پخش گسترده بمب اتم در جهان

در ماه‌های اخیر، بحث برنامه‌های اتمی كره شمالی و ایران، تمام جهان را در بر گرفته است، اما فراتر از آن، می‌توان به تهدید مهم دیگری اشاره كرد: حجم بزرگی از مواد ساخت بمب اتم كه در سراسر جهان پخش شده است و «كیم یونگ دوم» یا آیت‌الله‌های ایرانی عامل آن نبودند، بلكه آن، آمریكا بود.
در برهه‌ای از زمان در برنامه جنگ سردی گمراه‌كننده كه اتم برای صلح خوانده می‌شد، آمریكا این اورانیوم‌های غنی‌شده با درصد بالا را تهیه می‌كرد و سپس شوروی هم از او پیروی كرد.
مقامات گرجستانی فاش كردند كه یك مرد روسی را دستگیر كرده بودند كه قصد فروش اورانیوم‌های غنی‌شده‌ای را داشته و آنها در دو بسته نایلونی در جیبش پنهان كرده بود. این نشان می‌دهد كه قاچاق این مواد خطرناك با چه سهولتی انجام می‌گیرد.
تحقیقات ما نشان می‌دهد كه دهه‌ها فعالیت نامنظم دولت آمریكا در زمینه اورانیوم بمب اتم، دنیا را ناامن‌تر كرده است. امروزه حدود ۴۰ تن از این مواد خارج از كنترل دولت آمریكا وجود دارد كه ظرفیتی برابر تولید ۱۴۰۰ سلاح اتمی را داراست.
آمریكا حدود یك ربع قرن تلاش كرد تا دوستان و دشمنانش را به گونه‌ای راضی كند تا این اورانیوم‌ها را در ازای موادی بی‌خطرتر بازگردانند كه البته در این میان، فعالیت‌های یك فیزیكدان از آزمایشگاه ملی «آرگون» در شش قاره جهان، نشان‌دهنده كار سخت آمریكا برای جبران یك سیاست اشتباه است كه دنیا را به مخاطرات زیادی افكنده است.
● مشروعیت مرگبار جنگ سرد
تماس اضطراری با «آرماندو تراولی» ‌در وین؛ وی از دانشمندان آمریكایی است كه هم‌اكنون دیپلمات شده است. صدایی به او می‌گوید: در اسرع وقت به رومانی برو، چراكه دیكتاتور «نیكلای چائوشسكو»، می‌خواهد اورانیوم بمب اتمی را كه آمریكا به او داده بود، باز پس دهد.
«تراولی» برای انجام این مأموریت تحقیقاتی را در شهر جنوبی Pitesl در رومانی انجام داد و در آنجا دید كه استفاده از اورانیوم‌های بسیار غنی‌شده برای تضمین اتحاد با دیكتاتورها، چه پیامدهایی را برای آمریكا به دنبال داشته است!
در آنجا وی با بی‌دقتی و ناآگاهی مسئولانی كه با مواد كار می‌كردند، روبه‌رو شد، اما پیامدهای بدتر آن را هنوز نمی‌دانست. زمانی كه مأموریت وی پایان یافت، رومانیایی‌ها نه تنها اورانیوم غنی‌شده داشتند، بلكه به صورت پنهانی برای جدا كردن پلوتونیوم از آن ـ كه گام نخست در ساخت بمب اتم است ـ استفاده می‌كردند.
● آرماندو تراولی
سرنوشت چائوشسكو، روبه‌رو شدن با جوخه آتش بود و جانشیان وی این تلاش‌های مخفیانه را فاش كردند؛ هنوز یك ربع قرن پس از نخستین سفر «تراولی» به رومانی، مقادیری از این ماده خطرناك در رومانی باقی است.
رومانی، تنها نمونه‌ای از دنیایی است كه بازتاب جنگ سرد آمریكا با نام اتم برای صلح را منعكس می‌كند؛ برنامه‌ای كه باعث توزیع گسترده اورانیوم غنی‌شده با درصد بالا در سطح جهان شد.
این اورانیوم تنها برای سوخت رآكتورها در تأمین انرژی بود، اما توانایی تبدیل به مواد سازنده بمب اتم را هم داشت و هم‌اكنون می‌توان آن را از رومانی كه شاهراه قاچاق اتمی است، تا رآكتورهای تحقیقاتی ایران پیدا كرد.
بیش از سی كشور دیگر نیز اورانیوم‌های غنی‌شده آمریكا را در اختیار دارند. در سال ۱۹۷۴ هند نخستین سلاح اتمی خود را ساخت و آمریكا تلاش‌های خود برای جمع‌آوری این اورانیوم‌ها را بیشتر كرد.
اما حملات ۱۱ سپتامبر به این تلاش‌ها چهره اضطراری بخشید. تنها ۵۵ پوند از این مواد لازم بود تا تروریست‌ها به بمب اتم دست یابند و دو برابر این مقدار كافی بود تا تنها با مهارت‌های فنی محدودی، زنجیره‌ای مانند سیستم بمب‌ اتمی هیروشیما تولید شود، اما حتی از ۱۱ سپتامبر به بعد نیز عملیات جمع‌آوری، موفقیت‌آمیز نبوده است. هم‌اكنون برای نخستین بار با دسترسی به آرشیوهای دولتی، می‌توان علت این شكست را فهمید.
● امیدها و عصر اتم
پس از جنگ جهانی دوم و پس از فرود آمدن دو بمب اتم آمریكا در ژاپن، نسل افرادی كه از انرژی اتمی می‌ترسیدند، در حال بزرگ شدن بودند، اما مقامات آمریكایی با تولید برق بسیار ارزان كه همه چیز از ماشین تا قایق را به راه می‌انداخت، این ترس‌ها را كاهش دادند و این روند با تجربه جدید آمریكا و برنامه اتم برای صلح تقویت شد.
این برنامه در سال ۱۹۵۳ و از سوی «دوایت آیزنهاور» مطرح شد كه قول داد بخشی از تكنولوژی اتمی آمریكا را با كشورهای دیگر كه دستیابی به سلاح اتمی را مدنظر ندارند، قسمت كند.
«الن بوسیك» از افرادی كه بر مرور تلاش‌های خلع سلاح وزارت امور خارجه در سال‌های دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ كمك كرد، می‌گوید: «این یك معامله بزرگ بود. ما در ساخت بمب از بقیه بسیار جلوتر بودیم، اما نتوانستیم پیش‌بینی كنیم كه هیچ كس هم به این مسئله به غیر از ما فكر نكند».
شوروی نیز شروع به تقسیم تكنولوژی اتمی كرد و شطرنج جنگ سرد ادامه یافت. دو ابرقدرت سعی در تأمین اورانیوم و چندین رآكتور تحقیقاتی برای متحدان خود داشتند. برای مثال؛ رآكتورهای آمریكایی به ایران، پاكستان و كلمبیا رفت و رآكتورهای شوروی به لیبی، بلغارستان و كره شمالی.
رومانی یكی از اقمار سابق شوروی و تحت سیطره كنونی آمریكا، دو رآكتور به دست آورد؛ یكی از روسیه و دیگری از آمریكا و به این ترتیب بود كه كم‌كم آزمایشگاه آرگون، به قلب برنامه اتم برای صلح جهان تبدیل شد.
آمریكا در ابتدا سوخت خطرناك و مهم خود را به خارج نفرستاد. دولت آیزنهاور تصمیم گرفت تنها اورانیوم غنی‌شده با درصد پایین را كه فاصله زیادی با بمب اتم دارد، در اختیار كشورها بگذارد، اما در اوایل دهه ۱۹۶۰ زمانی كه كاربران از ناكارآمدی سوخت‌ها زبان به اعتراض گشودند،‌ دولت آمریكا انتشار اورانیوم با درصد غنی‌شدگی بالا را آغاز كرد. آمریكا نخست با شرط بازگرداندن مواد استفاده شده توسط كشورها، این كار را انجام داد، اما در سال ۱۹۶۴ دولت جانسون فروش سوخت بدون چنین شرطی را آغاز كرد.
پس از این‌كه هند نخستین بمب اتم خود را با كمك یك رآكتور كانادایی و آب سنگین آمریكا ساخت، همه چیز تغییر كرد؛ یعنی ناگهان آمریكا تصمیم گرفت، باارزش‌ترین ماده اتمی خود را بازگرداند. یكی از نخستین تلاش‌های وی، ده ماه پس از آن و در سال ۱۹۷۵ در پایان جنگ ویتنام صورت گرفت. دو مهندس آمریكایی داوطلب نفوذ به مركزی در جنوب ویتنام شدند. هدف، خارج كردن پلوتونیوم بمب اتم از یك رآكتور تحقیقاتی بود كه توسط آمریكا به آنها داده شده بود. آن دو با موفقیت عملیات را به انجام رسانده و از طریق هوا به محل امنی منتقل شدند. چند ساعت بعد، «ویت كنگ» كنترل منطقه را در دست گرفت، اما بعدها مشخص شد كه این دو مهندس چه اشتباهی كرده بودند. در هرج و مرج هنگام انجام عملیات، آنان اشتباها به سراغ محفظه دیگری رفته و به جای پلوتونیوم، پلونیوم (۲۱۰) را كه ماده‌ای رادیواكتیو و غیرمفید در ساخت بمب اتم است، آورده بودند (از طریق این ماده بود كه یكی از اعضای سابق «كا.گ.ب» مسموم و كشته شد و تیتر اخبار را نیز به خود اختصاص داد).
آمریكا به جای تكیه بر عملیات‌های نامطمئنی مانند عملیات ویتنام، متوجه شد كه به یك برنامه رسمی و تلاش متمركز جهت بازگرداندن مواد لازم برای ساخت بمب اتم كه خود به دنیا صادر كرده بود، نیاز دارد.
«جیمی كارتر» به علت تحصیلات در این زمینه، در مورد رآكتورها اطلاعاتی در ذهن خود داشت، اما با یك معمای دیپلماتیك روبه‌رو شد. او نمی‌توانست از دیگر ملت‌ها بخواهد كه مواد را پس دهند، چراكه به صورت قانونی، مالك آن شده بودند و در عوض آمریكا تصمیم به انجام كاری گرفت كه در دهه ۱۹۶۰ موفق به انجام آن نشده بود؛ ابداع مجموعه‌ای از سوخت‌های جایگزین گوناگون كه برای تأمین سوخت رآكتورها مناسب بود، اما برای ساخت بمب اتم، بی‌اثر. و در ازای پس گرفتن مواد قبلی، این سوخت‌ها را به كشورها معرفی كرد.
وزارت انرژی آمریكا برای این كار نیاز به شخصی داشت كه رآكتورهای داخل و خارج را به خوبی بشناسد و این فرد، كسی نبود جز «تراولی»؛ وی مزیت دیگری هم داشت؛ به چهار زبان ایتالیایی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی مسلط بود.
«تراولی» كار تهیه سوخت‌های مطمئن و جایگزین را پس از بحث‌های فراوان با دو همكار و ۶۴۵ هزار دلار بودجه سالانه آغاز كرد. هیچ لیستی از رآكتورهای صادرشده آمریكا و مقاصد آنها در دست نبود و یكی از همكاران وی مأمور انجام این كار شد. وی در سفری به تایوان، متوجه شد كه هیچ فعالیت تحقیقاتی در آنجا نشده و رآكتور، تنها ماشینی برای تهیه پلوتونیوم است. وزارت امور خارجه آمریكا به آنان دستور داد كه همه جزییات این سفر باید سری مانده و فاش نشود، اما نه به خاطر این‌كه تایوانی‌ها مشغول تهیه بمب بودند، بلكه به این دلیل كه از كانادا حفاظت كنند؛ این كانادا بود كه رآكتور را برای تایوانی‌ها از همان نوعی فراهم كرد كه هند با آن نخستین بمب اتم خود را ساخت.بنابراین، تلاش آمریكا برای جایگزینی سوخت رآكتور تایوان آغاز شد. او در دو سال، چندین بار به تایوان سفر كرد و تایوانی‌ها نیز كه نسبت به قضیه مشكوك بودند، پس از یك سری پیشنهادها، تصمیم به بستن این سایت اتمی گرفتند.
بسیاری از كشورها از طرح آمریكا استقبال نكردند، چراكه نگران بودند به كاهش سرعت رآكتورها یا توقف تحقیقات آنها منجر شود.
هزینه‌های زیادی نیز جزیی از این علل بود. عده‌ای از كشورها، دانشمندان آمریكایی را متهم به هزینه‌های ده‌ها هزار دلاری در قبال كسب تجربه می‌كنند، اما بزرگ‌ترین مانع برای بازگرداندن سوخت‌ها ناشی از خود آمریكا بود. در سال ۱۹۸۰ زمانی كه ریگان، كارتر را شكست داد، این روند مطرود شد. با كمرنگ شدن خاطره آزمایش‌های هند و دیدگاه خارجی نسبت به تروریسم، در سال ۱۹۸۱ وزارت انرژی بنا بر اسناد دولتی، مأموریت تراولی را متوقف كرد.
در اینجا باید گفت، هرچند برنامه همچنان باقی بود، اما پیام روشنی نیز وجود داشت: نیروهای بانفوذ وزارت امور خارجه استفاده زیادی از این روند نمی‌بردند. تراولی نیز مدتها با دولت بر سر این مسئله مشاجره داشت.
در سال ۱۹۸۱ و در اوج جنگ سرد، او در كنفرانسی اتمی در آلمان غربی آن زمان شركت كرد. در آنجا مردی با عینك دودی و كتی مشكی به او نزدیك شده و گفت: «آیا درك من از سیاست آمریكا كه قصد دارد اورانیوم‌های غنی‌شده با درصد بالا را از رآكتورهای تحقیقاتی جمع‌آوری كند، درست است؟». تراولی: بله.
ـ هدف كاهش شانس دسترسی افراد و تشكلات نامناسب به این مواد است؟
ـ بله.
ـ تأكید اولیه بر رآكتورهایی است كه آمریكا برای متحدانش فراهم كرده است.
ـ درست است.
ـ آنهایی كه شوروی برای متحدانش درست كرده است؟
ـ بله.
مرد به آرامی لبخند زد، با تراولی دست می‌دهد و می‌رود.
رومانی یكی از كشورهایی بود كه طرح آمریكا را رد كرد و از اورانیوم‌ها برای تولید پلوتونیوم استفاده كرد. آمریكا نیز تا زمان سقوط دیوار برلین و اعدام «چائوسكو» توسط مردمش خبردار نشد. سرانجام در سال ۱۹۹۲ دولت جدید رومانی، داوطلبانه موضوع را به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش كرد و اقدامات اصلاحی آغاز شد، اما حتی پس از مسئله رومانی، آمریكا باز هم سرمایه‌گذاری خود برای این تلاش‌ها را بیشتر نكرد و در عوض مسیری را پیش گرفت كه شكست در سال‌های آینده را تضمین كرد. پس از سال ۱۹۹۳ وزارت انرژی بودجه فعالیت‌های تراولی را قطع كرد و این در حالی بود كه تا آن زمان او ۱۹ رآكتور آمریكا را شناسایی و سوخت‌های آنها را اصلاح كرده بود. بدتر از آن، این‌كه آمریكا توقف استفاده از اورانیوم غنی‌شده در بیش از بیست رآكتور در آمریكا را رد كرد.
در سال ۱۹۹۳ بیل كلینتون طرح ساخت یك رآكتور تحقیقاتی عظیم سه میلیارد دلاری در تنسی را تصویب كرد كه از سوخت بمب اتم استفاده می‌كرد. این طرح نهایتا لغو شد، اما خارجی‌ها متوجه تمایل آمریكا برای این كار شده و مخالفت كردند: «استفاده آمریكا از سوخت بمب اتمی مشكلی ندارد، اما دیگر كشورها نمی‌توانند؟» و در ادامه كار خود مصمم‌تر شدند.
در اواسط دهه ۱۹۹۰ وزارت امور خارجه آمریكا با افزایش شدید هشدارها، نسبت به دزدانی روبه‌رو شد كه مقادیر كوچكی از اورانیوم غنی‌شده با درصد بالا را در روسیه و دیگر جمهوری‌های سابق شوروی دزدیده‌اند.
● آرخان گلسكی
این بار تراولی پیشنهاد داد كه مقادیر عظیم اورانیوم غنی‌شده‌ای را كه شوروی در سه دهه توزیع كرده بود، جمع‌آوری كند. وزارت امور خارجه روسیه نیز موافق بود و با تعیین بودجه‌ای ۵/۱ میلیون دلاری، تراولی در سال ۱۹۹۳ به مسكو پرواز كرد. وی در آنجا با كمال شگفتی، متوجه شد كه روس‌ها سال‌ها كار او را زیر نظر داشته‌اند، همه مقالات او را خوانده‌اند، اعضای تیمش را به خوبی می‌شناسند و تلاش‌های مشابهی را با الگوبرداری از او در جمع‌آوری سوخت‌ها انجام داده است.
او در آنجا با مرد مرموزی كه دوازده سال پیش از آن در آلمان غربی با او دیدار كرده بود، روبه‌رو شد. او یكی از مقامات اتمی روسیه به نام «آرخان گلسكی» بود. وی حدود بیست بار با او دیدار كرده و حتی با هم به سه كشور مسافرت كرده بودند، اما او هیچ گاه موفق به كسب اطلاعات بنیادین در مورد روس‌ها نشد.
در كارت او، تنها نام «مشاور علمی» آمده بود كه عده بسیاری را به او در رابطه با همكاری با پلیس مخفی روسیه مظنون كرده بود.
او پیشنهاد همكاری مشترك آمریكا و روسیه برای جمع‌آوری سوخت‌ها و تهیه سوخت مشترك را كه مورد مصرف همه رآكتورها باشد، داد كه پس از تحقیقات زیاد به نتیجه نرسید.
آنان به پیشرفت‌هایی دست یافته بودند، اما با اختلاف افتادن بین طرف روسی و آمریكایی در پایان تحریم شركت تاوارلی در روسیه به نام شركت «NIKIET» توسط آمریكا به علت فروش موشك و كمك‌های اتمی به ایران در سال ۱۹۹۹ مسائل بسیار پیچیده شد و روس‌ها كه از تحریم آمریكا ناراحت بودند، دیگر حاضر به همكاری با تراولی نشدند.
تراولی پس از مذاكرات زیاد، آزمایش‌ها و تلاش‌هایش را در روسیه ادامه داد، ولی یك روز در هتل اقامتش یكی از دانشمندان او را به اتاقش صدا كرد و صحنه فرو ریختن برج‌های دوقلو، مركز تجارت جهانی را به او نشان داد. پس از این فاجعه، تلاش آمریكا در این زمینه تغییری نكرده و بودجه به همان شكل باقی ماند.
در سال ۲۰۰۲ فرانسوی‌ها در ابداع این سوخت جادویی پیشرفت زیادی كردند. تیم مشترك روسیه و آمریكا نیز پیشرفت‌های خوبی را گزارش و اعلام كردند كه تا سه سال دیگر این سوخت حاضر است.
سوخت فرانسوی‌ها شكست خورد و تحقیقات با استفاده از تجربیات آنها و روس‌ها توسط تراولی ادامه یافت و سرانجام، رویای سوخت جادویی تراولی نقش بر آب و همه تلاش‌های او با شكست روبه‌رو شد.
در تابستان ۲۰۰۴ ساختار تغییر كرد و تیم دانشمندان جدیدی جایگزین تیمی شد كه ۲۶ سال در این زمینه تحقیق كرده بودند و سرانجام سه سال پس از ۱۱ سپتامبر، بودجه این كار دو برابر شد.
تراولی ۷۲ ساله و تیمش در ۲۶ سال كمك كردند تا ۲۲ كشور و ۳۳ رآكتور، استفاده از سوخت قابل استفاده در بمب اتم را متوقف كنند، اما هنوز حدود صد رآكتور در جهان از این سوخت‌ها استفاده می‌كنند.

منبع: شیكاگوتریبون