان نفتی فلات قاره جهان با ۳۵ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده، در این کشور قرار دارند. قوار میدان غول‌آسایی است که به تنهائی نصف ظرفیت تولید عربستان را دربرمی‌گیرد. ظرفیت تولید عربستان سعودی تقریبا" ۱۱- ۵ /۱۰ میلیون بشکه در روز برآورد می شود. مقامات عربستان مدعی هستند این ظرفیت را " به سادگی " می‌توانند به ۱۵ میلیون برسانند و ۵۰ سال آن راحفظ کنند.
چالش عمده مقابل این ادعا افت تولید نفت در میادین این کشور است که از ۱۲- ۵ درصد گفته‌شده‌است. مطابق این آمار عربستان برای حفظ ظرفیت تولید خود سالانه باید ۵۰۰ تا ۱ میلیون بشکه ظرفیت جدید ایجاد کند. آرامکو نرخ تخلیه طبیعی مخازن خود را ۲۸ درصد برآورد کرده است هرچند برخی از متخصصین نفتی این عدد را بیشتر برآورد می‌کنند. برنامه‌های توسعه مخازن نفتی در عربستان به طور عمده عبارتند از :
▪ توسعه میدان شیبه برای تولید ۳۰۰ هزار بشکه در روز در چند سال آینده به ارزش قرار داد ۵/۲ میلیارد دلار
▪ توسعه میدان خوریس به منظور افزایش ۲/۱ میلیون بشکه ای نفت عربستان به ارزش ۳ میلیارد دلار
▪ قراردادی با شرکت های اسنامپورگتی ( ۶۳۰m$ ) و تکنیپ - کوفلیسکس ( ۳۶۰ میلیون دلار ) به منظور ۸۰۰ هزار بشکه در روز افزایش ظرفیت تولید
▪ قراردادی با شرکت های اسنامپورگتی ( ۶۳۰m$ ) و تکنیپ - کوفلیسکس ( ۳۶۰ میلیون دلار ) به منظور ۸۰۰ هزار بشکه در روز افزایش ظرفیت تولید
▪ افزایش تولید میدان حراده به ۹۰۰۰۰۰ بشکه در روز با قراردادی به مبلغ ۲۸۰ میلیون دلار تا فوریه ۲۰۰۶
▪ تولید ۱۷۰هزار بشکه میعانات گازی از میدان حراده
▪ افزایش تولید از منطقه بی طرف میان کویت و عربستان .
عربستان هشت پالایشگاه با ظرفیت پالایشی ۷۵/۱ میلیون بشکه در روز دارد و ۶/۱ میلیون بشکه ظرفیت پالایشی نیز در ماوراء بحار دارد. برخی از طرح‌های مهم این صنعت عبارتند از
▪ مشارکت در شوِشل گروپ برای تامین خوراک و شراکت در پالایشگاهی در ژاپن به ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه در روز در ۲۰۰۴
▪ امضای موافقت نامه با هند برای سرمایه گذاری پالایشی در این کشور
ذخایر اثبات شده گاز عربستان ۲۳۵Tcf برآورد می شود در حالی که تنها ۱۵ درصد از خاک این کشور جهت دستیابی به ذخایر گازی مورد اکتشاف قرار گرفته‌است. پیش بینی می‌شود تنها صحرای ربع الخالی در این کشور بیشتر از ۳۰۰ Tcf ذخایر گازی داشته باشد. در این میان مخزن گازی دوره که در فلات قاره نزدیک حفجه قرار دارد با ایران مشترک است ( بخش ایرانی آرش نامیده می شود ) و توافقاتی با کویت بر سر بهره برداری از آن انجام شده است.
در ژوئن ۲۰۰۳ عربستان اعلام کرد مذاکراتی با کمپانی های خارجی جهت سرمایه گذاری ۲۰- ۱۵ میلیارد دلاری در صنعت گاز انجام داده است. این اولین گشایش بزرگ در صنایع نفت وگاز به روی سرمایه گذاران خارجی پس از ملی‌سازی نفت در این کشور محسوب می شد. ما به دلیل سهم خواهی بیشتر طرف‌های خارجی به نتیجه نرسید. پس از آن عربستان طرح‌ها را به بخش‌های مختلف تقسیم کرد و به صورت مجزا برای انجام آن با شرکت‌های خارجی وارد گفتگو شد. برخی از طرح های عمده توسعه گاز این کشور عبارتند از :
▪ تکمیل پروژه ۴ میلیارد دلاری پالایش گاز همراه در هاویه به ظرفیتBcf ۴/۱.
▪ قرارداد ساخت بزرگترین NGL جهان توسط فاسترویل در حراده در سال ۲۰۰۵.
▪ قراردادهای مطالعه اکتشاف و توسعه میدان با شرکت های خارجی مانند لوک اویل روسیه، ساینوپک چین و شل و داچ شل و .....( البته برخی از این کشورها و شرکت ها در عرصه جهانی حضور دارند.)( قیومی، ۱۳۸۵: ۱۳)
ایران شرایط متفاوتی با همسایه جنوبی خود یعنی عربستان سعودی دارد که به دلایل سیاسی و تحریم های بین المللی نگاه ویژه ای به کشورهای آسیایی دارد که دلایل آن عبارت است از:
۱) توسعه در آسیا با تقاضای انرژی شدیدی همراه بوده است و عملا بیشترین رشد تقاضای انرژی در جهان متعلق به آسیاست. پیش بینی می شود که با روندهای جاری تقاضای نفت خام درجهان درسال ۲۰۲۵ به بیش از۱۱۰ میلیون بشکه درروز خواهد رسید که تقاضای جدیدی در حد ۲۵ تا ۳۰ میلیون بشکه درروز را نشان می دهد.
بیش از ۸۰ درصد تقاضای جدید متعلق به کشورهای درحال توسعه بویژه کشورهای آسیاست. متقابلا ایران یکی از معدود کشورهایی است که به خاطر شرایط خاص سیاسی تعهدات غیر قابل تغییری با بازارهای سنتی انرژی در آمریکا و اروپا ندارد و می تواند به عرضه انرژی به آسیا توجه ویژه ای داشته باشد . بخصوص که بازار انرژی آسیا در قیاس با اروپا و آمریکا برای تولید کنندگان انرژی در خاورمیانه سود آورترنیز هست.
چنین سازگاری هایی باعث شده که بخصوص پس از فروپاشی اتحاد شوروی و تیره تر شدن روابط ایران و آمریکا سهم صادرات نفت ایران به آسیا درتجارت نفت خام ایران افزایش جدی پیدا کرده و طی دو دهه از حدود ۳۰ درصد به حدود ۷۰ درصد افزایش پیدا کند. طی این مدت صادرات نفت خام به ژاپن دو برابر شده و صادرات به سایر کشورهای آسیایی ۵/۲ برابر شده است . مزیـتهای اقتصادی و مالی صدور نفت خام ایران به آسیا به همراه ملاحظات سیاسی که ایران را از بازار نفت آمریکا خارج کرده ، باعث شده که رابطه تنگاتنگی در زمینه تولید نفت ایران و مشتریان آسیایی ایجاد شود.
۲) ایران به تکنولوژی و صنعت مدرن نیازمند است و برای تامین آن باید با کشورهای صنعتی جهان روابط خود را گسترش دهد. هرچند کشورهای صنعتی آسیا بجز ژاپن از درجه اعتبار کشورهای صنعتی اروپای غربی و آمریکا برخوردار نیستند اما با توجه به مشکلات متنوعی که ایرن با دنیای غرب آمریکا و تا حدی اروپا دارد و انعطاف بیشتر آسیایی ها برای کار با ایران آنان را درزمره بهترین انتخابها برای ایران قرار می دهد.
بخصوص که اکثر نیازهای تکنولوژیک مرحله کنونی توسعه ایران باتکنولوژی های دست دوم درکشورهایی چون ژاپن ، کره جنوبی و چین و هند ، قابل تامین است. بعلاوه جذب نیازهای فنی و تکنولوژیک از آسیا ، هزینه بسیاری از طرحهای صنعتی، با کیفیت کم وبیش مشابه کشورهای غربی راکمتر می کند و لذا همکاری صنعتی با آسیا هزینه توسعه ایران را کاهش می دهد.
۳) پس از فروپاشی اتحاد شوروی ایران اکنون به صورت یک استثناء درجهان ، به رغم وسعتی سرزمینی متوسط، در دریا وخشکی ۱۵ همسایه دارد. چهار همسایه اروپایی ونیمه اروپایی هفت همسایه عربی - آسیایی و باقی آسیایی هستند.
اکنون اهمیت تاریخی ژئوپلتیک حمل و نقل سرزمین ایران باردیگر زنده شده و این بار علاوه برنقش ویژه ایران در حمل و نقل شرق و غرب ، نقش موثری در ارتباط میان کشورهای شمالی ایران و خلیج فارس ایفا می کند و در نتیجه کشوری پرظرفیـت برای همکاری های تجاری و همچنین همکاری های صنعتی تولیدی با هدف گیری بازار منطقه است. ایران به تنهایی به عنوان بزرگترین بازار غرب آسیا برای تولید کنندگان آسیایی بسیار جذاب است؛ درعین حال این شرایط جغرافیایی ایران را به عنوان یک کشور واسطه برای تولید و تجارت دربازار بسیار بزرگتری در غرب آسیا و شرق اروپا مورد توجه آسیایی هاست.
۴) آسیایی ها هرگز در ایران و منطقه خاورمیانه مداخله جو و استعمار گر نبوده اند . اصولا چنین توانی در کشورهای آسیایی نبوده و در واقع خود این کشورها غالبا گرفتار استعمار بوده اند و کشورگشایی های کشورآسیایی مهاجمی مانند ژاپن نیز از کشورهای همسایه ژاپن فراتر نرفته است. براین اساس حساسیت و نگرانی هایی که نسبت به مقاصد کشورهای غربی از روابط با کشورهای دیگر وجود دارد نسبت به روابط آسیایی ها وجود ندارد و از این منظر ارتباط سیاسی و فرهنگی مردم با توسعه پیوند خورده با کشورهای آسیایی بسیار نرم تر و کم مشکل تر است. (امین راده، ۱۳۸۶: ۲)
با چنین نگاهی ایران به آسیا به عنوان یک شریک مهم استراتژیک برای توسعه ، صنعت و تجارت می نگرد و آسیایی ها هم به ایران به عنوان یک شریک استراتژیک برای تامین انرژی و بازار تولیدات و خدمات کشورهای آسیایی می نگرند. در واقع روابط اقتصادی ایران و آسیا یک نیاز متقابل توسعه در ایران و آسیاست.
همچنین ایران با توجه به توسعه سریع آسیا و پست سرنهادن مشکلات و موانعی که بسیاری از آنها برسرراه توسعه ایران نیز قرار داشته است به الگوهای توسعه آسیایی نیز در کنار الگوهای توسعه غربی و شاید بتوان گفت بیش از الگوهای توسعه غربی توجه دارد و با چنین نگاهی امروز در ایران پرسش های مهمی از مطالعات توسعه مربوط به مطالعات تطبیقی با کشورهای آسیایی است . از جمله این پرسش ها درباره علل نارسایی های توسعه ایران در قیاس با کشورهای مشابه یا عقب تر در آسیاست.
درعین حال اشتباه بزرگی است اگر تصور شود که ایران می تواند همه روابط اقتصادی خود را به آسیا محدود کرده و آسیایی ها را جانشین اروپایی ها نماید. مسلما روابط اقتصادی با آسیا نمی تواند ایران و یا سایر کشورهای در حال توسعه را از روابط علمی و تکنولوژیک با اروپا و آمریکا بی نیاز کند. زیرا همه نیازهای علمی و تکنولوژیک توسعه کشوری مانند ایران و بخصوص نیازهای علمی حساس و کلیدی قابل تامین در آسیا نیست و باید از بازارهای کشورهای پیشرفته اروپایی و آمریکا تامین شود.
همچنین تاثیر پذیری روابط ایران با آسیا از میزان تیرگی روابط ایران با آمریکا و اروپا بسیار شدید است و این تاثیر پذیری حتی بیش از تاثیر پذیری اروپائیان از آمریکاست. براین اساس اگر روابط ایران با کشورهای غربی بشدت بحرانی شود؛ به رغم نیاز شدید کشورهای آسیایی به رابطه با ایران ، این بحران روی روابط اقتصادی ایران و آسیا نیز تاثیر جدی خواهد گذاشت.
چین که با نیاز روزافزون به انرژی وارداتی روبرو است و نیمی از نفت خام مصرفی خود را از کشورهای خاورمیانه‌ای تامین می‌کند، هم‌اکنون در حال ارزیابی ریسک‌ سیاسی در ایران و ریسک سرمایه‌گذاری در عراق به منظور انجام سرمایه‌گذاری‌های کلان در این دو کشور و تبدیل آنها به تامین‌کنندگان اصلی انرژی خود است. چین علاقمند است قراردادهای بلندمدت و بزرگی با دو کشور ایران و عراق در زمینه‌های نفت و گاز منعقد کند تا تقاضای روزافزون انرژی خود را تامین نماید. «یان براون» رئیس گروه مطالعات خاورمیانه موسسه «وود مکنزی» می‌گوید: شرکت‌های چینی هم‌اکنون در شرایطی در ایران مشغول به فعالیتند که رقبای قدرتمندی در این کشور برای خود نمی‌بینند و به همین دلیل این شرکت‌ها فرصت یافته‌اند که در پروژه‌های بزرگ نفتی ایران مشارکت کنند
از سوی دیگر، ایران نیز که ۸۰ تا ۹۰ درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت خام کسب
می‌کند، به منظور حفظ سطح فعلی تولید میادین پیر نفتی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است که این مبالغ می‌تواند از طریق شرکت‌های خارجی تامین شود، اما قوانین آمریکا شرکت‌ها را از سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ایران منع می‌کند. واشنگتن هر شرکتی را که در بخش نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کند، بیش از ۲۰ میلیون دلار جریمه خواهد کرد. از سویی، مناقشات مربوط به قراردادها، تاخیرات، روندهای نامناسب بروکراتیک،‌ مشکلات زیرساختاری و منع مالکیت چاه‌های نفت مشکلاتی است که بر سر راه سرمایه‌گذاری خارجی در ایران وجود دارد. موسسه مشاوره انرژی «پی.اف.سی» در این زمینه در گزارشی می‌نویسد: ایران برای مقابله با موانع و محدودیت‌های آمریکا، روی به انعقاد قراردادهای عظیم با چین آورده است که اگر این استراتژی به موفقیت بیانجامد، ایران خواهد توانست سرمایه‌گذاری و دانش و فناوری خارجی را بدون توجه به موقعیت داخلی و سیاسی خود دریافت کند.
به علاوه،‌ این قراردادهای عظیم همچون قرارداد ۱۰۰ میلیارد دلاری میدان نفتی یاد آوردان، به ایران کمک خواهد کرد تا از حمایت چین در مسأله هسته‌ای و عدم اعمال تحریم‌های اقتصادی بهره‌مند شود.
روسیه و ایران بازی ژئوپلیتیک بزرگی را آغاز می کنند. جمهوری اسلامی ایران به روسیه پیشنهاد داد که کمپانی گازی مشترکی تاسیس کنند. "گازپروم" یک چنین همکاری را چند سال قبل به تهران پیشنهاد داده بود، اما ایرانیان اکنون به فواید آن پی برده اند. در نتیجه یک چنین همکاری، ایران دیگر برای روسیه رقیبی نخواهد بود که بخواهد بدون در نظر گرفتن گازپروم به اروپا گاز صادر کند و ایران نیز می تواند صادرات گاز خود را به کشورهای شرقی توسعه دهد. (گزارش، ۱۳۸۶: ۷)
ژاپن طی یک سال اخیر با کاهش خرید نفت ایران، تعلل بیش از حد در اجرای قرارداد توسعه میدان نفتی آزادگان، حمایت از تحریم های تجاری آمریکا و ابراز تردید در همکاریهای نفتی خود با ایران دیوار بی اعتمادی بلندی را بین خود و کشور ما ساخته است که مسئولان نفتی ما را مجاب می کند در امضای قراردادهای جدید با این کشور تردید داشته باشند. قرارداد توسعه میدان نفتی آزادگان یکی از این قراردادها است که مدت زمان زیادی ژاپنیها به دلایل واهی از جمله تحریم احتمالی اجرای آن را به تاخیر انداختند و در نهایت مسئولان نفتی کشور ما مجبور شدند شرکت ژاپنی را از این قرارداد محروم سازند. این در حالی است که در میان کشورهای صادرکننده نفت خام به ژاپن، عربستان سعودی با تامین ۳۳ درصد از نفت مورد نیاز این کشور در ماه اکتبر به عنوان نخستین صادرکننده نفت خام به ژاپن در ماه مذکور شناخته شده است.صادرات نفت خام عربستان به ژاپن در ماه اکتبر با ۳ درصد افزایش نسبت به ماه قبل مواجه بوده است. امارات متحده عربی با ۲۷ درصد، قطر با ۱۲ درصد و ایران نیز با ۹ درصد به ترتیب دومین تا چهارمین صادرکنندگان نفت خام به ژاپن در این ماه بوده اند.
بر اساس این گزارش ژاپن از مدتی پیش سیاست کاهش واردات نفت خام از ایران را به اجرا گذاشته است و در نتیجه این سیاست است که پس از ماه ها این کشور جایگاه خود به عنوان سومین صادرکننده نفت خام به ژاپن را از دست می دهد. در حالی که در سه ماه گذشته بیش از ۱۲ درصد نفت مورد نیاز ژاپن از ایران تامین می شد و این کشور در جایگاه سومین صادرکننده نفت خام به ژاپن قرار داشت در ماه اکتبر واردات نفت ژاپن از ایران به ۹ درصد کاهش یافت و قطر به جای ایران در مقام سومین صادرکننده نفت خام به ژاپن قرار گرفت. غیر قابل اعتماد بودن ژاپن برای امضای قرارداهای جدید نفتی از آنجا آشکارتر می شود که اخیرا" گروه اعتباری سوییس و UBS-AG که بزرگترین بانک های ژاپن هستند نیز اعلام کردند حساب های شخصی تمام افراد و شرکت های ساکن تهران را مسدود و فعالیت تجاری خود در ایران متوقف خواهند کرد. (گزارش، ۱۳۸۵: ۱)
امارات متحد عربی قصد دارد طی پنج سال آینده پروژه اتصال سه جزیره امارات را با ارزش سی میلیارد دلار به شرکت های عمرانی ترکیه واگذار کند.
دیگر کشورهای منطقه نیز با کشورهای ژاپن، چین، کره جنوبی، هند و پاکستان در زمینه های اقتصادی و فنی و تکنولوژیک قراردادهایی بسته اند، البته قراردادهای عظیم و مهم کشورهای منطقه خلیج فارس با کشورهای قدرتمند در سطح جهان می باشد ضمن آنکه بسیار ساده لوحانه است که باور نماییم کشورهای صاحب تکنولوژی این دانش روز را در اختیار این کشورها قرار دهند.
۳-۲) همکاری های جهانی:
فرانسه قراردادهای زیادی با ایران بسته است در حال حاضر فرانسه ...
▪ با ۸/۵ میلیاد دلار، بزرگترین طلبکار بانکی ایران است
▪ سومین شریک بزرگ تجاری ایران در اروپا است
▪ ۶/۵ درصد بازار ایران را در اختیار دارد
▪ مشارکت در پروژه ۵ میلیارد دلاری گازی نوباکو را می خواهد
▪ قراردادهای بزرگ نفت و گاز با ایران امضا کرده است
▪ بخش قابل توجه تولید پژو در جهان را مدیون ایران است
▪ پروژه ال ۹۰ را در ایران انجام داده است
▪ روزانه بیش از ۱۰۰ هزار بشکه نفت از ایران می‌خرد
سخنگوی شرکت نفتی توتال فرانسه در تازه ترین اظهارات خود تاکید کرد ، پروژه های نفت و گاز ایران برای کلیه شرکتهای بین المللی جذاب و سود آور است و این شرکتها تسلیم فشارهای امریکا برای عدم سرمایه گذاری در ایران نخواهند شد .
روزنامه واشنگتن پست اخیرا" ضمن اعلام این مطلب به نقل از پاتریشیا ماری افزود : شرکت توتال طی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۲ بیش از ۴ میلیارد دلار در پروژه های نفت و گاز ایران سرمایه گذاری کرده است . ما سخنان مقامهای آمریکایی را می شنویم ولی به قوانین فرانسه عمل می کنیم . ما هیچ تعهدی برای عمل به قوانین آمریکاییها نداریم. رئیس بخش اکتشاف و تولید شرکت توتال فرانسه پیشتر از آمادگی جدی و اراده قاطع شرکت توتال برای تداوم و گسترش همکاری با ایران خبر داده بود. شرکت توتال فرانسه در سالهای اخیر قرارداد توسعه میدانهای نفت و گاز سیری را به ارزش ۶۰۰ میلیون دلار با ایران امضا کرده بود.
در ماه مارس سال ۱۹۹۹ میلادی نیز شرکتهای "الف" فرانسه و انی ایتالیا قرارداد یک میلیارد دلاری توسعه میدان نفتی درود با ذخیره قابل استحصال ۵/۱ میلیارد بشکه را دریافت کردند. برنامه توسعه این میدان نفت و گاز به منظور ارتقای تولید روزانه آن از ۱۳۶ هزار بشکه در روز به ۲۰۵ هزار بشکه در روز اغاز شد و در حالی که توتال فرانسه با در اختیار داشتن ۵۵ درصد سهام این قرارداد به عنوان بهره‌بردار وارد عمل شده بود، شرکت انی ایتالیا مابقی ۴۵ درصد بهره‌برداری را در اختیار خود گرفت.
در آوریل سال ۱۹۹۹ میلادی نیز یک قرارداد دیگر نفتی از نوع بیع متقابل با شرکتهای الف
فرانسه و باووالی کانادا برای توسعه میدان نفتی بلال امضا شد که شرکت الف ۷۵/۴۶ درصد این قرارداد را در اختیار گرفت و ۱۵ درصد قرارداد نیز به شرکت کانادایی واگذار شد.
طبق قراردادهای منعقد شده بین راه آهن ایران و شرکت آلستوم ۱۰۰ لوکوموتیو از این شرکت خریداری شده که ۲۰ دستگاه از آنها به صورت ساخته شده وارد کشور می شوند و ۸۰ لوکوموتیو دیگر در شرکت واگن پارس ایران ساخته خواهند شد. تا کنون ۶۰ لوکوموتیو در ایران ساخته شده و ۲۰ لوکوموتیو نیز از فرانسه وارد کشور شده است. ۲۰ لوکوموتیو دیگر نیز به مرور تا پایان سال در شرکت واگن پارس ساخته خواهد شد. (حسن نیا ،۱۳۸۶: ۱)
طرح توسعه میدان نفتی "بلال" با تولید۴۰ هزار بشکه در روز و با همکاری آجیپ ایتالیا، به طور رسمی افتتاح شد.
میدان نفتی بلال در حدود۱۰۰ کیلومتری جنوب غربی جزیره لاوان و در نزدیکی مرز آبی با کشور قطر قرار دارد، طرح توسعه میدان نفتی در چارچوب یک قرارداد بیع متقابل در سال۱۳۷۸ بین شرکت ملی نفت ایران و شرکتهای نفتی "الف" فرانسه، "بووالی" کانادا و " آجیپ" ایتالیا منعقد شد.
نفت خام تولیدی میدان نفتی بلال از نوع نفت خام بسیار مرغوب و قابل رقابت با نفت خام برنت است. این نفت خام از طریق یک خط لوله ۱۴ اینچ به جزیره لاوان منتقل و در آنجا با نفت خام تولیدی میدان سلمان مخلوط و صادر می شود.
شکل میدان نفتی بلال دایره مانند و از نوع نادر است و دارای لایه های عرب خاتیا، هیس و شعیبا می باشد. میزان نفت قابل استحصال از لایه عرب این میدان حدود۱۱۷ میلیون بشکه تخمین زده شده است.
عمر مفید برداشت از این میدان ۱۵ سال خواهد بود و با احتساب هر بشکه نفت به قیمت ۲۵ دلار، ارزش اقتصادی این میدان سه میلیارد دلار برآورد می شود.
دست اندرکاران اجرای این طرح مجموع هزینه توسعه میدان نفتی بلال را حدود ۳۱۶ میلیون دلار اعلام کردند که با تولیدی که از بهمن ماه سال۸۲ به میزان حدود۲۵ هزار بشکه در روز آغاز شد، بخش عمده این هزینه برگشت داده شد.
همچنین بازپرداخت هزینه توسعه این میدان به پیمانکاران خارجی طرح در مدت ۳۶ ماه به صورت سال اول۴۰ درصد، سال دوم ۳۰ درصد و سال سوم ۳۰ درصد کل هزینه های توسعه این میدان انجام می شود.
قرارداد توسعه میدان نفتی بلال در فروردین سال۱۳۷۸ منعقد شد و قرار بود در مدت سه سال به نتیجه برسد ، اما اکنون شاهد بهره برداری از این میدان با دو سال تاخیر هستیم.
دست اندرکاران مجری این طرح ، علت تاخیر در بهره برداری از این میدان را نهایی نشدن برخی مسایل با پیمانکار اصلی طرح، منعقد نشدن قرارداد بین پیمانکار اصلی و پیمانکاران فرعی ، امضا نشدن قرارداد بین پیمانکار فرعی و پیمانکار انتقال و نصب سکو، تاخیر در نهایی کردن قرارداد ساخت سکوها، تاخیر در امضای توافقنامه الحاقی توسط پیمانکار، تاخیر در ساخت پایه های سکو و بروز مشکل در حفاری چاههای تزریقی به علت زاویه زیاد عنوان می کنند.
سهم ایرانی در طرح توسعه این میدان ۵/۳۱ درصد بوده و تعداد۱۲۰ فرصت شغلی مستقیم و۱۰۰ فرصت شغلی غیرمستقیم در زمان بهره برداری از این میدان ایجاد شده است.
از آنجایی که آموزش نیروهای ایرانی در طول اجرای طرح توسعه در زمره مفاد قرارداد منعقده بین شرکت ملی نفت ایران و پیمانکاران خارجی می باشد، فناوری توسعه این میدان به کارکنان ایرانی منتقل شده است و می توانند سکوهای این میدان را در زمان بهره برداری اداره کنند.
بر روی میدان نفتی بلال سه سکوی بهره برداری مسکونی ، مشعل و سرچاهی نصب شده است.
در خصوص تاریخچه توسعه میدان نفتی بلال باید گفت که عملیات اکتشافی طرح توسعه این میدان برای اولین بار درسال۱۳۴۶ با حفر یک حلقه چاه توسعه ای انجام شد. سپس در سالهای ۱۳۴۷ و۱۳۵۱ دو حلقه چاه دیگر اکتشافی حفر و با پیروزی انقلاب اسلامی طرح توسعه این میدان متوقف شد.
همچنین ایتالیا قرارداد همکاری ساخت کارخانه تولید الکترود در ایران را امضاء کرد. هدف از امضای قرارداد احداث نخستین کارخانه تولید الکترود گرافیتی را افزایش سهم منابع داخلی در تولید و قطع یکی از حلقه های مهم وابستگی صنایع فولاد کشور به خارج است.
قرارداد احداث نخستین کارخانه الکترود گرافیتی در ایران که ارزش آن بیش از دو تریلیون و۱۰۰ میلیارد ریال معادل۱۵۵ میلیون یورو است روز جاری به امضای شرکت ملی فولاد ایران و شرکت های ایرانی و ایتالیایی ایریتک و ایراسکو رسید.
با آغاز بهره برداری از این کارخانه ۵۷۷ نفر مشغول کار خواهند شد و با قطر۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیمتر UHP سالانه ۳۰ هزار تن الکترود گرافیتی از نوع در کشور تولید می شود.
ایران بدلیل دارا بودن ذخایر گازی فراوان ، عمده محصولات صنایع فولاد خود را با روش احیای مستقیم تولید می کند که ساخت این الکترود در این روش کاربرد فراوانی دارد.
تولید الکترود در شرایط کنونی را تنها در انحصار چند کشور دانست و گفت: ایران با تولید این محصول، انحصار تولید الکترود را خواهد شکست .
این طرح اهمیت خاصی برای فولاد کشور دارد زیرا سهم الکترود گرافیتی در هزینه های تولید هر تن فولاد بطور متوسط حدود۱۰ دلار است که تولید آن در داخل، این صرفه جویی ارزی را نصیب کشور خواهد کرد.
کارخانه تولید الکترود گرافیتی در زمینی به مساحت ۸۰ هکتار، در کیلومتر۱۵ جاده اردکان - نائین در استان یزد احداث خواهد شد. (خبرگزاری ایران، ایتالیا۲۸/۱۰/۱۳۸۶)
کشور ایران پیشرفت های قابل ملاحظه ای در دست یابی به انرژی کرده است که نقش کشور چین و روسیه در این پیشرفت مؤثر بوده است در نتیجه ایران تمایل و گرایش بسیار زیادی به این کشورها پیدا کرده است و با این همکاری ها روسیه جای پای بسیار مستحکمی را در خلیج فارس پیدا کرده است.
۳) تحلیل مباحث:
با توجه به اطلاعات موجود، کشورهای منطقه خلیج فارس جزء کشورهای در حال توسعه هستند و اقتصادشان سیاسی و وابستگی زیادی به صادرات نفت و گاز دارند و هرگونه نوسان در قیمت نفت و گاز این کشورها را دچار بحران می سازد.
از جمله مشکلات اساسی در صادرات نفت و گاز عدم اختیارات کافی این کشورها در تعیین قیمت نفت و گاز است و بخش دیگر مشکلات این کشورها همان گونه که در مطالب متن اشاره گردیده به دلیل عقب ماندگی تاریخی که میراث مشترک کشورهای منطقه خلیج فارس است کشورهای این منطقه نتواتستند پیشرفت های قابل ملاحظه اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک داشته باشند و در نتیجه عدم داشتن این علم باعث گردیده که نتوانند همکاری های اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک با یکدیگر داشته باشند. بنابراین کشورهای منطقه خلیج فارس ار حیث همکاری های اقتصادی در زمینه فنی و تکنولوژیک هیچ گونه مداخله ای در کشورهای یکدیگر ندارند و در این مورد شبیه یکدیگر هستند.
اما کشورهای صاحب تکنولوژی اطراف منطقه خلیج فارس به عبارتی آسیایی ها قرارداد های زیادی با کشورهای این منطقه بسته اند.
در کشور عربستان سعودی کشورهای روسیه، هندوستان، چین نقش قابل توجه ای دارند و همکاری های فنی و تکنولوژیکی زیادی دارند.
کشور ایران شرایط متفاوت تری نسبت به سایر کشورهای منطقه دارد دلایل سیاسی و تحریم های بین المللی موجب شده تا نگاه ویژه ای به کشورهای آسیایی داشته باشد. بخصوص این که اکثر نیازهای فنی و تکنولوژیک مرحله کنونی توسعه ایران با تکنولوژی های دست دوم درکشورهایی چون ژاپن ، کره جنوبی و چین و هند ، قابل تامین است. ضمن این که نمی توان از نقش کلیدی زوسیه نیز در ایران غافل شد.
به نظر می رسد که کشور عراق نیز شرایط متفاوتی با سایرین داشته باشد حضور ایالات متحده در این کشور و شرایط رژیم پیشین و شرایط نا بسامان کنونی باعث شده تا نگاه این کشور با یک تحول اساسی گرایش ویژه ای به غرب و ایالات متحده پیدا نماید.
رده پاهایی از ترکیه نیز در کشور امارات متحده عربی مشاهده می شود دیگر کشورهای منطقه نیز با کشورهای ژاپن، چین، کره جنوبی، هند و پاکستان در زمینه های اقتصادی و فنی و تکنولوژیک قراردادهایی بسته اند.
اما نگاه به غرب در این منطقه ریشه طولانی داشته است و به غیر از ایران سایر کشورهای منطفه نگرش مثبتی نسبت به کشورهای اروپایی و ایالات متحده دارند.
ایران نیز با وجود تحریم های بین المللی و سیاسی قرارداد های گسترده ای با فرانسه و ایتالیا و تا حدودی کانادا دارد.
ضمن اینکه کشور ایران اولین کشور در منطقه خلیج فارس است که صاحب تکنولوژی انرژی هسته ای شده است.
۴) نتیحه گیری:
با توجه به ویژگی های منطقه خلیج فارس و کشورهای حاشیه آن و میراث همگی این کشورها که عقب ماندگی است، پیشرفت های فنی و تکنولوژیک حتی با حضور قدرت های بزرگ صنعتی و تکنولوژیک، فاقد رشد بوده و یا بسیار به کندی صورت می گیرد. بنابراین همان گونه که اشاره نیز گردیده کشورهای این منطقه نمی توانند که با یکدیگر همکاری های اقتصادی به صورت فنی و تکنولوژیک داشته باشند. اما کشورهای پیرامونی این منطقه مانند چین، هندوستان، کره جنوبی و ژاپن و اندکی دورتر روسیه صاحب قدرت در زمینه فنی و تکنولوژیک هستند. کشورهایی نظیر ایران که به دلایل سیاسی و شرایط بین المللی در تحریم هستند نگاه ویژه ای به این کشورها دارد و تا حدود زیادی با تکنولوژی دست دوم آنها می توانند نیازهای خود را تامین نمایند. اما کشورهای دیگر این منطقه به جزء عراق ضمن اینکه قراردادهای فنی و تکنولوژیک زیادی را با کشورهای فوق دارند نگاه ویژه ای را به غرب به خصوص ایالات متحده دارند. کشور عراق نسبت به سایر کشورهای منطقه شرایط متفاوت تری دارد زیرا در احاطه یک قدرت جهانی قرار دارد.و قبل از آن نیز در تحریم های شدیذ بین المللی بوده است. در میان قدرت های جهانی صاحب تکنولوژی، ایالات متحده، فرانسه، آلمان، ایتالیا، هلند و حتی کانادا با کشورهای منطقه خلیج فارس همکاری های گسترده ای دارند.
با همه این تفاصیل که شرح داده شده است به نظر نمی رسد که کشورهای این منطقه صاحب تکنولوژی پیشرفته آن هم در صنایع پتروشیمی گردند. زیرا با دستیابی کشورهای این منطقه حوزه نفوذ قدرت های بزرگ در منطقه کاهش می یابد. الیته کشور ایران پیشرفت های قابل ملاحظه ای در دست یابی به انرژی کرده است که این پیشرفت ها یاعث گردیده که از سوی کشورهای صنعتی به رهبری ایالات متحده با مشکلات بسیاری مواجه شده و دچار تحریم بین المللی گشت.

منابع:
۱) احمدیان،محمد علی(۱۳۸۲) «ویژگی های جغرافیایی کشورهای اسلامی تهران:انتشارات سخن گستر
۲) امین زاده، محسن (۱۳۸۶) ایران آسیایی تر از همیشه، منتشره در سایت آفتاب.
۳) ثقفی خراسانی ،علیرضا(۱۳۷۵)«سیر تحولات استعمار در ایران» تهران:نژنیکا
۴) حافظ نیا، محمد رضا (۱۳۸۰) ژئوپلیتیک، تهران: سمت.
۵) حافظ نیا، محمد رضا (۱۳۸۶) جزوه کلاسی درس جعرافیای سیاسی خلیج فارس مقطع دکتری، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات(منتشر نشده).
۶) حسن نیا سماکوش، صمد( ۲۷/۶/۱۳۸۶) گزارش، خبرگزاری فارس.
۷) خبرگزاری ایران، ایتالیا۲۸/۱۰/۱۳۸۶.
۸) ساعی، احمد(۱۳۷۷)«مسایل سیاسی اقتصادی جهان سوم» تهران:سمت.
۹) قلی زاده،احمد«پیش بینی های حقوقی در زمینه جلب فن اوری پیشرفته صنایع نفت و گاز» تهران:اطلاعات سیاسی اقتصادی.
۱۰) قیومی، عباس (۱۳۸۵) صنعت نفت و اقتصاد عربستان در یک نگاه، منتشره در سایت اندیشکده صنعت نفت.(www. pina. Ir)
۱۱) گزارش, مورخ ۲۴/۹/۱۳۸۶ روزنامه اعتماد.
۱۲) گزارش, مورخ ۵/۹/۱۳۸۵، ژاپن شریک نامطمئن برای امضای قراردادهای نفتی با ایران خبرگزاری فارس.
فریبرز احمدی دهکاء