سابقه کاربرد چوب

چوب در ایران از قدیمی ترین دوره های تاریخ در ایران مرسوم بود . در كتیبه هایی كه از خزانهٔ داریوش در تخت جمشید بدست آمده سخن از پرداخت دستمزد به هنرمندانی است كه روی درهای چوبی كنده كاری می كرده اند .
پاره ای از محققان نیز اظهارنظر كرده اند كه قسمتی از پوشش تخت جمشید چوبی بوده و بر اثر آتش سوزی از بین رفته است و گروهی دیگر اظهارنظر كرده اند كه برای سقف بندی كاخهای شوش و تخت جمشید از چوب سدر لبنان استفاده شده است .
از دورهٔ سلوكیها مدرك قابل توجهی در دست نیست و در دورهٔ اشكانیان جز در مواردی مانند تیروكمان سازی ( سایر صنایع آنان و از جمله صنایع چوبی از دورهٔ هخامنشیها عقب تر بوده است ) مـوارد دیگر دیـده نشده است . با این وجـود و عـلیرغم آنكه مـعماری این دوره به پای معماری دوره های قبل نمی رسیده ، استفاده از چوب در معماری كاملاً رواج داشته و نكته قابل توجهی كه در معماری ساسانیان دیده می شود استفاده از كلافهای چوبی در میان دیوارهاست كه ظاهراً به منظور استحكام بخشیدن به دیوارها انجام می شده و اقتباسی از نحوهٔ معماری رومیان و به روایتی دیگر معماری یونانیان بوده است .
اسلوب صنعتی ساسانیان بعد از ظهور اسلام ، بدون هیچ تغییری به خدمت ساخت و پرداخت در و پنجره های ابنیهٔ مذهبی و مساجد و معابد مسلمانان درآمد و هنرمندان ایرانی ، در این دوره شاهكارهایی از خود بر جای گذاشتند كه بسیار بی نظیر است برای نمونه درها و منبر مسجدی كه ابومسلم خراسانی در نیشابور ایجاد كرد و بعدها به وسیله عمروبن لیث صفاری تكمیل گردید قابل ذكر است .
یكی از قدیمی ترین اثر منبت موجود كه تاریخ نیمهٔ اول قرن سوم هجری قمری را دارد ، یك لنگه در چوبی متعلق به مسجد عتیق شیراز است كه در دورهٔ عمروبن لیث صفاری ساخته شده و دارای زیرسازی از چوب سپیدار می باشد و روی آن با خلالهایی از چوب گردو و نقوش پرضلعی بسیار زیبایی زینت شده است ( این در هم اینك در موزهٔ پارس شیراز نگاهداری می شود ) و دارای میخهای آهنین برجسته و كوچك است . بعد از آن باید یك سردر منبت كاری شده از چوب كاج را مورد اشاره قرار داد كه ساخت قرن چهارم هجری قمری است و روی آن با ظرافت كامل خطوط كوفی با قطری حدود ۳ سانتی متر كنده كاری شده است .
از دیگر منبت كاریهای چوبی را می توان قطعه الواری كه روی آن كلمات قرآن به خط كوفی بسیار قوی و شیوا به طور برجسته منبت گردیده و متعلق به بقعه چهل اختران بوده است یاد كرد كه در موزه ایران باستان نگاهداری می شود .
همچنین در این هنر ، می توان درهای چوبی مقبره سلطان محمود غزنوی كه در هندوستان در قلعه (( اگرا )) می باشد ، یاد نمود . كه متعلق به قرن پنجم هجری قمری ( یازدهم میلادی ) است و كاملاً شبیه آثار چوبی مكشوفه در تركستان غربی است . سطح خارجی آنها با اشكال ستاره ای چوبی كه فوق العاده زیبا و بادقت ساخته شده مزین می باشد .
این شیوه كه تا ظهور سلجوقیان ( ۱۰۹۵ میلادی ) در گـوشه و كنـار كـشور ادامـه داشـت تدریجـاً عـوض شـد و گو ایـنكه متأسفانه نمونه های چندانی از (( هنر ـ صنعت )) چوب این دوره در دست نیست ولی با توجه به دو قطعه از یك منبر كه ساخت قرن ششم هجری ، یعنی حدود اواخر دورهٔ سلجوقیان است و هم اینكه در موزهٔ متروپولیتن نگاهداری مـی شود ، می توان گفت در این دورهٔ تزیین چوب با گل و بوته های برجسته و فرورفته ( چیزی شبیه به منبت كاری فعلی ) رواج داشته .
كما اینكه بر روی یكی از قطعات یاد شده كتیبه چند سطری به خط كوفی و طرحهایی گیاهی حكاكی شده و بر روی قطعهٔ دیگر كه قسمتی از چهارچوب منبر است ، طرحهای درشت نخل ، نام وقف كننده و تاریخ سال ۵۴۶ هجری كنده كاری شده است .
ادامه چوب و منبت به دوره چنگیز و تیمور نیز كشیده و چون از این دوره ها آثار نسبتاً بیشتری در دست است به راحتی می توان شاهد تركیب نقوش ایرانی با طرحهای چینی بود . از صنایع چوب این دوره ، منبر مسجد نائین كه تاریخ سال ۷۱۱ هجری قمری را دارد و با اشكال هندسی و برگهای مدور تزیین شده و نیز صندوق مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری قابل اشاره است . منبر سوریان شیراز در موزه ایران باستان شاهكار دیگری از هنر چوب از قرن نهم هجری است .
در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری صنعت چوب ایران به خصوص در تركستان غربی به درجات بالایی از لحاظ فنی و هنری رسید و یك رحل چوبی كه هم اكنون در موزهٔ (( متروپولتین )) موجود است نمونهٔ بسیار خوبی از منبت كاری این دوره به حساب می آید و بر روی آن علاوه بر نام دوازده امام ، نام سازندهٔ آن حسن بن سلیمان اصفهانی و تاریخ ذی الحجه سال ۷۶۱ هـ . ق . حك شده است .
در عصر تیموریان ، شیوهٔ صنعتگران دورهٔ ایلخانیان ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره یك جفت در ، متعلق به نیمهٔ دوم قرن پانزدهم میلادی ( قرن نهم هـ . ق . ) قابل اشاره است كه در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود . رویهٔ این دو لنگه در ،
به قطعات مربع تقسیم و داخل هر كدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزیینات آن عبارت است از اشكال هندسی و برگهای ظریف كه معمولاً تذهیب كاران دوره تیموری از آنها استفاده می كردند . نمونهٔ مشابه این درها ، تابوتی است در مدرسهٔ طراحی (( رپرویدانس )) كه به احتمال قوی در رمضان ۸۷۷ هجری قمری ( فوریه ۱۴۷۳ میلادی ) در مازندران ساخته شده و دارای تزئینات یاد شده است .
اطلاعات موجود پیرامون صنایع چوب در دورهٔ صفویه بیشتر از طریق درهای مساجد ایرانی و تركستان غربی و آنچه در موزه های مختلف مانند موزه های گلستان در تهران و موزه برلین وجود دارد به دست می آید و از نمونه های خوب این دوره یك جفت در ، ساخت علی بن صوفی با تاریخ ۹۱۵ هجری قمری ( ۱۵۲۹ میلادی ) و یك لنگه در دیگر ساخت حبیب الله با تاریخ ۹۹۵ هجـری قمری ( ۱۵۹۰ میلادی ) قابل اشاره می باشد .
در دورهٔ صفویه با توجه به اینكه ساخت ابنیهٔ مذهبی و نیز كاخ های سلطنتی در ایران افزایش چشمگیر و محسوسی یافت ، عدهٔ زیادی از هنرمندان به اصفهان كه مركز كشور بود و اكثر ابنیه مورد اشاره در آن احداث می شد روی آورند و تجمع این هنرمندان در یك نقطه كه تبادل تجربیات از اولین برآیندهای آن بود باعث شد تا آثاری ماندنی و اعجاب انگیز به وجود آید .
به دنبال حملهٔ افغانها به ایران و پس از آن درگیریهای سیاسی كه عرصه را بر هر نوع فعالیت سازنده ای محدود می كرد ، هنرمندان و صنعتگران منبت كار تدریجاً پراكنده و جذب مشاغلی تخصصی شدند و آن عده ای هم كه هنوز به كار اشتغال داشتند و با سماجت می كوشیدند تا جلوی زوال این (( هنر ـ صنعت )) ارزنده را بگیرند مجال چندانی برای فعالیت در رشتهٔ هنری و صنعتی خود نداشتند .
در این زمان ، آباده ( از توابع استان فارس ) تنها مركز تجمع منبت كاران كشور به حساب می آمد و جز این ، در هیچ جای دیگر از كشور پهناورمان نشانی از منبت كاران و منبت كاری دیده نمی شد .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی