شکار اجرام آسمانی

در سال‌های اخیر ستاره‌شناسی آماتوری رشد فراوانی میان مردم و بویژه نوجوانان پیدا کرده است. در این سال‌ها به دلایل مختلف، از جمله فعالیت‌های اطلاع رسانی گسترده‌ای که در زمینه نجوم صورت گرفته است، طیف وسیعی از مردم به این رشته علاقه‌مند شده‌اند، اگرچه علاقه‌مندی این تعداد به ستاره شناسی اتفاقی مثبت قلمداد می‌شود ولی در پی افزایش توجهات عمومی نسبت به این رشته، آنچه بیشتر از قبل اهمیت می‌یابد تلاش برای افزایش اطلاعات تخصصی علاقه‌مندانی است که قصد دارند این رشته را ادامه دهند.
کسب تخصص و توانایی در رصدهای دشوار، یکی از رشته‌های جذاب نجوم آماتوری است که اتفاقا در ایران نیز با تجربه‌ای موفق همراه بوده است. رقابت رصدی مسیه که از حدود یک دهه پیش آغاز شده و رقابت تازه پای گرفته صوفی، توانسته‌اند با ایجاد فضایی رقابتی توان رصدی علاقه‌مندان را افزایش دهند. این تجربه‌ای است که می‌توان آن را به دیگر شاخه‌های جذاب نجوم نیز تعمیم داد.
شبی صاف و آرام در دل کویری دور دست یا بر دامنه کوهی تنها، زمانی که خورشید غروب می‌کند، آسمان پرده بی نظیری از نمایش‌های جذاب سماوی می‌شود که چشم هر کسی را به خود خیره می‌کند. اگر مهتاب در آسمان نباشد، شکوه ستارگان کهکشان راه شیری دیدنی است و کلمه آسمان پر ستاره معنی پیدا می‌کند.
هزاران ستاره درخشان در کنار اجرام غیر ستاره‌ای، منظره‌ای بدیع و چشم نواز خلق می‌کنند. اگر شما از رده علاقه‌مندان آسمان باشید و این منظره را ببینید، بی‌شک به دنبال شناخت هرچه بیشتر این اجرام، بر خواهید آمد.
هر یک از این اجرام داستانی دلنواز، شنیدنی و هیجان‌انگیز روایت می‌کنند. نور برخی از آنها زمانی سفر خود را به سوی زمین آغاز کرده است که شما در آن روز به دنیا آمده‌اید.
برخی از آنها آینه تمام نمایی از گذشته و آینده ستاره مادر ما، خورشید هستند و برخی دیگر نشانه‌هایی از رویدادهایی بسیار خاص و تکرار نشدنی از کیهان ما را در خود دارند. شاید در اطراف یکی از این ستاره‌هایی که به آنها می‌نگرید، سیاراتی شکل گرفته و حیات در حال تکامل باشد. هر چه ابزار قوی‌تری در اختیار داشته باشید عمق بیشتری را می‌توانید در آسمان بکاوید و جذابیت‌های شگفت‌انگیزتری را ببینید؛ اما برخلاف آنچه در نگاه اول به نظر می‌رسد، کسب مهارت در رصد تلسکوپی آسمان چندان کار ساده‌ای نیست و به دلیل کم و کوچک بودن میدان دید تلسکوپ‌های نجومی و معکوس شدن تصویر در بسیاری از آنها، پیدا کردن یک جسم و بخصوص اجرام کم سو در پهنه آسمان، کار دشواری است.
از سوی دیگر، رشد فناوری‌های روز و استفاده از تلسکوپ‌های الکترونیکی که مجهز به سیستم‌های تعیین موقعیت جهانی و جرم یاب رایانه‌ای بوده و کاربر را بدون داشتن اطلاعات خاصی از اصول تلسکوپ‌ها و رصد به سمت جرم مورد نظر هدایت می‌کند، باعث شده گروه جدیدی از رصدگرها شکل بگیرند که اگر چه بسیاری از اجرام را دیده‌اند، اما توانایی ویژه‌ای برای رصد ندارند بنابراین نمی‌توانند اجرام تازه‌ای را در آسمان بیابند و از رصدهای طولانی لذت ببرند و جالب اینجاست که معمولا همین رصدهای طولانی و مداوم و همراه با آگاهی از موقعیت جرم در آسمان است که در بسیاری از کشورهای جهان زمینه لازم برای کشف اجرامی مانند ابرنواخترها و دنباله‌دارها را به وجود می‌آورد.
یکی از دلایل شکل گرفتن رقابت رصدی مسیه یا ماراتن مسیه در ایران که ابتدا از سوی ماهنامه نجوم مطرح و اجرا و در دوره‌های بعد از سوی شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران دنبال شد فراهم آوردن زمینه لازم برای تقویت توان رصدی رصدگران بود.
فهرستی از اجرام غیر ستاره‌ای که هر ساله دشوارتر از سال قبل می‌شد و ممنوعیت استفاده از سیستم‌های خودکار جرم‌یاب در این مسابقه‌ها و پیگیری در برگزاری منظم و سالانه آن بود که باعث شد تا پس از چند دوره برگزاری، شاهد رشد جهش واری در سطح توان رصدی شرکت‌کنندگان باشیم.
این رشد در هر دوره سبب می‌شد طراحان رقابت اجرام دشوارتری را به فهرست خود اضافه کنند و بخش‌های دیگری را به آن بیفزایند و در نهایت، رقابت رصدی دیگری (رقابت رصدی صوفی) را به منظور پاسخگویی به نیاز جامعه رصدگران ایرانی و البته با هدف پاسداشت و زنده نگاه داشتن مقام و جایگاه دانشمندان برجسته ایران قدیم طراحی شود.
رقابت‌های رصدی به شکلی که ایران در این چند سال شاهد برگزاری آن بوده است را در کمتر نقطه‌ای از جهان می‌توان یافت. اگرچه ماراتن مسیه در بسیاری از گروه‌های نجومی کشورهای مختلف برگزار می‌شود، اما شکل و شمایل آن متفاوت است.
معمولا در این رقابت‌ها داوری صورت نمی‌گیرد و مسابقه‌ها به صورت سراسری و با گزینش رصدگران برتر انجام نمی‌شود، اما ضرورت‌های جامعه در حال رشد نجوم ایران باعث شد این رقابت‌ها نیز به شکل متفاوتی شکل بگیرند.
نتایج حاصل از برگزاری چند ساله رقابت مسیه ایران که بر مبنای رصد ۱۱۰ جرم فهرست اجرام غیر ستاره‌ای شارل مسیه بنا شده است و همچنین یک دوره رقابت رصدی صوفی که زمان برگزاری آن به جای بهار انتهای تابستان طراحی شده، نشان از رشدی مهم در توانایی رصدگران ایرانی دارد، اما پرسش اینجاست که آیا دست یافتن به این توانایی، هدف نهایی برگزاری رقابت‌های رصدی است.
تا چندی دیگر در صورت مهیا شدن شرایط، دومین دوره رقابت رصدی صوفی نیز در استان سیستان و بلوچستان برگزار می‌شود و البته باز هم سطح رقابت بالاتر از قبل می‌رود، اما نکته مهم اینجاست که این رقابت‌ها ابزاری برای افزایش توانایی‌های رصدی بوده است تا بر مبنای آن توانایی‌های لازم برای مشارکت علاقه‌مندان در طرح‌‌های جدی‌تر فراهم شود.
نگاهی کوتاه به فهرست اجرام غیر ستاره‌ای، شاید راه و مسیر این رقابت‌ها را نیز روشن تر کند. شارل مسیه، شکارچی دنباله‌دارها بود و در دوره‌ای که کیفیت اپتیک‌ها پایین بود بسیاری از اجرام غیرستاره‌ای که از عرض‌های شمالی دیده می‌شدند در نگاه اول ممکن بود با دنباله دارها اشتباه گرفته شوند و به همین دلیل جستجوگران دنباله‌دارها را با مشکل مواجه کند.
مسیه به همین دلیل تصمیم به ثبت و ضبط این اجرام گرفت تا راهنمایی در اختیار این کاوشگران قرار گیرد. بدین ترتیب، فهرستی از اجرام درخشان و زیبای غیر ستاره‌ای شامل سحابی‌ها، کهکشان‌ها، خوشه‌های ستاره‌ای و غیره شکل گرفت که بعدها رصد آنها در فاصله میانه اسفند تا فروردین ماه که همه این اجرام را می‌شد در یک شب تا صبح رصد کرد به آزمونی برای توانایی رصدگران بدل شده بود. جالب این‌که برای نخستین بار در تاریخ، عبدالرحمن صوفی رازی بوده است که چنین فهرستی را در عصر ماقبل تلسکوپ و با معرفی چند جرم به نام سحابی تدوین کرده بود.
امروز هم این فهرست و فهرست‌های تکمیلی که در رقابت‌های مسیه ایران و رقابت رصدی صوفی ارائه می‌شوند اگرچه شامل مجموعه‌ای قابل توجه و زیبا از اجرام غیر ستاره‌ای آسمان شب است که می‌تواند آزمونی از سطح توانایی رصدگران ارائه کند؛ اما در عین حال این سطح توانایی هر چقدر هم که بالا باشد تا زمانی که در طرح‌‌های علم محور به کار نیفتد از ارزش عملی چندانی برخوردار نخواهد بود. در حقیقت این رصدها زمینه ساز و بهانه‌ای برای شکوفا شدن استعدادها و به بار نشستن توانایی‌هایی است که بعد‌ها رصدگران آماتور بتوانند از آن در طرح‌‌های علمی دیگری استفاده کنند.
آینده نجومی ایران با تاسیس رصدخانه ملی ایران به سوی افق‌های نوین و نویی پیش خواهد رفت. در این افق جدید است که همکاری میان منجمان آماتور و حرفه‌ای‌ها می‌تواند به رشد بیشتر این دانش کمک کند و در آنجاست که بسیاری از این رقابت‌ها و استعدادهایی که از دل چنین رقابت‌های دوستانه‌ای کشف می‌شوند، به ثمر خواهد نشست و چه بسا فاز بعدی نجوم آکاتوری ایران که نجوم آماتوری تخصص گراست به شکوفایی برسد.

پوریا ناظمی

منبع : صدای آسمان