پابرهنه‌ ها به بهشت نمی‌روند

«پابرهنه در بهشت» را به‌عنوان فیلم اول یک فیلمساز جوان، می‌توان اثری شریف و قابل‌تامل دانست، به‌ویژه با فضاسازی متفاوت و جهان ذهنی و مالیخولیایی که در همان فصل آغازین، نوید اثری خوش‌ساخت و ظهور کارگردانی خوش‌قریحه و خلاق را می‌دهد.
این فضای نامتعارف و مکاشفه‌گونه فیلم تا پایان ادامه دارد اما در پایان، دیگر آن حس خوشایند اولیه با تماشاگر همراه نیست.
فیلم در گام اول با ارائه تصویری ساختارشکنانه از یک روحانی جوان، وارد دنیای مجازی و سوررئالیستی یک آسایشگاه بیماران مبتلا به ایدز می‌شود.
جالب آنکه این فیلم نیز به سیاق سریال‌های پاستوریزه تلویزیونی از آوردن نام این بیماری ابا دارد. تا نیمه فیلم هم شاهد گسترش فضای متفاوت نمای فیلم از طریق سیاه و سفید و رنگی‌شدن متوالی تصاویر، حرکت‌های تند دوربین، نمایش برخی تصاویر به‌صورت آهسته، ریتم پویای تدوین و استریلزه‌کردن تصویر برخی اشیای ساده زندگی روزمره هستیم اما انگار فیلم نمی‌تواند از آنچه در نیمه نخست با ظرافت ساخته، بهره لازم را بگیرد.
ریتم فیلم به‌ویژه از اواسط داستان دچار افت و خیز می‌شود. همین نکته و عدم تجانس ریتم تدوین با روند گسترش پیرنگ‌روایی، فیلم را اندکی کسالت‌بار می‌کند اما خوشبختانه کارگردان (هوشمندانه یا از سر اتفاق؟) فیلم را زود به پایان می‌رساند و با کش‌دادن بیهوده زمان فیلم، در دام زیاده‌گویی نمی‌افتد.
نگاه روشن فیلمساز در استفاده همزمان از جریان سیال ذهن، تداخل واقعیت و خیال، اندکی مایه سوررئالیسم و تاکید بر جزئیات نامتعارف به‌خوبی در خدمت خلق فضای رویا/کابوس‌گونه «پابرهنه در بهشت» مشهود است اما باز هم نقش فیلمبرداری و تدوین ویژه فیلم را در ایجاد ساختار کنونی فیلم نمی‌توان نادیده گرفت.
قاب‌های ناموزون و تصاویر تیره و تار در کنار پرش‌های تصویر و قطع‌های غیرمنتظره در تدوین، سر و شکل بصری فیلم را متفاوت از آنچه تاکنون در سینمای ایران دیده‌ایم، پردازش می‌کند. این شیوه قطعا با فیلمنامه و جهان‌بینی کارگردان متناسب بوده است.
اما فراتر از نکات فنی و تکنیکی سینما، «پابرهنه در بهشت» از منظر ایدئولوژیک جای بحث فراوان دارد. معتقدم فیلمساز جهان‌بینی و سلوک دنیای مسیحیت (از نوع کاتولیکش) را بر فضای معنوی و دینی اسلام منطبق کرده و به این ترتیب به ساختاری متفاوت نزدیک شده است اما مشکل اصلی فیلم در همین انطباق نامتجانسی است که تعارض‌هایی را به‌وجود می‌آورد.
فضاسازی آسایشگاه بیماران لاعلاج و به‌ویژه جنس شخصیت‌پردازی روحانی جوان و پزشک مسوول آسایشگاه به‌عنوان دو قطب شخصیتی محوری داستان بیننده را به یاد فیلم‌های اروپایی با مایه‌های پررنگ مذهبی می‌اندازد. گویی این آسایشگاه، صومعه‌ای در قلب اروپای مسیحی قرون وسطاست. روحانی جوان هم کشیش مدرن و نواندیشی است که شاهد خاموش سیاهکاری‌های کاردینال سنتی و خشن (دکتر) می‌ماند.
نکته دیگر در اثبات این مدعا، شخصیت‌پردازی دکتر (با بازی امین تارخ) است که می‌کوشد یا قرار است یک دکتر فاستوس اینجایی و امروزی باشد، اما همچنان دکتر پژوهان سریال اغما، با چاشنی خشونت ذاتی را تداعی می‌کند.
دکتر معتقد است بیماران لاعلاج بستری در این آسایشگاه همگی گناهکارند و باید تنبیه و شکنجه شوند تا از بار گناهانشان در روز قیامت کاسته شود. پس جسم آنها را آزار می‌دهد تا روحشان را پالوده سازد و آماده رفتن به دیار باقی کند.
این اندیشه سادیستی را در اروپای کاتولیک قرون وسطا می‌توان یافت. تفکر آزار جسم به منظور تطهیر روح از ایدئولوژی بنیادگرای برخی فرقه‌های تندروی مسیحی می‌آید که هنوز هم در اروپا به شکل زیرزمینی وجود دارند و نمونه‌اش را چندی پیش در فیلم «رمز داوینچی» شاهد بودیم. در جایی از فیلم معصومه (نگار جواهریان) حکایتی را از یکی از همسایگانش تعریف می‌کند.
مردی که دختر نوجوانش بر اثر بیماری می‌میرد، اما جسدش فاسد نمی‌شود و مرد این نکته را حمل بر پاکی و قداست دخترش می‌کند. او جسد دختر را در جعبه‌ای می‌گذارد و به قم می‌رود تا از مراجع تایید قداست جسد را بگیرد.
این روایت دقیقا از قصه کوتاه «سنت» نوشته گابریل گارسیا مارکز (مجموعه داستان‌های کوتاه «زائران غریب» ترجمه صفدر تقی‌زاده ـ نشر مرغ آمین) برگرفته شده است. در داستان کوتاه «سنت» راوی با مردی مواجه می‌شود که همواره تابوتی بر دوش دارد.
در این تابوت جسد دختر مرد قرار داده شده که با گذشت سال‌ها سالم و فاسد نشده باقی مانده است. از آنجا که در اندیشه سنتی کاتولیک، فسادناپذیری جسد نشانه تردید ناپذیر قداست دانسته می‌شود، مرد تابوت را به واتیکان می‌برد و داوری پاپ را می‌طلبد تا بر این قداست صحه گذارد.
مجموع این نشانه‌ها فیلم «پابرهنه در بهشت» را دچار تشتت اعتقادی می‌کند. حقیقت این است که این ایده در فقه اسلامی وجود ندارد و جهان سینمایی فیلم بر پایه اعتقادات مسیحی بنا نهاده شده که ارتباطی با آنچه در این گوشه دنیا و این مقطع زمانی می‌گذرد، ندارد.

منبع : روزنامه تهران امروز